Д ауыссыз-дауысты-дауыссыз-дауыссыз

68
ФОНЕТИКА
С: салп, салт, саңқ, сарт; серт, селк; солқ;
сүңқ; сүрт; сылқ, сылп, сымп, сыңқ, сырт;
Т: таңқ, тарқ, тарп, тарт, тарс; тәйт; тоңқ,
томп; төрт; түрт; тырқ, тыңқ, тырп, тырс;
Ш: шалт, іиаңқ, шарқ, шарт; шерт; шолп, шорт,
шолт; іиүрқ; шыйқ, шылқ, шылп, шырт; шіңк.
С оны м ен, қазақ тіліндегі бір буынды бай- 
ырғы сөздердің құрамындағы дыбыстардың тірке- 
су тәртібі, сапалы қ және санды қ ж ағы н ан мы- 
надай болып келеді:
1. А - 
4
2. А Қ - 
83
3. А Қ Қ -
15
4. ҚА - 
15
5. ҚА Қ - 
450
6. Қ А Қ Қ -
120
Барлығы - 
687
Негізі көне дәуірлерден кележатқан, дыбыс- 
тардың түріне, тіркесу тәртібіне негізделген бу- 
ы нны ң осы алты түрі дауысты және дауыссыз 
дыбыстардың өзара берік қию ласып тіркесуінің 
нәтижесі, тілдегі барша сөздің негізін құрайды.
2.2. Дауыссыздардың тіркесі
Дыбыстар үндестігі бойынш а қатаң дауыс- 
сыздардан соң тек қатаңдар, ұяңдардан соң тек 
ұяңдар, үндіден соң негізінен ұяңдар, үнділер ғана 
тұра алады. Сөздің құрамындағы дауыссыздар да- 
уыстылардың ыңғайына қарай бірыңғай не жуан, 
не жіңішке болып үндесіп айтылады.
Қазіргі тілімізде табиғи дыбыс тіркестері- 
мен қатар, кірме сөздерде ғана кездесетін, жал- 
пы заңдылыққа қайшы келмейтін тіркестер бар. 
Мәселен, 
ғд 
(
бағдар, бағдат, дағды, жағдай, тағ-
дыр)
тіркесі байырғы сөздердің түбірінде де, түбір 
мен қосымш а аралығында да ұшырамайды. Тек 
сөздердің аралығында ғана айтылады: 
ағдала (ақ
дала), бағдэулет (бақ-дэулет), бағдэреже (бақ-дэре-
же), т ам ағдэм і (тамақ дэмі), ағдэрі (ақ дэрі),
ағдауыл (ақ дауыл), оғдэрі (оқ-дэрі).
Сөйте тұра, 
кірме сөздердің түбірінде қолданылуы, ұяңнан 
соң ұяң дауыссыз келеді дейтін заң ға сиып тұр. 
Дәл осындай ұяңдар тіркесі 
ғб 
екі-ақ сөзде ұшы- 
райды: 
бағбан (бақ-бан), қағба.
Байырғы сөздер- 
де мұндай тіркес жоқ. Бұл да ды бы сты қ заңға 
қайш ы келмейді. Ал 
бағлан
сөзіндегі 
ғл 
олай 
емес.
Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар тіркесін 
үш тұрғыда (позицияда) қарастыру керек болады:
1) түбір (морфема) деңгейінде,
2) түбір мен қосымша жігінде (жапсарында),
3) сөз бен сөздің аралығында (бунақ ішінде).
Бұлардың бэріне ортақ жалпы заңдылықтар
бар да, әр тұрғы н ы ң (позицияны ң) өзіне тән 
тіркесу ерекшеліктері және бар. Мәселен, қатаң- 
нан соң қатаң, ұяңнан соң ұяң дауыссыз келеді 
дейтін заң сөз бен сөздің арасында сақтала бер- 
мейді. Мысалы: үш м ы ң, төртмы ң, бесм ы ң, се- 
гізмы ң, ж үзм ы ң.
Үш түрғы ға (позицияға) да тән айнымас 
заң қатаңдардың ұяңдармен және керісінше, ұяң- 
дардың қатаңдармен қатар тұрып (тіркесіп) ай- 
тылуы мүлде ж оқ. Ал жазуда бұлар қабаттаса 
береді (әсіресе сөз бен сөздің арасында).
Кез келген дыбысты ң тіркесу мүмкіндігін 
әлгі айтқан үш позицияда мынадай үлгіде қара- 
стыру керек болады:

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: