Республикасы білім жəне ғылым министрлігі ы. Ə. Əміреев, Ж. Ы



бет111/184
Дата06.01.2022
өлшемі1,16 Mb.
#11524
түріОқулық
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   184
Байланысты:
Әлеуметтік-экономикалық статистика. Оқулық. Оқулық. Оқулық

q

Z0q0

: q



Z1dq1

Z dq ,

0 1 0

0 0

мұнда, Iz ө.қ. – өнімнің өзіндік құнының өзгермелі құрамдас индексі; d – жеке кəсіпорындарда шығарылған өнімнің барлық кəсіпорындарды бірге алғандағы шығарылған өнім ішіндегі үлесі.

Барлық кəсіпорындарда шығарылған өнімнің өзіндік құнының динамикасын жеке кəсіпорындарда шығарылған өнімнің өзіндік құнымен оның үлесінің өзгеруіне тəуелді болады. Сондықтан əр себептің тигізетін əсерін анықтау үшін тұрақты құрамды индекс пен құрылымның өзгеру индекстерінің формуласын қолданамыз жəне олар төменднгідей:



т.қ.
Iz


Z1q1

= Z q
0 1


Z1dq1 ;

Z0 dq0

Z q Z q

Z dq

Iz = 0 1 : 0 0 0 1 .

құр.өзг. q q

Z dq

1 0

0 0



Осы көрсетілген формулаларды іс жүзінде қолдану жəне есептеу жолдарын көрсету үшін 7.1.-кесте көрсеткіштерін мысал ретінде келтіреміз:

7.1-кесте көрсеткіштеріне талдау жасайтын болсақ, онда екі мерзімде шығарылған өнім мен оған жұмсалынған шығын

    1. -кесте. Бір түрлі өнім шығаратын екі кəсіпорынның іс-əрекетінің мəліметтері
      13–932

      193





Кəсіп- орындар

Базалық мерзім

Есепті мерзім

Өзін- дік құн- ның дина- ми- касы Z1:Z0

Өзіндік құнның өзгеруінен алынған үнем

(-) немесе артық жұмсалын- ған

шығын (+)


Есепті мерзімдегі өзіндік құнның базалық мерзімдегі орташа өзіндік құнның өзгеруіне байланысты үнем (-) немесе

артық жұмсалынған шығын (+)

шығарыл- ған өнім, мың тонна

q0



өнім- нің үлес салма- ғы

dq0



1 тонна өнім- нің өзіндік құны, теңге Z0

жалпы шығын- ның көлемі, мың теңге q0z0

шыға- рыл- ған өнім, мың тонна q1

өнім- нің үлес салма- ғы

dq1



1 тонна өнімнің өзіндік құны, теңге Z1

жалпы шығын- ның көлемі, мың теңге

q1 z1















1 тон- наға Z1-Z0

барлық өнімге (Z1-Z0)·q1

1 тон- наға Z1-Z0

барлық өнімге (Z1-Z0)·q1

А

1

2

3

4=1·3

5

6

7

8=5·7

9=7:3

10=7-3

11=10·5

12=7-3

13=(7-3)5

1

500

0,5

350

175 000

1 400

0,7

300

420 000

0,857

-50

-70 000

-100

-140 000

2

500

0,5

450

225 000

600

0,3

420

252 000

0,933

-30

-18 000

+20

+12 000

Жиыны:

1 000

1,0

400

400 000

2 000

1,0

336

672 000

0,840

-64

-88 000

-64

-128 000

мөлшері 1, 4, 5 жəне 8 бағаналарда келтірілген. Ал 3 жəне 7 бағаналарда 1 тонна өнімнің өзіндік құндары берілген. Демек, осы аталған көрсеткіштерді қолдана отырып, өнімнің өзіндік құнының жеке дара индекстері (9 бағана) мен өзгермелі индекс- ті мына формулалар бойынша анықтаймыз:

Z1q1 Z0q0


Z1

420000 252000 175000 225000 672000 400000

Iz = :

:

1400 600

500 500

 :


2000

1000 =



зг.

q q Z

1 0 0

336: 400 = 0,840 немесе 84,0%;


Iz =



z1dq1

300 0.7 420 0.3 336
= 0,840 немесе 84,0%.

зг

z0dq0

350 0.5 450 0.5 400



Осы есептелінген көрсеткіштер арқылы төмендегідей қоры- тындыларды жасауға болады:

а) екі мерзімдегі шығарылған өнімнің өзіндік құны бірінші кəсіпорында, екіншісіне қарағанда 22% жəне 28% төмен;



ə) екі кəсіпорында да есепті мерзімдегі өнімнің өзіндік құндары базалық мерзіммен салыстырғанда біршама төменде- ген, яғни біріншісінде 14,3%, ал екіншісінде 6,3%.

б) екі кəсіпорында да шығарылған өнімнің үлесінде өзге- рістердің болғандығы, яғни біріншіде өскен, ал екіншісінде кеміген. Осыған орай, екеуін бірге алғандағы өнімнің өзіндік құны орта есеппен 16,0% төмендеген.

Енді шығарылған өнім көлемі немесе оның үлесі тұрақты, яғни өзгермеген болса, онда өзіндік құнның өзгеруі салдарынан қанша ұтқанымызды немесе ұтылғанымызды анықтау үшін мы- на формулаларды қолданамыз жəне есептейміз:

z1q1: z0 q1 z1q1 672000 672000


Iz =



1 1


0 1

= 0,884 немесе 88,4%.



тр.

q q q q

350·1400 450·600 760000




Үлесі бойынша: Iz

= z1dq1 300 0.7 420 0.3 336
=0,884 немесе 88,4%.

0 1

тр.

z dq

350 0.7 450 0.3 380



Құрылымның өзгеруі салдарынан болған жағдайды мына формула арқылы қарастыралық:

Iz = z0 q1 : z0 q0 760000 = : 400 = 380 : 400 = 0,950 немесе 95,0%.



1 0

р. q q

2000



Үлесі бойынша: Izқұр.=

z0dq1 380
= 0,950 немесе 95,0%.

z0dq0

400


Есептелінген көрсеткіштерге талдау жасай отырып, өнім- нің өзіндік құнының төмендеу нəтижесінде алынған үнемді анықтаймыз:

  1. кəсіпорын бойынша: ∆z = (z1

z ) • q

= (300 - 350) · 1400=


-70000 теңге;



- 0 1

  1. кəсіпорын бойынша: ∆z = (z1

z ) • q

= (420 - 450) · 600=


-18000 теңге;



- 0 1

ΙΙΙ. Егер жеке кəсіпорын өнімнің бірнеше түрін шығаратын болса, онда өзіндік құнның өзгеруін анықтау үшін мына есеп- теу жолдары қолданылады:

∆z =(-70000) + (-18000) = -88000 теңге немесе



∆z = z1q1 -z0 q1 = 672000 - 760000 = -88000 теңге;

∆z= (z1q1 -z0 dq1 )q1

= (336 - 380) · 2000 = -88000 теңге.



Өнім құрамында болған өзгеріске байланысты алынған үнемді:

∆z=(z0 dq1 -z0 dq0 )q1

= (380 - 400) · 2000 = -40000 теңге.



Сонда жалпы табылған пайда мынаған тең болды:

(-88000)+(-40000)= -128000 теңге немесе мына формула ар-



қылы анықталады:
Iz =

z1 q1 .

z q

0 1

Берілген формуланың алымы мен бөлімінің арасындағы

айырмашылық өзіндік құнның өзгеру салдарынан алынған үнем- ді немесе артық жұмсалынған шығынды көрсетеді:

∆z = (z1q1 -z0 dq1 )q1 = -үнем.,+ арт.жұмсалғаны.



ΙV. Егер бірнеше кəсіпорындарда өнімнің əртүрі шығарылатын болса, онда өзіндік құнның өзгерісін жəне алынған пайданы (зи- янды) анықтау үшін өндірістік немесе салалық əдістер қолдана- ды жəне оның формулалары төмендегідей:

z q
Iz = 1 1

- өндірістік əдіс;





z0 q1

Iz = 1 1 - салалық əдіс.


z q


z0 q1

Осы көрсетілген формулалардың қолданылуын анықтау жəне

өзіндік құнның өзгеруін есептеу үшін шартты өлшем бірлігі- мен көрсетілген көрсеткіштерді мысал ретінде келтіреміз жəне есептеу тəсілдерін төменде 7.2-кестеде көрсетеміз:


7.2-кесте көрсеткіштерін қолдана отырып, шығарылған өнімдердің өзіндік құндарының өзгеру индекстерін есептейміз. Ол үшін базалық жəне есепті мерзімдегі өнімдердің көрсеткіш- терін салыстырмалы түрде қарастырамыз. Статистикада мұны салыстырмалы əдіс дейді жəне оны екі түрлі тəсілмен есептейді.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   184




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет