С. Г. Тажбаева Редакция алқасы



Pdf көрінісі
бет309/587
Дата06.01.2022
өлшемі7,04 Mb.
#13134
1   ...   305   306   307   308   309   310   311   312   ...   587
Байланысты:
ped and psy 2 nomer 2016.compressed (1)

Түйін сөздер: қазақ халық музыкасы, қазақ халық `ндері, халық композиторларының `ндері, халық компо-
зиторларының  күйлері,  халық  ақындары,  `нші-күйшілері,  жыршылары,  сал-серілер,  отбасылық-тұрмыстық, 
`дет-ғұрыптық,  еңбек,  лирикалық,  тарихи  `ндер,  `леуметтік  наразылық  `ндері,  эпикалық  дастандар,  аңыз-
`ңгімелер,  «Тойбастар»,  «Жар-жар»,  «Беташар»,  «Сыңсу»,  «Қыз  қоштасу»,  «Жоқтау»,  трубадурлар,  даланың 
бардтары. 
 
Музыкасыз  жер  бетінде  бірде-бір  халық  өмір  сүре  алмайды.  Музыка  адам  өміріне  өте  ерте  бала 
кезден енеді, өмір бойы бірге жүреді. Адам сезімі, оның ойы, арманы ж`не іс-`рекеті музыка арқылы 
беріледі. Музыкада бүкіл адамзат өмірі, айнадағыдай бейнеленеді. 
Музыка  өнері  дүниеге  көзқарасты  қалыптастырудың  ықпалды  құралы  ретінде,  жастардың  адам-
гершілік қасиеттерін, моральдық интеллектуалдық ортасын, оқушылардың тұлғалық сезімдерін байы-
тады. Өз елінің патриоттық мазмұндағы музыкалық шығармаларын үйрену жеткіншектерге патриот-
тық т`рбие берудің құрамдас бір бөлігіне айналды. Оны қазақ халық музыкасының мүмкіндіктері де 
д`лелдейді. 
Қазақ  халық  музыкасы  жеткіншектерге  жан-жақты  т`рбие  берудің,  соның  ішінде  патриоттық 
т`рбие  берудің  тапсырмас  құралы  болып  табылады.  Қазақ  халық  музыкасының  ұрпақтан  ұрпаққа 
мирас ретінде жетіп отыруына халық ақындарының, `нші-күйшілерінің, жыршыларының рөлі ерекше 
болды.  Олар  қазақ  халық  музыкасын  үлкен  мереке-тойларда  д`ріптеген,  өздерінің  `ншілік-күйшілік 
шеберліктерін шыңдаған. 
Музыкалық  шығармаларды  таратуда,  өз  өнерлерін  танытуда,  сал  серілердің  де  өзіндік  орны 
болған.  Кезінде  А.Жұбанов:  «...салдар  мен  серілер  ол  заманғы  өнердің  өкілдері.  Бұл  күндегі  `ртіс-
терше сахнаға киетін киімін чемоданға салып алып келіп, `дейі оларға арналған бөлмеде қайта киіне-
тін  жағдай  сал  мен  серіде  болған  жоқ.  Олар  ат  үстінде  де,  ауыл  сыртында  да,  базарда  да,  ж`рмең-
келерде  де  өнерлерін  көрсетті.  Сондықтан  басқа  кісіге  алабажақ,  `сіре  қызыл  көрінетін  олардың 
киімдері  сол  сахнаға  киетін  киімдер.  Ал  олар  өмірде  де  солай  киініп  жүреді.  Өйткені  өмір  мен 
өнердің екеуі бірі мен бірі қосылып, ұласып кеткен» – деп жазған [1, 21 б.]. Оларды халық күні-түні 
тыңдаудан жалықпаған. Мұндай кездесулер көрерменнің музыкалық – эстетикалық талғамын, адами 
көзқарасын дамытып, ұлттық патриотизмін қалыптастыруда айтарлықтай рөл атқарған. Балалар мен 
жастардың  патриоттық  сезімін  қалыптастыруда  отбасының  (ата-аналардың,  қарттардың),  `ртүрлі 


Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
206 
ұлттық мерекелердің, ойын-сауықтардың, б`йге жарыстардың қосқан үлесі мол. Музыкалық шығар-
малар балалар мен жастардың ақыл-ойы мен патриоттық сезіміне `сер етіп, музыкалық-эстетикалық 
талғамын жетілдірген. 
Қазақ  халқының  экономикалық  ж`не  қоғамдық  құрылысы,  сондай-ақ  оның  тұрмыс-тіршілігі  мен 
эстетикалық  көзқарастары  ауыз  `дебиеті  шығармаларында  өз  бейнесін  тапты.  Сондықтан,  «Қазақ-
станда  жиналған  аса  бай  ауыз  `дебиетінің  оңдаған  томдары  туралы  оқыған  кезінде  басыңа:  «егер 
бүкіл осы байлықты қазақ халқының санына бөлетін болсақ, онда сір`, `рбір қазақ `ндердің, мақал-
м`телдердің, аңыз-`ңгімелердің авторы болып шығар еді, - деген ой келеді» [2, 10 б.]. 
dн-күй,  өлең-жыр,  `рқашан  да  халық  өмірінің  ажырамас  бөлігі  болған.  «Қазақта  `нсіз  өмір  жоқ. 
«Тойбастар» айтқан жігіт, кешкі ауыл сыртында алтыбақан тепкен қыз-бозбала, шілдехана күзеткен 
жас-к`рі, «Жар-жар» айтқан екі топ, елінен еріксіз алысқа ұзатылып бара жатқан қыз, өлген жұбайын 
жоқтаған  жесір,  түйеге  мініп,  `р  үйдің  сыртында  қақсаған  жарапазаншы,  ақ  киім  киіп,  өгізге  мініп 
ауыл  аралаған дуана, «жынын» шақырып, зікір салған бақсы – б`рі де `ндетеді. Б`рі де жай сөзбен 
айтқанда  жетпейтін  сезім  тасқынын  `н  арқылы  шығарады»  [3,  5  б.].  Музыканың  халық  өмірімен 
осылайша тығыз сабақтастықта болуы музыкалық-эстетикалық т`рбиемен бірге патриоттық  т`рбие-
нің  міндеттерін  шешуді  жеңілдетті.  Музыкада  қазақ  халқының  өмірі,  тыныс-тіршілігі,  эстетикалық, 
этикалық ж`не педагогикалық идеялары өз көрінісін тапты. 
«Қазақ `ндері құдіретті де күшті, өктем, сонымен бірге жатық, құлаққа жағымды естіледі, –  деп 
жазды өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында А.Эйхгорн. –   ...Жапан түзде немесе ауылда, болмаса 
мал арасында, айдала мен жазық өңірлерде, таулар мен көсілген алқаптарды аралаған кезінде, жым-
жырт аспан астында жалғыз келе жатып оның салған `ні тіпті `демі естіледі. 
Түнде де, күндіз де, таңертең де, кешке де, жазда да, қыста да – қашан, қай кезде болмасын қазақ 
қиялсыз  жүрмейді,  не  ыңылдаған  сарынмен  көңіл  күйін  білдіреді,  немесе  `н  салады,  `йтпесе  өлең 
шығарады,  енді  бірде  шежірелік  сөздерді  мақалдап  айтумен  болады.  Олардың  қарапайым  сөздері 
сырт өмірден алған `серін табиғи қалпында беріп, сезімдерін ешбір қалтқысыз айқын баяндайды» [4, 
58 б.] . 
Қазақ  халық  музыкасының    аясына  халық  ж`не  халық  композиторларының  `ндері,  халық    ж`не 
халық  композиторларының  күйлері  енеді.  Қазақ  халқының  `н  шығармашылығының  жанрлары  сан 
алуан.  Бұл  –  отбасылық-тұрмыстық,  `дет-ғұрыптық,  еңбек,  лирикалық,  тарихи  `ндер,  `леуметтік 
наразылық  `ндері,  эпикалық  дастандар  мен  аңыз-`ңгімелердің  музыкалық  сабақтастыққа  берілуі  [5, 
24 б.]. Қазақ халық музыкасының мазмұндық сипаты, адамгершілік-эстетикалық т`рбиедегі мүмкін-
діктері С.Ұзақбаеваның еңбегінде жүйелі тұжырымдалған. Соны негізге ала отырып, халық музыка-
сының патриоттық т`рбиедегі мүмкіндіктеріне тоқталып өтейік. 
Отбасылық-тұрмыстық  `ндерде  Отанға,  туған  жерге,  елге  деген  сүйіспеншілікті  көзқарас,  ойын-
сауықтар,  мораль,  күнделікті  тұрмыс  қарекеті,  отбасылық  өзара  қарым-қатынастар  сипатталады, 
өнеге  тұтар  нақыл  сөздер  көп  пайдаланылады.  Мысалы,  «Мақтаншақ»  `нінде  шектен  тыс  даңғаза 
кербездік т`лкек етілсе, «Көксау шал» `нінде теңсіз неке айыпталады ж`не т.б. 
Көптеген  `ндерде  балаларға  деген  н`зік,  мейірбанды  сезім,  аялы  ықылас  көрініс  табады.  Оны 
шілдехана,  туған  күн,  бесік  жыры,  тұсау  кесу,  жеті  жас,  он  үш  жас,  жиырма  бес  жас  сияқты  елеулі 
с`ттерге арналған `ндерден көруге болады. Тоқ етерін айтқанда, қазақтардың жас мөлшеріне байла-
нысты  `рбір  маңызды  кезең:  баланың  алғашқы  езу  тартып  күлуіне,  бірінші  рет  ат  жалын  тартып 
мінуіне, тұңғыш рет б`йгеге қатысуына дейін `н арқылы бейнеленіп отырады. 
«Оларда  ата-аналардың балаға деген сүйіспеншілігі, оның тағдырына деген жауапкершілігі, бала 
болашағы туралы терең ой толғаныстары ашып көрсетіліп, адал, мейірімді, ақылды азамат болуға, өз 
халқының  лайықты  қорғаны,  батыры,  ең  бастысы  –  бала  кім  болсын,  мейлі  шебер,  мейлі  малшы 
болсын, адам болып қалуға деген үлкен үміті, тілегі» айтылады. Бұған д`лел «Бесік жыры» өлеңі [6, 
96-97 б.]. Онда: 
Бармақтарың майысып,                              Таңдайларың тақылдап, 
Түрлі ою ойысып,                                       Сөйлегенде сөз бермей, 
Ұста болар ма екенсің?                               Шешен болар ма екенсің? 
немесе: 
Құрығыңды майырып,                                 Айыр қалпақ киісіп, 
Түнде жылқы қайырып,                               Ақырып жауға тиісіп, 
Жаудан жылқы айырып,                              Батыр болар ма екенсің? – 
Жігіт болар ма екенсің? 
дейді [6, 154 б.]. 




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   305   306   307   308   309   310   311   312   ...   587




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет