ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ

257 
границы, когда искусство перестает интересоваться  созданием содержания и пере-
ключается даже не на форму, а на оформление, занимаясь очерчиванием, оконту-
риванием культурного пространства. Любому явлению, любому предмету оно при-
дает «товарный вид». Поэтому центральным видом искусства в постмодернистской 
парадигме является дизайн. Художник, все более превращающийся в дизайнера, 
видит свою задачу в том, чтобы очертить границы места, где произойдет, вернее, 
где возможно событие. Граница, а вместе с ней пограничное состояние, становится 
главным объектом дискурса дизайнера. 
Культура постмодерна не создает и не развивает, а сохраняет и оформляет. 
Постмодернистская парадигма изменяет отношение к художественному наследию, 
ведь именно оно становится объектом цитирования в постмодерне. Здесь сосредото-
чена сущность постмодерна – тайна языка и перевода. И дизайн к этой тайне имеет 
прямое отношение. Известный американский дизайнер и педагог Виктор Папанек 
очень точно заметил, что «дизайнер оказывается единственным, кто может разгова-
ривать на разных профессиональных языках; его подготовка позволяет ему взять на 
себя роль «переводчика» в команде» [4, с. 61]. Мы бы внесли важную поправку в рас-
суждения В. Папанека. Дизайнер не говорит на разных профессиональных языках. 
Язык его профессии является универсальным, выступает метаязыком по отноше-
нию ко всем остальным. Это визуальный язык, язык зримых образов. Он обращает 
нас к самой важной задаче, нет – цели, на которую должна быть направлена подго-
товка дизайнеров в высшей школе. Эта цель – обучение визуальному языку.
Профессиональное владение навыками зрительного восприятия, методами 
создания и воплощения зрительных образов предполагает освоение «литературно-
го» визуального языка. Для этого, наряду с занятиями по проектированию и моде-
лированию, необходимо изучение исторических, теоретических, методологических 
проблем дизайна, визуальной культуры в целом.
Уже в 1990-е сформировался комплекс историко-теоретических дисциплин, в 
число которых входят «История дизайна», «История искусства по специальности», 
«История и методология дизайна», «Основы методики дизайна», «Актуальные про-
блемы современного дизайна», «Визуальная информация», «Семиотика архитекту-
ры, дизайна и искусства», «Фундаментальные основы формообразования» и некото-
рые другие. Круг задач перечисленных лекционных курсов достаточно широк.
Первая группа предметов имеет сугубо историческую ориентацию. Эти дис-
циплины направлены на создание у студентов систематических представлений об 
этапах развития отечественного и зарубежного дизайна, основных стилистических 
тенденциях мирового дизайна, его разновидностях и авторитетных школах. Хро-
нологически последовательное изложение исторического материала предполагает 
рассмотрение творчества ведущих мастеров этого вида искусства, анализ отдельных 
произведений дизайна.
Вторая группа предполагает формирование теоретических и проектно-
методических основ профессионального мышления студентов. В задачи дисциплин 
второй группы входит ознакомление студентов с терминологией, методикой, базо-
выми категориями дизайна, а также освоение конкретных навыков в области стра-
тегии и тактики художественного проектирования при определении объекта, це-
лей, средств и методов проектного процесса. Здесь метод преподавания основан на 
последовательном изложении основных проблемных блоков творческой практики 
современного дизайна, в ходе которого предлагаются апробированные в мировом 
дизайне методы предпроектного и проектного анализа, ставятся задачи по опреде-
лению потребительских свойств предметно-пространственной среды. 
Наконец, в третью группу входят такие предметы, как «Визуальная инфор-
мация», «Семиотика архитектуры, дизайна и искусства» и др., которые вводятся в 

258
 
ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ
учебный план в зависимости от факультета или конкретной специальности обуче-
ния. Дисциплины этой группы могут углублять профилизацию обучения и вво-
диться иногда в бакалавратуре, иногда в магистратуре. Но, надо полагать, одной 
общей чертой они все-таки обладают. Все они посвящены наиболее общим законо-
мерностям развития и приемам анализа визуальной культуры.
Серьезным препятствием на пути освоения данного комплекса знаний явля-
ется неопределенность в вопросе о том, какую функцию стремится закрепить за 
дизайнерской деятельностью общество. От кого, какую роль отводит оно дизайну, 
зависит не только престиж дизайнерской профессии. Будет ли это лишь функция 
обслуживания или же общество увидит в дизайне и его методах локомотив разви-
тия экономики, как это было в США периода «великой депрессии», в послевоенной 
Германии и Японии? Выбор той или иной модели позволит определить параметры 
объекта и субъекта проектирования, на которые ориентируется дизайнерское об-
разование. 
1.  ɧʴʹ˕ʲ˖ˆˏ˓ʵʲ ɫ.ʈ. Тенденции развития региональной архитектуры и градо-
строительства Казахстана. Автореф. доктора архитектуры. – Алматы, 2010.
2.  ʁʲʴ˕˙˖˘ ʆ.ʑ.ɧ. Цит. по: Баку постепенно показывает свою мощь и силу// 
Газета «Зеркало», № 188, 13 октября 2012.
3. ʆʲ˔ʲˑʺˊ ɪ. Дизайн для реального мира. – М., 2004.

259 
ɧɩɸɼɯɯɪɧ ɫ˙ˏ˪ˑʲ˕ʲ ʅˇ˕ʲ˘˓ʵˑʲ
ʂʺʾʹ˙ˑʲ˕˓ʹˑ˩ˇ ˊˆˑ˓˟ʺ˖˘ˆʵʲˏ˪ «ɯʵ˕ʲ˄ˆˮ»
ʹ˓ˊ˘˓˕ ˆ˖ˊ˙˖˖˘ʵ˓ʵʺʹʺˑˆˮ
ʑɸʁʜʂ «ʘɧʁ» ɼɧɼ ʅʊʇɧɳɯʃɸɯ ɼʍʁʜʊʍʇʛ ɼɧɶɧʒʅɪ
Фильм «Шал» Ермека Турсунова, вышедший недавно в прокат, как-то сразу 
все расставил по своим местам. В любой сфере культуры есть лидер, за которым все 
идут – не в плане организаторском, а в плане творчества. Таким лидером нации в 
1960-годы был Олжас Сулейменов. В казахстанском кинематографе постволновской 
формации этот лидер никак не определялся. После фильма «Шал» стало понятно, 
что это Ермек Турсунов. Потому что эта картина создавалась о народе и для народа. 
Картина настолько глубокая и серьезная, что не было желания сесть и быстро напи-
сать про нее. Она входит в тебя, как осознание своего национального бытия, своих 
корней и силы казахского народа.
Так случилось, что несколько дней спустя после показа, будучи в гостях, мы спон-
танно начали обсуждать фильм «Шал», и, наверное, впервые так единодушно было 
мнение о фильме, как о большом явлении в казахском кино. Причем высказывались 
очень уважаемые люди – Мурат Ауэзов, Сейдахмет Куттыкадам, Альмира Наурзбае-
ва, Сафар Абдулло, Алим Сабитов. Друг другу пересказывали наиболее понравив-
шиеся эпизоды, обсуждая детали и разделяя общий подъем от того, что, наконец, 
появилась картина, достойно представляющая культуру и мировоззрение казахов.
«Шал» - это программная картина, которая относится к разряду таких фильмов, 
которые формируют понятие нации. К таким фильмов относятся «Земля отцов» Ша-
кена Айманова, «Меня зовут Кожа» Абдуллы Карсакбаева, «Кыз-Жибек» Султана Ход-
жикова. Сразу после просмотра мы разговорились с известным ученым-иранистом, 
профессором филологии Сафаром Абдулло, который уже лет двадцать живет в Ка-
захстане. Он сказал: «За все эти годы, что я здесь живу, я ни видел ничего подобного». 
И я с ним согласилась. Моя реакция на фильм была настолько эмоциональна, что я 
сразу не могла для себя сформулировать, чем мне понравилась картина. Всем. Редко 
такое случается, когда у тебя нет никаких претензий к фильму, когда ты принимаешь 
все – от начала до конца, и более того, эти полтора часа просмотра меняют тебя.
На самом деле очень трудно словами описать, о чем картина. Хотя очень про-
сто пересказать сюжетную фабулу. Старик решает отогнать на зимовье десяток сво-
их овец. По дороге, попав в туман, сбивается с пути, и несколько дней бродит один в 
степи, преследуемый стаей волков. Его чудом спасают, когда он уже на грани между 
жизнью и смертью. Но пересказывать сюжет этого фильма, все равно, что переска-
зывать повесть Эрнеста Хемингуэя «Старик и море»: старик поймал рыбу, на нее 
начали нападать акулы, в конце концов, акулы съели рыбу, а старик чудом остался 
жив. Но Нобелевскую премию дали Хемингуэю не за фабулу, а за то, какими смыс-
лами наполнено это произведение.
Так вот, разговор о смыслах, о тех мыслях, которые возникают по ходу про-
смотра картины. Действие происходит сегодня, и к основной фабульной линии – 
старика и внука добавляется история трех охотников, которые приезжают в степь, 
чтобы поохотиться на волков. В самом начале фильма они просят старика указать 
им дорогу, но тот отказывается с ними ехать, потому что не время для охоты на вол-
ков, они выводят потомство. Но трое городских мужчин - на огромном джипе, с су-
персовременном оборудованием - даже не хотят слушать старика. Они же «хозяева 
мира», и им не ведомы никакие другие законы, в том числе законы природы, кроме 
тех, что они устанавливают сами.
По ходу фильма старик, преследуемый волками, плутая в тумане, наталкива-
ется то на труп одного охотника, то другого, а в конце находит третьего, забивше-
гося в упавшую с неба ступень космической ракеты, израненного и находящегося в 
состоянии шока. Ни суперсовременные ружья, ни джип, ни навигаторы не спасли 

260
 
ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ
их от мести волков, потому они начали истреблять их потомство. Простая и ясная 
метафора современной цивилизации – природа мстит человеку за то, что он отка-
зывается жить по ее законам.
Сильный эпизод: когда старик понимает, что он кружит в степи по одним и 
тем же местам, он падает на колени и обращается к небу с молитвой: «За что? Что 
он такого сделал, что не может выйти из этого круга. И просит всевышнего открыть 
ему верный путь, за что обещает, что будет, возможно, в него верить. В следующее 
мгновенье раздается звонок мобильного телефона – он бежит на этот звук, а это ока-
зывается телефон одного из убитых охотников. Но ему этот телефон бесполезен, он 
не может им пользоваться. Однако он хоронит охотника в снегу, и сверху кладет его 
телефон – тоже символ нашей цивилизации, без телефона мы не можем ни мину-
ты, но и представляем из себя не более, чем просто владельцами мобильника.
Старику в отличие от охотников не нужны инструменты цивилизации, он жи-
вет в согласии с природой и с уважением к ней. Как отметил М.М. Ауэзов на спон-
танном обсуждении картины, это одна из немногих современных кинокартин, в ко-
торых воспроизводится органичное для казахов «тенгрианское» восприятие мира.
Надо сказать, что старик сыгран потрясающе! Тем более это удивительно, что 
роль его исполнил непрофессиональный актер Ерболат Тогузаков, но как он сыграл! 
Это казахский «Король Лир»! Столько в нем страсти, мудрости, заботы о «королев-
стве» - о своей земле и о своих потомках. Ключевой диалог происходит, когда они 
сидят с выжившим охотником у костра, и старик говорит, что хочет своего внука 
отдать в Йельский университет – «Должно быть «народный» - говорит старик, от 
слова «ел». И что смысл жизни – вырастить детей, дать им образование, воспитать 
ребенка так, чтобы стал человеком.
Одно из безусловных достоинств этой картины, по мнению М.М. Ауэзова, по-
каз мужского национального казахского характера – в быту весельчак, чудак и, от-
части, клоун, «в час суровых испытаний» становящийся борцом, воином, героем.
Те, кто посмотрел картину, по-разному размышляет о смысле картины: кто-то 
говорит, что картина о выживании, кто-то о том, что человек и природы неразде-
лимы. Все верно. Но последний план фильма – когда волчица уходит с волчонком, 
добавляет еще один смысл: каждое живое существо на земле борется за свое по-
томство. В этом и есть смысл жизни. По сути, об этом же картина «Келин» - только 
там на передний план выведена женщина, здесь – мужчина. Шал – старик, как столп 
нации, и его внук – как продолжение рода.
Картина, безусловно, тенгрианская, потому что старик и волк – показаны как 
два «вожака» одного рода – дети природы. И в кульминационной сцене старик, ока-
завшись один на один с волком, демонстрирует свою несгибаемую силу человече-
ского духа. И волк отступает, прощает старика за его неразумных сородичей. Очень 
точный монтаж в фильме – старик с внуком уходят в одну сторону, волк с волчон-
ком – в другую. И в природе вновь наступает гармония.
Если в картине «Келин» у меня были какие-то претензии к автору – некото-
рая театральность в игре актеров, несовершенный монтаж, длинноты, то здесь все 
сделано на высочайшем профессиональном уровне. Картина держит тебя в напря-
жении каждую минуту, каждую секунду. Поэтому, отнюдь не будет преувеличение 
сказать, что все зрители из зала вышли потрясенные. И с чувством особой гордости 
за то, что такая картина сделана не японцем, не корейцем, не американцем или 
французом, а казахстанским режиссером. И еще раз повторюсь – это картина для 
казахов и о казахах.
Конечно, хотелось бы, чтобы фильм «Шал» Ермека Турсунова был отобран и по-
казан на одном из ведущих мировых кинофестивалей. Он, безусловно, этого достоин. 
Но и без этих внешних маркеров можно говорить о фильме, как о явлении культуры, 
и радоваться не только за Ермека, но и за весь казахстанский кинематограф. Потому 
что картина «Шал» не только вызывает уважением к себе, как нации, но и заставляет 
помнить о главном – мы есть только тогда, когда есть наше продолжение.

261 
ʃʌʇʛʂɩɯʊʅɪɧ ɫ˛ˏ˦ʲ˘ ʇʲːʲ˄ʲˑˌ˩˄˩
ɧʴʲˇ ʲ˘˩ˑʹʲʸ˩ ɾʲ˄ʲˌ ˜ˏ˘˘˩ˌ ˔ʺʹʲʶ˓ʶˆˊʲˏ˩ˌ ˙ˑˆʵʺ˕˖ˆ˘ʺ˘˲
ʞˏʺ˙ːʺ˘˘˲ˊ-ʶ˙ːʲˑˆ˘ʲ˕ˏ˩ˌ ˔ˬˑʹʺ˕ ˊʲ˟ʺʹ˕ʲ˖˩
˖ʲˮ˖ˆ ʸ˩ˏ˩ːʹʲ˕˩ˑ˩˒ ʹ˓ˊ˘˓˕˩, ˔˕˓˟ʺ˖˖˓˕
ɩɧɾ ɳʞʃɯ ʈɧʠʈɧʊ 
Бүгінгі күні Қазақстан демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтiк 
мемлекет. Демократиялық даму - Қазақстанның өрелі, ерікті таңдауы. Елбасы Н.Ə. 
Назарбаевтың «Даму стратегиясын ұлттық-мемлекеттiк ерекшелiктерiмiздi, сая-
си тарихымыз бен мəдениетiмiздiң өзiндiк сипаттарын, кеңестiк жүйеден қалған 
стеоретиптердi, этникалық дəстүрлерiмiздi, өркениеттiк-мəдениеттiк аямызды 
түгел ескере отырып өзiмiз анықтауымыз қажет»[1], - деп анықтауы бекер емес.
Артта қалған жылдар ішінде кешенді зерттеу мен талдауды талап ететін сая-
си, əлеуметтік-экономикалық, мəдени салаларда көшелі  өзгерістер болғаны мəлім. 
Тəуелсіздігімізді алған сəттен ескі жүйенің орнына жаңа саяси-экономикалық 
құндылықтарды қалыптастыру, ұлттық дəстүрді жаңғырту сияқты күрделі 
үдерістерді бастан өткердік.
ХХ ғасырдың 90 жылдарында басталған өзгерістер қоғамның барлық сала-
сын қамтып, жаңа саяси құрылымдарды дүниеге əкелді. Əсіресе, мемлекеттік 
басқарудағы, саяси жүйедегі трансформация, партиялық жəне сайлау жүйелеріндегі, 
ақпараттық кеңістіктегі ілгерілеулер, Конституцияның қабылдануы сияқты саяси 
үдерістерді назардан тыс қалдыру мүмкін емес.
Демократиялық қоғам құруда, демократиялық құндылықтарды 
қалыптастырып, оны кеңінен таратуда ақпарат пен бұқаралық ақпарат 
құралдарының орны зор. Қазақстан тəуелсіздігі жылдарында қоғамымыздағы 
көптеген мəселелерге қатысты ұстанымдар, көзқарастар түбірімен өзгерді. 
Солардың қатарында демократияның өзегі азаматтардың саяси өмірге қатысуы, 
ақпарат мəні, оны тарату мəселелеріне де қатысты көзқарастың қайта қаралғанын 
айтуымыз керек. Саяси белсендiлiктi арттыруға ықпал ететiн тетiктердiң арасынан 
бiз ақпаратты, оны жеткiзушi бұқаралық ақпарат құралдарының ролiн ерекше атар 
едiк. Себебi, бүгiнгi күнi қоғам өмiрiнде ақпарат мəнi зор. Шамасы, «мəлiметi мол 
адам - жер-жаһанның иесi» деп бекерден-бекер айтылмаса керек. Ақпарат адамдар 
санасына, азаматтық позициясын анықтауға, азаматтық жəне саяси белсендiлiгiне, 
өмiр сүруiне, тұрмысы мен демалысына шешушi тұрғыдан ықпал етуде. 
Заң жүзiнде тыйым салынбаған кез келген тəсiлмен еркiн ақпарат алуға, 
оны таратуға, Қазақстанның 1995ж. қабылданған Конституциясы бойынша, əрбiр 
адам құқылы. Сондықтан, осы əрбiр қазақстандық азамат құқын жүзеге асыруда 
бұқаралық ақпарат құралдарының орны ерекше. Бүгiнде тек экономикалық жəне 
қаржылық қызметте ғана емес, сонымен бiрге саяси белсендiлiк те ақпараттық жəне 
байланыс технологияларын пайдаланудан тiкелей тəуелдiлiгiн тəжiрибенiң өзi 
дəлелдеуде. Бұл ХХІ, жоғарғы технологиялар ғасырының жемісі. Бұқаралық ақпарат 
құралдарының қандай түрiнiң болмасын саясаттануын байқамау мүмкiн емес, əрi 
олардың саясаттағы ролiн бiржақты бағаламау керек. Ол күрделi де, көпқырлы 
институт деуiмiзге толық негiз бар. Себебi, ол тұрғындарды елде жəне нақты ше-
телдерде болып жатқан оқиғалар мен құбылыстар туралы ақпаратпен қамтамасыз 
ету үшiн сан-алуан ұйымдар мен элементтерден құралады. Егер осы ақпараттық 
құбылысты қарапайым ақпаратты жинау, оны аздап өңдеу, техникалық құралдар 
көмегiмен оны жеткiзу, адамдардың оны қабылдауы жəне жеткiзген ақпарат негiзiнде 
олардың iс-əрекетке көшуi сияқты схема бойынша жүредi десек, онда ешқандай 
мəселе де туындамаған болар едi. БАҚ-ты күрделендiретiн, оның маңызды функция-

262
 
ʊɧʇɸʒɸ-ʂʞɮɯʃɸ ʂʌʇɧ ɳʞʃɯ ɶɧʂɧʃɧʍɸ ʂʞɮɯʃɸɯʊ
ны, қоғамды саясаттандыру мен тұрғындардың саяси сауаттылығын көтерудi орын-
дауында. Адам мұндай ақпараттық ағымда субъектi де, объектi де болып табылады. 
Мысалы, еліміздегі қай телеарнаны алып қарасаңыз да, күнделiктi саяси шолула-
рынан басқа, арнайы саяси сараптамалық бағдарламалары бар. Айта кетер болсақ, 
«Қазақстан»-арнасының «Апта-kz», «Хабар» арнасының «Жетi күн» апталық сарап-
тамасы, Коммерциялық телеарнаның «Портрет недели» бағдарламасы. Бұқаралық 
ақпарат құралдары саяси шолулар, саяси талдаулардан басқа өз оқырмандары, 
өз көрермендерi мен өз тыңдаушыларымен тiкелей байланыс арқылы қоғамдық 
пiкiрдi қалыптастыруға тырысады. Мысалы, кейбiр басылымдар өзектi мəселелер 
бойынша тұрғындарға сауалдар қою арқылы қоғамдық пiкiрдi анықтауды жүзеге 
асырады. Соның ішінде, «Айқын», «Литер», «Қазақ əдебиеті» газеттерінің бір мəселе 
төңірегінде бірнеше көзқарасты қатар беруін, «Алаш айнасы» газетінің «Иə» жəне 
«Жоқ» рубрикасын айтып кетуімізге болады. 
Екiншi жағынан, бұқаралық ақпарат құралдарынан халықтың саяси 
шығармашылығы негiзiнде белсендiлiгi көрiнiс табады. Сөзiмiзге кезіндегі «31»-
арнаның «Еркiн сөз», «Хабар» арнасының «Жетпiс жетi күн», Коммерциялық 
телеарнаның «Куклы» бағдарламалары дəлел бола алады. Өкінішке орай, бұл 
хабарлардың ғұмыры ұзақ болған жоқ. 
Сонымен, бұқаралық ақпарат құралдары, қандай түрi болмасын, мемлекет 
пен қоғам арасындағы ақпараттық байланысты орнатушы тиiмдi каналға айналып 
отыр. Қалай десек те, кез келген адам ақпаратты не теледидар, не газет арқылы 
алады. Соңғы кезде тағы бір ақпарат алу көзі қалыптасуда. Ол - интернет, бірақ ол 
барлық жерде бірдей қолжетімді емес. Сөз еркiндiгi деңгейi, ақпаратты жəне оны 
қоғамда тарату мүмкiндiгi ашық жолмен жүзеге асырылуда, яғни ақпаратты тарату 
демократияландырылуда.
Қазақстандағы ақпаратты таратуды демократияландырудың бiр белгiсi - 
мемлекеттiк, мемлекеттiк емес, қоғамдық бұқаралық ақпарат құралдарының 
қатар өмiр сүруi. Мемлекеттiк емес БАҚ дамуына жаңа жол ашқан «Нарықтық 
қатынастарға өту кезеңiндегi БАҚ қорғау туралы» 1992 жылы қабылданған Қазақстан 
Республикасы Президентiнiң жарлығы болып табылады.
Келесі мəліметтер ақпараттық кеңістіктегі түбегейлі өзгерістерді көрсетері 
анық. 1991 жылы Қазақстанда жаңа 735 газет пен журналдар, оның ішінде 250- ы  
- қазақ тілінде, 395-ы – орыс тілінде, 4-і ұйғыр, 5-і өзбек, 2-і неміс, 2-і кəрей тілінде 
шыға бастаған еді.  
Ал бүгінгі күні Қазақстанда БАҚ - 2 727, оның ішінде 2 494 – баспа бұқаралық 
ақпарат құралдары (1 662 – газеттер, 832 – журналдар еншісінде), 233 – электронды 
бұқаралық ақпарат құралдары қызмет жасап отыр. Ресми статистика еліміздегі ба-
спа БАҚ-тың басым екендігін көрсетеді. Олардың 328 (20%) мемлекеттік, 1 334 (80%) – 
мемлекеттік емес газеттер. Сонымен бірге,  449-ы – қазақ тілінде, 602-і – орыс тілінде, 
490-ы – қазақ жəне орыс тілдерінде, 121-і – қазақ, орыс жəне басқа тілдерде шығады 
[2].  Телерадио компанияларды меншік тұрғысынан жіктер болсақ, мемлекеттік 
емес компаниялардың саны басым. 2001 жылы, яғни 11 жыл бұрын республикада 
1300 БАҚ, ал олардың 70% мемлекеттiк емес меншікте болған. 1991-2012 жылдар 
аралығында баспа БАҚ-тың саны  735-тен 2 494-ке дейін өскен. 
Ақпараттық кеңістіктегі сандық өзгерістер сапалық жетістіктермен қатар 
жүруде. Мемлекеттiк жəне мемлекеттiк емес бұқаралық ақпарат құралдарының 
бiр-бiрiнен айырмашылығы тек меншiктiк тұрғыдан ғана емес, сонымен бiрге 
ақпаратты тарату əдiс-тəсiлдерiнде дер едiк. Соның бір көрінісі - мемлекеттiк емес, 
тəуелсiз бұқаралық ақпарат құралдарының халық алдына таңдау мүмкiндiгiн беруі. 
Таңдау мүмкiндiгi саяси үдерiстерге тек бiржақты көзқарасты, бiржақты пiкiрдi бе-
румен шектелмей, балама пiкiрдi де қатар берiп отыру арқылы жүзеге асырылу-

263 
да. Мұндай балама пiкiрлердi беру арқылы ақпаратты жеткiзу халыққа ой-түрткi 
де бола алады. Ақпарат таза, сол қалпында қабылданып, басшылыққа алынбай-
ды, керiсiнше, ол ой елегiнен өткiзiлiп, адамдардың жаңа, шығармашылық түрiн 
қалыптастыруға ықпал етедi. Мемлекеттiк емес бұқаралық ақпарат құралдары 
қоғамдық пiкiрдi қалыптастырудағы негiзгi реттеушi ролiн атқаруға талаптануда. 
Мысалы, 2011 жылғы 16 желтоқсанда Жаңаөзенде орын алған жағдайға байланысты 
мəлiметтер мемлекеттiк емес бұқаралық ақпарат құралдары арқылы кеңiнен тара-
тылды. Ал, мемлекеттiк бұқаралық ақпарат құралдары болса халыққа ақпаратты 
ресми тұрғыдан ғана жеткiзiп отырады. 
Дегенмен, елiмiздегi тəуелсiз бұқаралық ақпарат құралдарының саны-
на қарамастан, олардың халықты шынайы да əдiл ақпаратпен қамтамасыз ету 
мүмкiндiктерi шектеулi. Мұны бiз кейбiр бұқаралық ақпарат құралдарының заңды, 
заңсыз жолдармен қудалануынан көруiмiзге болады. Мысалы, газет офисiн өртеу, 
газет, теледидар тiлшiлерiн қорқыту, үркiту тəсiлдерiн қолдану. Бұл жағдайды 
социологиялық зерттеулер нəтижесi де дəлелдейдi. Қазақстандағы бұқаралық 
ақпарат құралдарының əртүрлi саяси көзқарастарды жеткiзуде сауалнамаға 
қатысқан респонденттердiң 54% еркiн емес, тек 33% еркiн деп есептейдi. Яғни, өкiмет 
тұрғысынан ақпарат мазмұнын реттеуге ұмтылушылық бар екенiн көрсеткен [3]. 
Бұқаралық ақпарат құралдары азаматтардың саяси белсендiлiгiн арттыру 
мақсатында, əсiресе, сайлау науқанында кеңiнен пайдаланылуда. Бұған дəлел - 
президенттiк (1999, 2005, 2011 жж.) жəне парламенттiк (1999, 2004, 2007, 2012) сайлау 
науқандарында бұқаралық ақпарат құралдарының атқарған рөлi ерекше. Айта кет-
кен жөн, баспа БАҚ-пен қатар электрондық БАҚ-та кеңінен қолданылды. 
Əрине, БАҚ пен билiк арасындағы өркениеттi қарым-қатынасты 
қалыптастыруға жасалған талпыныстарды жоққа шығара алмаймыз, бiрақ БАҚ 
туралы заңды қабылдаудың ұзаққа созылуының өзi-ақ оның сипатының өзгергенiн 
дəлелдейдi. Бүгiнгi күнi бұқаралық ақпарат құралдары мен билiк арасындағы 
қарым-қатынас бiржақты қалыптасып отыр. Себебi, билiк институттары мəселенi 
əлiмжеттiлiк тұрғысынан шешуге тырысып отыр дер едiк. Кейбiр басылымдар мен 
телеарналардың, сонымен бiрге журналистердiң қудалауға ұшырауы ойлантарлық 
жəйт. БАҚ бақылау жасаудың кең тарап отырған тəсілінің бірі – мемлекеттік тапсы-
рыс беру. Осы негiзде ақпаратты таратудағы жаңа кезең туралы да айтуымызға бола-
ды. Жоғарыда көрсетiлген қысым мен шектеулерге қарамастан, тəуелсiз бұқаралық 
ақпарат құралдары саяси үдерiске ықпал етуге ат салысудан бас тартпай отыр. 
Тағы бір үлкен мəселе – азаматтардың сөз еркіндігі мен ақпарат алу құқына 
байланысты. Конституция бойынша Қазақстанның əрбiр азаматы сөз еркiндiгi мен 
ақпарат ала алу құқығына ие. Сөз еркiндiгi кез-келген демократиялық қоғам негiзi 
болып табылатындығы белгiлi. Əрi еркiн ойлайтын, шығармашылық адамның 
дамуының алғы шарты. Сөз еркiндiгi тек оң қабылданатын ақпаратқа, мəлiметке бай-
ланысты ғана емес, сонымен бiрге билiктi қобалжытатын ақпараттарға да қатысты 
болуы тиiс. Мiнеки, осы мiндеттi жүзеге асыру бұқаралық ақпарат құралдарының 
еншiсiнде. Бүгiнде бұқаралық ақпарат құралдарында халықты толғандырып жүрген 
өзектi мəселелер бойынша ашық пiкiр таластар, пiкiр-сайыстар ұйымдастыру 
кеңiнен тарап отыр. Мысалы, «Қазақстан» телеарнасындағы «Өзекжарды», «Алаң», 
КТК телеарнасындағы «Астарлы ақиқат» хабарлары өзектi мəселелер бойынша 
сан-алуан пiкiрлердi ашық талқылау арқылы халыққа ой-түрткi бола алады. Пiкiр 
сайысқа қатысушылардың əр қайсысы сөз құдiретiнiң көмегiмен халықты өзiне 
сендiруге тырысады. Ақпарат таза, сол қалпында қабылданып, басшылыққа алын-
байды, керiсiнше, ол ой елегiнен өткiзiлiп адамдардың жаңа, шығармашылық түрiн 
қалыптастыруға, азаматтардың саяси белсендiлiгiн арттыруға да ықпал етері сөзсіз. 
Əрине, еліміздегі бұқаралық ақпарат құралдарының қызмет сипаты мен мазмұнына 

264
 

жүктеу/скачать 4,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: