унив. Баспаханасы. 2019. 126 б

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Pdf көрінісі

бет	64/80
Дата	03.02.2022
өлшемі	1,25 Mb.
	#24763

1 ... 60 61 62 63 64 65 66 67 ... 80

Бараба диалектісі.

Қазақ-қырғыз  диалектісі.  Ua  және  üä  жиі  ұшырасады.
Ең алдымен  кірме  сөздерде  кездеседі.  Әсіресе  кірме  сөздерде  ia
және iä дифтонгілерінің жиі кездесуін байқауға болады:
ua – uat (yam) = ōt, āt;                               uan (уан) ; quan (қуан);
        ğuan (жуан) = jōn;                            duadaq (дуадақ);
        ğuas (жуас) = jobos;                         uaq (шуақ) = šōq;
ğuap  (жауап)  =  арабтың  ﻲﺍﺟ  сөзі;  duan  (дала  соты)  =
парсының
ﺪ
ﺙﺍﺅﭡ   сөзі; uazyr (уәзір) және üazîr =  ﻮﮃﺯﻮ.
üö – küö (күйө); süök (сүйек);        tüö (түйе) = tö, dävä;
        süön (сүйен);
ia – taqia (тақия) =  ﻓﺍﻞ
ﮤﮃ ;               sia (сыя) = парсының  ﮦ
ﺎﻴﺴ   сөзі.
zian (зиян) = ﻥﺎﮃﺯ. Соңғы екі сөз si'a және zi'an түрінде айтылады.
іä  -  ğіäп  (жиен);  ğіäk  (жиек);  biä  (бие);  šiä  (шие);  іä  тілде  е-ге
жуық болып келеді .Мысалы, іäkі = екі.
3.  Тараншы  диалектісі.  uа,  uä,  іа  дифтонгілері  санаулы
жағдайда ғана қолданылады, көбінесе кірме сөздерде ғана.
иа  —gиа  (куә)  =  парсының  сөзі;  jиа  (тері);  jиап  (тұрмыста
болмаған әйел) = парсының ﻦﺍﻮﺠ  сөзі;   dиа (дуа)=
ﺩ
ﺎﻏ   сөзі.
üä -кüä (күйе); güändän (аудан); Қытай тілінен енген сөз.
іа — ziаdа = арабтың ﺓﺐﺎﺑﺩ  сөзі; biaban (дала)
ﮩڊ
ﻥﺎﯦﺂ  = парсының
сөзі; gia (жуа)= парсының. сөзі.
Жазба  тілді  білетін  адамдар  араб  және  парсы  тілінен  енген
сөздер  құрамындағы  бұл  дифтонгтарды  екі  түрлі  қылып  айтады.
Мысалы, gи'а, dи'a, zi'аdа, bi'aban.
4. Бараба диалектісі. uа және üä сирек кездеседі.
иа - (басу, уату); иаq ( кішкентай); иаł, иаt (уал, уат);
üä — üäп (қырсық);
5.  Волга  диалектісі.  uа  сирек  кездеседі.  Кірме  сөздерде
төмендегідейге жуық айтылады.
иwа = иаq, иаt;   ğиаš (жуас);     quała (қуала);
sиаłčап (жауын күрты) ;   qиаt =   ﻮﻖ
ﺓ   арабтың сөзі.
Барлық  ашық  дифтонгтарда  қысаң  дауыстылар  аз  мөлшерлі

94

екпінді  құрайды,  ал  ашық  дауысты  дыбыс  негізгі  екпінге  ие
болады. Сол себепті ашық дифтонгтар құрамындағы ашық дауысты
дыбыс сияқты дауыстылар үндесуіне толық бағынады. Кейбір түркі
тілдерінде  ашық  дифтонгтардың  қолданылуы  сияқты  якут  тілінде
де  ашық  дифтонгтың  уа,  іä,  uо,  üö  түрлері  қолданылады.  Якут
тілінің уа дифтонгі түркі тілдерінде uа (Қуарық) және аu (Қырғыз)
түрінде айтылады. Мысалы,
ыaры  (ауру)  —  аиrū  ;  ыал  (ауыл)  =  аuł;  ыас  (сағыз,  шайыр)  =
sańys,  sаиs;  тыа  (орман
1
)  (1.  тыа  сөзі  В.  Радловта  неміс  тіліне
дұрыс  аударылмаған,  сөз  аудармасы  ғалымның  көрсетуі  бойынша
Wald, ал дұрысы Вегg болуы тиіс —В.Ш.) = tаи; тыал (жел) = tаиl;
быар (бауыр) = baur; кыа (қау) = qū, qои. Якут тіліндегі іä дифтонгі
түркі тілінің іä дифтонгісіне сәйкес айтылады. Мысалы,
біä  (бие)  =  biä;  іäра  (кішкентай  бұлақ)  =  аіrу  сөздеріндегі  іä
дифтонгісіне сәйкес, түбір буында көбінесе ашық ä дыбысы Қазан
татарлары тілінде і дыбысымен үндес болып келеді. Mысалы,
kіäн (кең) = käń, keń, кіń;
біар (бер) = bär, ber, bir.
Якут  тіліндегі  uo  дифтонгі  түркі  тілдерінің  о  және  ū
дыбыстарына сәйкес қолданылады. Мысалы,

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 60 61 62 63 64 65 66 67 ... 80