Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| адамзат жалқы есім сөздер көбінесе істі істеушіні, қабылдаушыны жəне
нысанды білдіреді (олар кеңістік не мезгілдік мəнде жұмсала алмайды). Ғаламзат жалпы есім сөздерді заттық-кеңістік мəнге ие болатындықтан, көбіне тақырыптық, кеңістік, мезгілдік қызметте қолдануға болады (көл, өзен, орман, қала, көше, қыс, жаз). Сын, сан есімдерді заттың белгісі, жағдайы қызметінде қолдануға болады: Кітап əдемі (қызыл, сары). Олар үшеу. Дерексіз мəндегі есімдер де істі істеуші, қабылдаушы қызметтерін- де жұмсала алмайды, ал басқа қызметте жұмсала береді: Балалық - қы- зық дəурен. Оқу – ғылымға жол ашады. Демек, сөз өздігінен синтаксистік бірлік болу талаптарына жауап бере алмайды. «Сөйлемді өз бөліктерінің қосындысынан тұратын нəрсе емес, ал тұтастық» (Э.Бенвенист) деп қарайтын болсақ, сөз бен сөйлем жеке бөлік пен тұтастық арасындағы қарым-қатынасқа түспейді. Сөз конс- титутивті элемент емес, сондықтан сөйлем тікелей сөздерге жіктелмейді. Оқиғаны, құбылысты атау (номинация) бар. Мысалы: «Оқушылардың демалысқа шығуы». Бірақ бұл коммуникацияға жатпайды. Ол үшін оны былай құру керек: «Оқушылар демалысқа шықты». Екеуі де құбылыстың атауы, бірақ біріншісі оқиғаның аталған аты болса, екіншісінде оқиғаның хабарлануы бар. Демек, предикативтілік белгісі бар екіншісі ғана комму- никативтік бірлік болады. Бірақ номинация, яғни оқиғаның, жағдайдың компоненттерін белгілеу – сөйлем құрудың алғышарты. 408 409 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар Лексикалық бірлік ретіндегі сөз бен синтаксистік тұрғыдан қарасты- рылатын сөз бір емес. Ендеше сөз құрылымының қандай элементтері оның синтаксистік қызмет етуін қамтамасыз етеді? Кез келген деңгейдегі тілдік тұлғаның мағынасы болады. Синтак- систік тұлға-бірлік болу үшін оның тек номинативтік (заттық) мағынасы ғана емес, сонымен қоса тілдік жүйе элементінің синтаксистік деңгейде құрылымдық-мағыналық жағы болуы керек. Бұл оны басқа синтаксистік элементтерден ажыратып, олармен салыстыра қарауға көмектеседі. Сөз-лексемада алдыңғысы ғана болады. Номинативтік мағына лекси- калық бірлік ретіндегі бір сөзді өз деңгейіндегі басқа сөздерден ажыра- тады (олармен салыстырады), бірақ сөз-лексемада синтаксистік бірлікке тəн ажыратушы белгілер жоқ. Сөз-лексеманың атаулық мағынасында үш түрлі мəн ажырамастай болып біріккен: 1) жеке – лексикалық мағына, ол бұл сөзді басқа сөздер- ден ажыратады (үй, дəптер, кітап, қалам); 2) категориалдық-семантика- лық мағына – ол затты нақтылы жанды заттардың, не жансыз заттардың, не табиғат құбылысының белгілі бір тобының өкілі ретінде танытатын мағынасы; 3) сөз таптарының жалпы грамматикалық мағынасы. Сөз-лексеманың атаулық мағынасы оны синтаксистік тұлға-бірлік- ке айналдыруға материал ғана болады. Сөйтіп, сөйлемнің компоненті сөз-лексема емес, сөз-синтаксема болады. Сөйлемге тəн синтаксистік тұлға-бірлік – осы. Ол сөздің синтаксистік формасымен байланысты. Лексеманың синтаксемаға айналуы үшін сөздің жекелік – лексикалық мағынасы категориалдық мағына дəрежесіне көтерілуі тиіс, ол үшін бел- гілі бір сөз табына тəн морфологиялық тұлғаға ие болуы керек. Семан- тика мен морфологияның əсерлесуі арқасында сөз-тұлға синтаксистік тұтастықтың бөліктерімен қарым-қатынасқа түсе алатын мүмкіндікке ие болады, белгілі бір сөз тіркесі не сөйлем құрамына кіре алады, яғни син- таксистік тұлғаға айналады. Осы тұрғыдан синтаксис ілімінің алдында келешекте тұрған міндеттердің бірі – сөздің əр тұлғасының синтаксистік қарым-қатынасқа түсу мүмкіншіліктерін зерттеу болып табылады. Мы- салы: атау тұлғадағы «үй» сөзін алайық: Биік үй (-ді, -ге, -дің, -де) іші салынды сатып алдым болдым Бұл кірдім 6-сурет Немесе, «Асқарға» деген белгілі тұлғадағы сөзді алайық: (іс-қимылдың нысаны) бардым (қабылдаушы) Асқарға бердім (күй-жайдың иесі) бəрібір (қиын, оңай) 7-сурет «Асқарға» – тұлғасы жағынан омонимдес, бірақ қызметі жағынан басқа-басқа синтаксемалар. Олардың мағыналары жоғарыдағы сөйлем модельдерінің құрамы арқылы белгіленеді. Мұндай синтаксистік қыз- метте, ондай модельдерде адам не адамға қатысты сөздер ғана (студент, жүргізуші) жұмсалады, ал нақты зат атаулары, дерексіз сөздер қатыспай- ды (мысалы, «кітапқа бер», «көктемге бəрібір» болмайды). Сөйтіп, синтаксема материалдық жағынан өзінің констуитивті (мəн- ді) элементтері арқылы жасалса, ал синтаксистік тұлға-бірлік ретінде танылуы өзі сияқты басқа синтаксистік элементтермен жəне тұтас сөй- лемге қарым-қатынасында жүзеге асады. Сөздің синтаксистік мүмкіндік- тері ең алдымен оның категориалдық мағынасына байланысты. Қорыта айтқанда, синтаксеманы тануда сөз не сөз-тұлға мағынасы- ның қандай элементі маңызды десек, категориалдық-семантикалық мағыналары маңызды: жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|