Синтаксистік парадигмалар

442
443
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар
Бұл бірлікте əр компонент қимыл-əрекет дамуының бір кезеңі екені 
көрініп тұр. Сөйлемдердің баяндауыштары жедел өткен шақта тұр, осы 
арқылы бірліктегі қимыл-əрекет динамикалылығы сипатталып тұрғаны 
көрініп тұр. Құрастырушы сыңарлар бір-бірімен əрекеттердің бірізділік 
санамалылығы  тəрізді  мағыналық  байланыста.  Бірлік  параллелизм 
арқылы өрілген (баяндауыштары бір жақта, бір шақта). Соңғы сөйлемнің 
бұл  бірлікті  аяқтап,  келесі  эпизодқа  жол  ашып  тұрғаны  мəтін  мазмұ-
нынан байқалады.
Орамды тілде (связная речь) суреттеу немесе баяндау мəніндегі бір-
ліктер  «таза»  күйінде  ұшыраса  бермейді,  көбінесе  бір  бірліктің  ішінде 
суреттеу мен баяндау араласып отырады. Мысалы, мына бірлікте:
Бұлар  осылай  біресе  сынаса  сөйлесіп,  біресе  қалжыңдаса  отырып 
Игіліктің  үйіне  жетіп  қалды. /1/. Биік  қақпа  ашыла  берді /2/. Пəуеске 
бір биік үйдің баспалдағына таяй келіп тоқтады /3/. Барлық қораға қа-
раған он шақты терезеден жарқыраған шамдар ... /4/. Кең баспалдақпен 
көтеріліп  кіретін  ағаш  үй,  бəрі  де  еріксіз  қошемет-құрмет  көрсетуді 
тілеп тұр /5/ (Ғ.Мүсірепов).
Алғашқы  үш  сөйлем  баяндау  (баяндауыштары  қозғалыс  етістіктері-
нен жасалған), одан кейінгілері суреттеу мəнді бірліктерге тəн. Төртінші 
компоненттен  бастап  динамикалық  баяндау  статикалық  суреттеуге  кө-
шеді.
Ой қорыту мəніндегі, дəлелдеу сипатты синтаксистік күрделі бірлік-
тер, əдетте, үш бөліктен тұрады: тезис (тақырып, бастау, кілт), дəлелдеу 
(негізгі бөлік) жəне қорытынды. Бұл сияқты бірліктер ғылыми стильге 
тəн, сирек те болса көркем əдебиетте ұшырасып отырады. 
Ғылыми əдебиеттен мысал:
Тілдегі  лексикалық,  грамматикалық,  фонетикалық  тəсілдердің  қол-
данылу  принциптерін  ретке  келтіретін  лингвистикалық  стилистика-
ның қарастыратын мəселелері көп (Бұл – тақырыпты ашып тұрған те-
зис. – Ж.Ж.) Мəселен, фонетикалық стилистика тілдегі дыбыстардың 
жүйеленуін,  жасалуын  зерттемейді,  ол  дыбыстарға  тəн  дауыс  құ-
былысын, қайталауды, дыбыстардың үйлесімділігі сияқты дыбыстық 
ерекшеліктерді  белгілі  мақсатта  мəнерлі  құрал  ретінде  пайдалануды 
қарастырады.  Ойды  мəнерлі  жеткізуде  синтаксистік  тəсілдердің  де 
маңызы ерекше, өйткені сөйлемдердің айтылуына, қолданылу ыңғайы-
на қарай толып жатқан мағыналық бояулар, реңктер аңғарылады. Осы 
сияқты семасиологиялық, морфологиялық стилистиканың да өзіндік то-
лып жатқан ерекшеліктері бар (Бұл –дəлелдеуге арналған негізгі бөлік. 
– Ж.Ж.). Стилистиканың осындай қырларының кейбір келелі мəселелерін 
ескерген жөн (Бұл – қорытынды бөлік) (Ф.Мұсабекова).
Көркем əдебиеттен мысал:
...қонақ сыйлау – жеке адамның кісілік қасиетінің қандай екенін ғана 
көрсетіп қоймайды. Сонымен бірге ұлттық психологияны да анықтай-
тын құбылыс. Бір елде ерлік деп саналатын оқиға – екінші елде күнделік-
ті  тіршілікте  аяқ  басқан  сайын  кездесе  беретін  жай  нəрсе.  Бір  елде 
ерлік деп саналатын істің екінші елде ұят саналмайтынын байқауға бо-
лады. Əр халықтың дүниетанымы əрқилы. Əйтпесе жан-құты қалмай 
жүрген мадияр жазушысын сараң дей алмайсың.
Асылы, есебі жоқ қонақасыға келгенде қазақтар алдына жан салмай-
тын болса керек (С.Шаймерденов).
Бұл бірліктегі алғашқы сөйлем негізгі бөлікке тақырып ашып тұр (те-
зис), 3; 4; 5; 6-сөйлемдер  өзінен  бұрынғы  сөйлемдерде  айтылған  ойды 
нығайтып, пікірді дəлелдеп тұрса (дəлелдеу), соңғы сөйлем бірліктегі ой 
ағымына қорытынды жасап тұр. 
Ой қорыту мəніндегі синтаксистік күрделі бірліктерді аталған үш ке-
зеңнің бəрі бірдей болуы міндетті емес. Мысалы, төмендегі мына бірлік-
те қорытушы бөліктің қатыспай тұрғанын байқауға болады (Кенжеғара-
ның мақсаты орындалды ма, жоқ па – белгісіз) : 
Ояз  жиналысына  Кенжеғара  Игілік  үйіне  соға  жүрді.  Ескі  дəстүр 
бойынша сайланған болыс ояз бастығына сыйлық апару керек пе, жоқ
па? Ең алдымен, осыны білгісі келді. Екінші, өзінің болыс сайланған то-
йына шақырылмаған əкеден кешірім сұрау керек болатын шығар деп еді 
(Ғ.Мүсірепов).
Сөйтіп,  синтаксистік  күрделі  бірліктер  функционалдық  мақсатына 
қарай  құрамындағы  сөйлемдердің  мəн-мазмұнына,  құрылымына  кон-
текстік ықпал етіп отыратынын байқадық.
А.Байтұрсынұлының  мəтіндерді  жіктеуі  де,  бүгінгі  тұрғыдан  алған-
да,  əдебиеттанушылық  емес,  тілтанушылық  тұрғыдан  қарастырылған
[8]. Мұны бүгінгі мəтінтану айналымына енгізу арнайы жұмыстың ен-
шісінде.

жүктеу/скачать 2,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: