Синтаксистік парадигмалар
Мəтіннің функционалдық жəне прагматикалық аспектілері
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| 4.7 Мəтіннің функционалдық жəне прагматикалық аспектілері
туралы Мəтіннің объективті түрде көпаспектілі екенін танысақ та, бүтін əде- би шығарма, жоғары деңгейдегі динамикалық коммуникативтік бірлік ретіндегі сипаттарына қарай мəтіннің негізгі аспектілерін айқындауға болатындай. Мəтінді «əрекеттегі мəтін» деп түсіну оның функционалдық аспектісін, ал мəтіннің коммуникативтік үдеріске деген бағдары оның прагматикалық қырын алға тартады. Функционалдық талдау автордың алдын ала мəтіннің мəністік құрылымын бейнелейтін қандай да бір құралдарды таңдауы, түр мен жанрды мақсат етуін қарастырады. Осы тұста мəтіннің түрі мен жанрын таңдаудың өзі нақты коммуникацияның шарттарына (коммуниканттар, коммуникация предметі, коммуникация құралдары т.б.) тəуелді болады. Солайша, функционалдық талдау мəтіннен тысқарғы жəне мəтінішілік белгілерді назарда ұстайды. Функционалдық талдаудың тағы бір мəні сонда, мəтіннің жекелеген сыңарлары тұтас мəтінді ұйыстырудағы рөлдеріне қарай қарастырыла- ды. Демек, функционалдық талдау мəтіннің өзіндік мазмұндық сапала- рын ашуға көмектеседі. Нақтыласақ, тілдік таңбалар басқа таңбалармен байланысып өздерінің мағынасын мəтінде нақтылайды. Олар бір-бірімен ерекше, осы мəтінге тəн қатынастарға түседі, сол арқылы, контекст ықпа- лымен, сөздің бір мағынасы жанданады (актуалданады), кейбір сөздің мағынасы өзгеріп кетеді (сөздіктерде көрсетілмеген контекстік синоним пайда болады). Функционалдық талдауда хабарға автордың қарым-қатынасы, автор ниеті (интенция) т.с.с. ескеріледі. Сонымен, фунционалдық талдаудан мына сияқты нəтижелерге қол жеткізуге болады: 1. Бұл – мəтіннің тілдік сипаттарының шегінен шығып, ұғымдық са- наттарға ауысуға мүмкіндік береді. Мысалы, мəтіндегі «кеңістік» пен «уақыт» (Салыстырыңыз: көркем кеңістік, көркем уақыт). Функционал- дық талдау осы санаттардың мəтіндегі мəнін ашады. 2. Бұл – тілдік бірліктердің мəтіндегі арақатынасы мен мəністерін ашуға көмектеседі. Мəтінді талдауда «мағына» мен «мəністің» айыр- машылығын білудің маңызы зор. Өйткені бұл мəтіннің мазмұнын білуге тікелей əсер етеді. Мағына сөздегі байланыстар мен қатынастар жүйесін объективті түрде бейнелейді, бұл - тілдің иелеріне бірдей, ортақ тұрақты жүйе. Мəніс болса сөздің байланыстардың объективті жүйесінен бөліп алынған, осы сəт пен осы жағдаятқа ғана қатысты мағынасын жеке дара түсінуге негізделеді. Сондықтан мəніс мағына деген субъективтік реак- цияға байланысты. Мысалы, түзу, бұрыш сияқты сөздерді əркім əртүрлі түсінуі мүмкін. Мəтінде, əрине, сөзді ұсынатын – жеке адам, қабылдай- тын – жеке адам. Оның субъективтілігі сонда. 3. Бұл – мəтінді жаңғыртуға, қайта қалпына келтіруге, авторын анық- тауға көмектеседі. Бұл – көне мəтіндерге байланысты. (Бара-бар жаң- ғыртпа жасау мүмкін емес, өйткені сол дəуірдің болмысын, мəдени- тарихи құндылықтарды бастан кешпеу мəселені қиындатады). 4. Бұл - əр дəуірдегі мəтіндерді, əр тілдегі мəтіндерді байланыстыруға септігін тигізеді. Əсіресе, аудармада балама табу үшін мəтіннің функ- ционалдық сипатын білу керек-ақ. Мəселен, аудармада сөздің мəнісіне жету үшін түпнұсқа тілдің иелерінің əлеуметтік-мəдени ерекшеліктерін айқындау қажет. 5. Бұл – мəтіндердің кірігуінің (мəтіндегі мəтін) мəнін түсіндіруге қабілетті. Яғни, интермəтін құбылысындағы ассоциациялық байланыс- тардың себебін, мəтін мен басқа мəтіннің үйлесімін, сөйтіп қосымша мəніс берілудің тиімді-тиімсіздігін түсіндіре алады. Аллюзия, реминис- ценция, дəйексөз, əртүрлі тəпсірлер, парықтаулардың қолданысын түсін- діреді [11]. Енді мəтінді прагматикалық талдаудың ерекшелігі туралы айта- йық. 452 453 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар Мəтінді прагматикалық талдау функционалдық талдаудан келіп шыға- ды, функционалдық талдауды логикалық түрде жалғастырады, дамытады. Прагматика – (грек сөзі «pragmatos», іс, əрекет дегенді білдіреді) тілдік таңбалардың сөйлеудегі қызметін зерттейтін сала. Тіл біліміне семиотика ғылымынан келді (Семиотика үш салаға жіктеледі: 1. болмыс пен таңба- ның қатынасын қарастыратын семантика; 2. таңба мен таңбаның қаты- насын қарастыратын синтактика; 3. таңба мен оны пайдаланушылардың қатынасын қарастыратын - прагматика). Лингвистикалық прагматикаға адресант (мəтін авторы) пен адресат (мəтінді қабылдаушы) инсандар жəне, ең бастысы, олардың қатысым ісіндегі ықпалдастықтары туралы мəселе- лер енеді. Адресант мынадай жайларды белгілейді: 1. хабардың мақсаты мен міндеттері (мысалы, хабарлау, ақпар беру, ниетін білдіру, нұсқау беру, ақыл айту т.с.с.); 2. сөйлеу қылығының типі; 3. хабарға, оны бағалауға (бағалаудың болмауына) деген қарым-қаты- нас; 4. хабар мəтінін түзу кезінде зейін қоятын тұстар. Адресат мынадай жайттарды атқарады: 1) мəтінді, оның ішінде жанама жəне көмес мəністерді де тəпсірлейді (парықтайды); 2) мəтін əсерін бастан кешеді. Ондай əсерлер танымдық, эмоциялық, эстетикалық болуы мүмкін. Прагматикалық талдау дискурс теориясының негізінен алынады [12]. Дискурс (француз сөзі сөйлеу деген құбылыстың аты, есім сөз) Мəтін- танушылар дискурс деп экстралингвистикалық факторлармен (психо- логиялық, əлеуметтік-мəдени т.б.) қоса алғандағы орамды мəтінді тани- ды. «Дискурс – это текст, взятый в событийном аспекте как социально направленное «действо» [13, 20 б.]. Бейнелеп айтқанда, дискурс - өмір, тірлік қарекетіндегі тіл, жанды тіл. Сондықтан ол прагматикаға бағытта- лады. Мəтін мен дискурсты ажырата қарайтын үрдіс те бар. Бұл үрдісте дис- курс мəтіндердің экстралингвистикалық факторларға байланысты жан- дануының көріністері ретінде қаралады. Мұнда дискурс сөйлеу үдерісін білдірсе, мəтін сол үдерістің нəтижесін, өнімін көрсететіндігімен ерек- шеленеді, сонымен қатар дискурс - ауызекі сөйлеуге, мəтін – жазбаша сөз саптауға тəн болып есептеледі. Батыста «сөйлеу» терминінің орнына «дискурс» терминін қолдана бе- ретінін ескерте кеткен жөн. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|