Әмір Темір құрған мемлекет

Темір мемлекеттің негізі оның өзіне сенімді әскері болды. Әскери тарих темірді әлемдік тарихта ерекше орын алатын қолбасшылардың қатарына жатқызады. Темір әскерін Әмір Қожа Сейфуддин, Әмір Сүлеймен хаш, Әмір Ока Бұға, Әмір Сарыбұға, Әмір Бұрындық, Худойдот Хусейн Бахадур, Шей Әли Бахадур, Темір Тош, Баратхожа, Әмір Дәуат Барлас, Омар Аббас, Махмудшах Бухари, Әмір Муайд Арлад, тұман Бердібек және т. б. командирлер басқарды. Әмір Темірдің мемлекетін нығайтуға оның ұлдары Әмірзада Мұхаммед Жехангер, Омар-шейх, Мироншах, Шухрух және немересі Әмір Зәде Пірмұхаммед Мұхаммед сұлтан үлкен үлес қосты. Оның сүйікті немересі Джахангер мұрагер болып саналды. Оның әскерінің ең үлкен жеңістерінің бірі 1402 жылы Анкара маңындағы жеңісі болды. Тимурдың Биязиттерді жеңуі оның батыс еуропа елдерін мойындауына ықпал етті (Рахманалиева, 1992).

И. И. Умняковтың зерттеулерінде Темірдің Англия мен Франция патшаларымен дипломатиялық келісімдеріне және олардың темірге жауап ретінде жазылған дипломатиялық келісімдеріне баса назар аударылады. Ол патшалардың Темір мемлекетпен дипломатиялық қатынастар мен сауда қатынастарын орнатуға мүдделі екенін айтады (Умняков, 1960). Сол дәуірлерде Жібек жолының негізгі жолдарын, ең бастысы сауда, халықаралық қатынас жолын басқарған темір жол осы жол арқылы өтетін сауда керуендерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесін шешуге тырысуда. Бұл жол Үндістан мен Қытайдан Шығыс және Батыс Еуропаға дейін созылды. Бұл салада темір өзін білікті дипломат ретінде көрсетеді және Византия, Венеция, Генуя, Испания, Франция сияқты өз заманының дамыған елдерімен экономикалық қатынастар орнатуға тырысады. Биязидті жеңу оның осы мемлекеттердегі беделінің өсуіне тікелей ықпал етеді.

Білікті саясаткер бола отырып, ол өз мемлекетін басқарудағы негізгі тірек ислам екендігіне ерекше назар аударды. Ол мемлекеттің негіздері дінге сүйенген кезде ғана біріктіріліп, нығайтылатынын түсінді. Өздеріңіз білетіндей, ол өз билігін нығайту үшін діни басшылыққа да сүйенді.

В. В. Бартольдтың зерттеулері негізінде Әмір Темір Самарқандтан басқа аймақтың өркендеуіне ықпал етпеді деген ой ішінара қалыптасты (Бартольд, 1963). Бірақ кейбір зерттеушілер бұл оймен келіспейді (Муминов, 1968). Шараф ад-дин Али Йездидің айтуынша, Бағдат Темір қаласын қалпына келтіру және өркендету жұмыстарын Амир Зада Абубакирге тапсырады. Сондай-ақ, ол бір ай ішінде Баилкан қаласын қалпына келтіргені туралы мәліметтер бар. Кабул және Муган далаларында суару жүйесінің құрылысы да өз үлесін қосады.

Әмір Темір дәуірінде қолданылған" жарғыларды " зерттеу тарихта үлкен маңызға ие. Кейбір зерттеушілер бұл" жарғыларды " Темірдің өзі жазған деп санаса да, келесі топтың зерттеушілері оларды Темірдің бұйрығымен дайындады деген пікірлер бар. Бұл мәселені зерттеген ғалымдардың бірі-н.П. Остроумов. Зерттеушілердің пікірінше, бұл ережелер бастапқыда түрік тілінде жазылған, оның бастапқы атауы "Тюзик-и-Тимур"деп аталған. Оның түрік тілінде жазылуының себебі түріктердің осы мемлекетте билік басында болуы болды. Бұған дәлел, онда қолданылатын көптеген терминдер түрік тілінде де жазылған (Муминов, 1968).

Әбу Талиб Хусейннің айтуынша, бұл "жарғыны" Әбу Талиб 1610 жылы Йемен Паша Жафар кітапханасында түпнұсқадан парсы тіліне аударған. Оның аудармасын 1783 жылы Оксфордта майор Дэви мен профессор Уайт аударған. Осы ағылшын аудармасынан Лянгле оны 1787 жылы француз тіліне аударады. Осы француз аудармасынан "Жарғы" орыс тіліне аударылды.

Н. П.Остроумовтың бұл тарихи шығармасын орыс тілінде шығаруы тарих ғылымының дамуына үлкен әсер етті. Бұл шығарманы негізінен осы ұлт өкілдерінің түрік тілінде жазуы оның тарихи құндылығын арттырады. Өйткені, осы жұмыс арқылы адамның жеке басын, оның іс-әрекеттерін объективтілік тұрғысынан бағалауға болады. Себебі ол жаулап алған жерлердің өкілдері оны зұлымдық ретінде айтады. Бұл жұмыста біз басқа дереккөздерде кездеспейтін ақпаратты табамыз. Мысалы: "Устав от работы этого дня, Тимур лег на кровать, когда его руки и ноги были связаны с Байезидом в его палатке. В этом неожиданном взгляде Государя победитель не смог удержаться от слез: он пошел на встречу с Баязедом и, приказав освободить его от осады, ввел его в приемный зал

Тогда Тимур посадил пленника рядом с собой: "Баязед! Вините себя в своем несчастье: это прутья дерева, которое вы посадили. Я просила вас только легкого удовлетворения, и ваш отказ сделал меня таким, каким я совсем не хотела вас... Я не хотел причинять вам боль, а также намеревался помочь вам в ваших войнах против неверных. Ваша настойчивость уничтожила все. Увы! Если удача на вашей стороне, то я знаю, как вы будете вести себя со мной и моей армией. Однако будьте спокойны: вам нечего бояться; я хочу поблагодарить небо за спасение вашей жизни и победу" (Лянглэ, 1890).

Осы сөздерден кейін Темір Баязедке барлық құрметті ұсынады, оған шатырдың жанында арнайы шатыр тігуді бұйырады. Араб, грек және түрік авторларының мәліметтері келтірілген мәліметтерге мүлдем қарама-қайшы. Олар темірді өз еліне көрсеткендеріне шағымданады және бұл туралы тек теріс пікірлер айтады. Лянгленің деректерінен оның темір ғалымдарға, шынайы адамдарға, тарихшылар мен философтарға үлкен құрмет көрсеткенін көруге болады. Неміс зерттеушісі Ф. Шлессер: "Счастливый воин, новый завоеватель мира, а также законодатель самого Дальнего Востока, объединил в Азии свои тактические и стратегические познания в способности привлекать к себе хищные Орды. Как и вожди средневековых наемников, он приписывал князьям продовольственную службу, связанную с войнами за них....

Проводя свою жизнь в походах, Тимур часто возвращался в Бухару и Самарканд и давал своему новому государству законы и законы, выражающие резкое противоречие с жестокостью, жестокостью и разрушением, совершенными по приказу татарских орд.

По нашему мнению, мы не должны обращать внимания на то, что говорит нам о книгах, в которых есть государственная мудрость Тимура, его моральные и политические принципы и его гении, мы просто передаем правду, мы ищем прозу, правду и историю, а не поэзию и романтизм, и мы видим, что делают лени. То, что Тимур спровоцировал кровопролитие и жестокость в своих ордах, что монголо-татары, похожие на тигров, уничтожили тысячи людей, что его сыщики шептались во всех странах, что он организовал целую систему шпионажа, и что различные дервиши, факрии и даже христианские монахи проявили к нему особую активность" (Всемирная история, 1890).

Енді тарихшы Г. Ваберидің Темір туралы ойларына тоқталайық : "Тимур был нечеловечески жесток к врагам, но обладал большими талантами полководца, правителя и законодателя, ненавидел ложь, не лишался любви к знаниям; в его лагере были поэты, ученые, музыканты и мистики (суфи).... Тимур прошел в Азии как разрушительный шторм, который обрушит все, с чем он столкнулся. Он оставил позади пепелища и пирамиды, построенные над головой человека. Но в спокойном настроении он был справедливым судьей, другом знаний, правителем художников и ученых, которые любили общаться. Кровавое царство Тимура вскоре распалось.

Тимур был ужасен своей жестокостью, потому что он был выше Баязеда, как человека, так и правителя, он думал только о завоевании, игнорировал все другие дела, отдавал государственное управление своему алчущему и аморальному сыну везиру НДИ-Паше, отдавал область безнравственным и коррумпированным судьям и властителям"(Вамбери, 1992).

Темір туралы оның жауы тарихшы Арабшах келесі мәліметтерді қалдырды: "Темір адам жіңішке, ұзын, маңдайы ашық, дауысы қалың және қатты болды. Аққұба аясында келбет үнемі қызғылт түске айналады. Ол широкоплечий, с толстыми саусақпен отырып, берік мускулатурой. Ол әрқашан ұзын сақалды киетін; оның оң аяғы мен оң қолы болған.

Оның көзқарасы мұңды болды. Ол өлімнен қорықпады, 80 жасқа жетпей қайтыс болды, бірақ ол өзінің күш-қуаты мен шешімін сақтап қалды. Ол өтірікті ұнатпады: әзілдер оны қызықтырмады. Ол отырған жерде тонау, ұрлық, зорлық-зомбылық туралы сөйлескенді ұнатпады. Ол қаншалықты аш болса да, ол шындықты айтуды талап етті. Оның көңіл-күйіне жақсы да, жаман да жетістіктер әсер еткен жоқ. Ол өз әскерлерінің жақын досы бола отырып, оларды өзіне бағындыра алды және өзін басқалар үшін құрметтеу қабілетіне ие болды."деген мәліметтер береді.

Бек Тарагайдың отбасында Барлас руынан, Қожа-Ильгар керамикасында Тимур дүниеге келген. Бірақ дәл осы адам сол уақыттың, мемлекеттің талаптарына жауап берді. Оның тұлғасы, мемлекет қайраткері ретінде, өзі өмір сүрген Мауереннахр мемлекетінің саяси жағдайының өзгеруіне ықпал етті. Тимурдың аймақтағы жүргізіп отырған саясатының нәтижесінде біраз уақытқа тұрақтылық орнады. Бұл тұрақтылық ел экономикасының, мәдениетінің, ғылымы мен өнерінің, әдебиетінің дамуына ықпал етті. Бұл қызметтер Орта Азия тарихындағы темірдің орнын анықтайтын сияқты.

Үндістанда билік еткен Ұлықбек, Мырза Әбу Саид, Сұлтан Ахмед, Хусейн Байқара, Бабыр және акбаршах сияқты билеушілер өз мемлекеттеріндегі экономика мен мәдениетті дамытуға бағытталған тенденцияны жалғастырды.

Амир Темурдың жеке басына қатысты көптеген зерттеулер бар. Тимур өмірінен алынған барлық мәліметтер үлкен қиындықпен жиналады. Бірақ оның жеке басына қатысты барлық сұрақтар толық жауап тапты деп айтуға әлі ерте. Көптеген зерттеушілер Тимурдың жорықтары оның әлемді басқаруға деген құштарлығынан туындағанын нақты түсіндіреді. Бірақ бұл мәселені қарастырған кезде орта ғасырлардың ерекшеліктерін ескере отырып қорытынды жасаған дұрыс. Сол дәуірлерде қоғамда қандай орын алды деген сұраққа біз әлі де жауап таба алмайтын сияқтымыз. Бұған дәлел, көптеген мемлекеттердің жаулап алуына қарамастан, Темір Әмір деңгейінен асып кете алмады. Темір билікті Шағатай ұрпағының өкілдерімен бөлісті. Шыңғысхан Заңы бойынша тек Шыңғысханның ұрпақтары ғана билікте бола алады. Сондықтан темір Әмір өзіне риза болды. Оның қол астында Шыңғыс ханның ұрпағы Сюргатмыш (1370-1388) және оның ұлы Махмуд хан тағына отырды.

Ортағасырлық тарихтың әлі де аз зерттелген мәселелерінің бірі генеология және мұрагерлік мәселесі екені белгілі. Егер бұл мәселе жан-жақты зерттелсе, Әмір Темір дәуірі мен оның билікке келу жолдары, неге өзін хан деп жарияламағаны анық болар еді. Қазіргі уақытта Алтын Орда мемлекеті мен Шыңғысхан ұрпақтары тақтың мұрагерлігінің мазмұны мен мағынасына байланысты көптеген зерттеулер жүргізілуде. Біз бұл мәселені шешу Әмір Темурдың билікке келу мәселесін жан-жақты қарастыруға мүмкіндік береді деп санамаймыз.