«Тұран» Университі
жүктеу/скачать 2,56 Mb.
|
| 14.5. Жалқылық пен жалпылық
Болмыстың ішкі астарын ширатып талдауды неден бастауымыз керек ? - Әрине, бұл сұраққа жауап беру оңай шаруа емес. Діни философия оны Құдаймен теңестіреді. Идеалистік философияның көрнекті өкілдерінің бірі Г.Гегель өз философиясын "абсолюттік идея" ұғымынан бастайды. Ал материалистік бағыт ұстаған ойшылдар оны "материя" ұғымынан бастайды. Бірақ, уақытында ұлы Гегельдің өзі-ақ айтып кеткендей, ешкімде ешқашан абстрактылық "материяны" көрген жоқ, дүниеде тау-тас, ағаш, ауа, қой, ешкі т.с.с. нақтылы заттар бар, ал материяның өзі-ақ абстрактылық ұғым емес пе? Ал Л.Фейербахқа келер болсақ, болмысты талдауда күнбе-күнгі көз алдымызда өмір сүріп жатқан заттар мен құбылыстардан, яғни "міне", "мынау", "анаудан" бастап әрі қарай өрлеуіміз қажет деген пікір айтады. Біздің ойымызша, соңғы ойшылдың пікірі дұрыс сияқты. Расында да, осы пікірді талдап көрейікші. Егерде біз адамды қайсыбір жануармен салыстырып байқасақ, онда оның шексіз айырмашылығын байқаймыз, өйткені, жануар өзін жағалай қоршаған ортадан айырып ала алмайды, ол өзінің туа біткен инстинктері мен шартты рефлекстері арқылы табиғатпен біртұтас өмір сүреді. Ал адамға келер болсақ, оның санасы пайда болған сәттен бастап, ол өзінің басқа заттардан бөлек ерекше болмысын сезінеді, сонымен қатар, басқа заттардың да дара, ерекше өмір сүретінін байқайды. Осы ерекшелікті сезінудің нәтижесінде адамдардың санасында даралық, жалқылық, ерекшелік, зат, құбылыс т.с.с. ұғымдар пайда бола бастайды. Сонымен қатар, адам өз дербестігін, ерекше болмысын сезініп қана қоймай, оны қоршаған жағалай ортамен байланысын, сонда өмір сүріп жатқан заттар мен құбылыстардың өзара байланыстарын да байқайды. Өйткені, оған тірі жан ретінде тамақ ішуі, баспана іздеуі, басқа аңдардан қорғануы т.с.с. қажет. Бұл қажеттіктердің өтелуі жағалай қоршаған заттар мен құбылыстарды пайдалану арқылы ғана іске асуы мүмкін. Алғашқы уақытта адамның өмір сүру барысында пайдаланған заттары әрқашанда ерекше, дара, жалқы, қайталанбайтын, бұрынғы-соңғы оның өмірінде кездеспеген сияқты болып көрінеді. Ол оның белгілі-бір қажеттіктерін өтегеннен кейін есінде сақталмай қоймайды. Сонымен қатар, адам өзінің өмір сүру барысында сол қажеттіктерді өтей алатын басқа заттар мен құбылыстарды да кездестіріп, оларды пайдаланады. Сондықтан, оның басында даралық, жалқылық ұғымымен қатар бірнеше, көп ұғымдары пайда болады. Мысалы, шие де, алма, алмұрт та бір қажеттікті өтейді. Олардың бәрін салыстыра келе адамдар олардың ортақ қасиеттерінің бар екенін, айырмашылықтарымен қатар жалпыға бірдей жақтарын анықтайды. Сол себепті шие, алма мен алмұрттан тыс жеміс деген ұғым пайда болады, ол аталған және де басқа жидектердің жалпы қасиеттерін біріктіретін ұғым. Жүре келе мұндай ұғымдар адамдардың сөздігіне көптеп кіріп белгілі бір халықтың ойлау жүйесін әрі қарай дамытады… Жоғарыда өрбіген ой-өрісіміз дұрыс болса, онда жалқылық пен жалпылық болмыс категорияларын талдауының бастамасы болып есептелуі керек. Тарихи-қисындық тұрғыдан алғанда, солардың адам практикасының, тәжірибесі дамуының негізінде пайда болуының нәтижесінде басқа да болмыс категориялары дүниеге келіп өрби бастайды. Енді бүгінгі таңдағы философиялық тұрғыдан қарасақ, онда біз жалқылық, даралық болмыстың өмір сүру формасы екенін байқаймыз. Дара, жалқы дегеніміз – кеңістік пен уақыттың шеңберінде шектелген зат, я болмаса құбылыс. Болмыстағы нақтылы да шынайы өмір сүріп жатқан заттар мен құбылыстар – дара, жалқы, ешқашанда қайталанбайтын, тек өзіне тән ерекшеліктерімен көрінеді. Қазақ халқы оны "бес саусақ бірдей емес" деген нақыл сөзбен берген. Мысалы, қазіргі жер бетінде өмір сүріп жатқан 6 млрд. адамның ішінен екі бір-біріне толығынан пішін-түрі жағынан ұқсасты табу мүмкін емес. Сондай-ақ олардың әрбіреуінің ой-өрісі, руханияты да өзгеше қайталанбайтын жақтарымен суреттеледі. Элементарлық бөлшектерден бастап жұлдыздар әлеміне дейін ғалымдар толығынан бір-біріне ұқсас ешқандай екі затты тапқан жоқ. Қорыта келе, даралық, жалқылық дегеніміз – шындықтың болмысының өмір сүру тәсілі болып шықты. Сонымен қатар, бұл Дүниеде екі бір-бірімен толық ұқсастығы жоқ екі затты табу да мүмкін емес. Егерде олай болатын болса, Дүние өмір сүре алмас еді, заттар мен құбылыстар бір-бірімен байланысқа түсіп біртұтас әлемді құра алмаған болар еді. Дүниеге ұқыпты көзбен қараған адам заттар мен құбылыстардың бір-бірімен шытырман байланыста екенін байқайды – ал оның астарында олардың ұқсас жақтары, тектік бірлігі, жалпы қасиеттері жатқан жоқ па? -Әрине, солай. Жалқы заттар мен құбылыстар үне бойы бір-бірімен байланыста, өзара әрекет жасауда, бір-бірін анықтауда. Оның өзі олардың жалпыға бірдей қасиеттері арқылы ғана іске асады. Сонымен, жалпылық дегеніміз де болмыстағы жалқы заттар, құбылыстар мен үрдістердің өмір сүру заңдылығы болып шықты. Ұқыпты оқырман бұл арада қайшылықтың пайда болғанын байқап қалған болар – бір жағынан, қайсыбір зат, құбылыс, үрдіс тек өзіне тән, Дүниеде қайталанбайтын жақтарымен көрінгісі келсе, екінші жағынан, толық дербес өмір сүре алмай, жалпылыққа өтеді. Олай болса, қайсыбір зат, құбылыс, үрдіс е р е к ш е - өз бойында қайталанбайтын, тек өзіне тән қасиеттерімен қатар оны басқа заттармен біріктіретін жалпы жақтарымен танылады. Айтылған ойдың үлкен методологиялық маңызы бар десек те болғаны, өйткені, сонау көне заманнан бастап осы уақытқа шейін көп мәселелердің шешімі осы даралық пен жалпылықтың диалектикасын жете түсінбеуден пайда болады. Сараптап жатқан ұғымдарды алғаш рет терең талдаған ұлы Платон болатын-ды. Оның "эйдос әлемі" – "заттар әлемімен" салыстырғанда өз бетінше өмір сүріп жатқан материалды емес, мәңгі, кемеліне келген, сұлу, ізгі әлем, ал біздің Дүние заттанған, мінді, уақытша, эйдос әлемінің бұлдыр көлеңкесі ғана сияқты. Аристотель "Платон маған қымбат болса да, ақиқат одан да гөрі құнды",- деп оның өзінше өмір сүретін эйдос әлемін сынға алады. Оның ойынша, жалпылық дара заттардан бөлек өмір сүре алмайды, ол заттардың мән-мағнасын, яғни формасын құрайды. Ал форма қайдан пайда болады, -деген сұраққа ол "форманың формасы - Құдай" дейді. Жалпылық пен жалқылық Орта ғасырдағы негізгі философиялық мәселеге айналып реализм (realіs,- латын сөзі,- шынайы) мен номинализм ( nomіnіs,- латын сөзі, -есім, ат) бағыттарын тудырады. Негізгі мәселе – жалпылықтың (сол кездегі терминмен айтсақ- универсалиялардың) онтологиялық (болмыстық) статусын (орнын) анықтауда болды. Реалистер жалпылық жеке заттардан бөлек өмір сүреді деген пікірге келіп, қалай айтқанда да, заттар әлемінен бөлек өмір сүретін идеалдық әлемді, я болмаса Құдайды мойындайды. Мысалы Орта ғасырлық схоластиканың көрнекті өкілі Ф.Аквинский универсалиялар үш түрлі өмір сүреді деген пікірге келеді. Біріншіден, ол Құдайдың ойынан шыққан болашақ заттардың идеалдық үлгілері, екіншіден заттардың ішкі мән-мағнасы, үшіншіден, заттарды зерттеудің нәтижесінде пайда болған адамның басындағы ұғымдар. Ал номиналистерге келер болсақ, олар тек дара жеке өмір сүретін заттар ғана шынайы, ал жалпылық дегеніміз – заттардың ұқсас жақтарын пайымдаудың негізінде қойылған есімдер ғана деген пікірге келеді. Жаңа дәуірдегі ойшылдар көбіне номинализм бағытына жақынырақ болды. Мысалы, Дж. Локк жалпылық заттарда өмір сүрмейді, оларды ойлап шығарған адамның зердесі деген пікірге келеді – олар неше-түрлі сөздер, идеялар, белгілер ғана. Б.Спиноза ұғымдардың шығу тегін заттардан іздеу керек деген дұрыс пікір айтқанмен, жалпылықты тек қана заттардың қарапайым ұқсастықтарынан іздеді. И.Кант бұл ойды тереңдетіп жалпылықтың екі түрін мойындайды. Олар – тәжірибеден шығатын және априорлық (тәжірибеге дейін берілген) жалпылықтар. Ғылыми зерттеулер, тәжірибе арқылы жасалатын жалпы ұғымдар әрқашанда жеткіліксіз, өйткені, күндердің бір күнінде жаңа деректер пайда болып ұғымның шеңберін бұзуы мүмкін. Априорлық жалпылықтарға келер болсақ, олар трансцендентальды (transcendens,- латын сөзі,- аттап өту, яғни бұл Дүниенің әржағындағы деген мағна береді.) санаға жатады, оның табиғатын біз ешқашанда тани алмаймыз. Г.Гегельге келер болсақ, ол жалпылықты "абсолюттік идеямен" теңейді. Бірақ ол заттардың ұқсас жақтарын қамтитын қарапайым абстрактылық жалпылық емес, ол – шынайы нақтылы жалпылық. Соңғыны ол заттар мен құбылыстардың даму заңдылықтарына теңеп, ал оның өзі әрқашанда даралықтың негізінде ерекше көрініп, жекенің де өзіне тән байлығын бойына сіңіреді,- деген терең ой айтады. Жас жігіт пен пісіп-жетілген азамат та белгілі бір нақыл сөзді айтуы мүмкін, бірақ олар оған әр-түрлі мағна береді, өйткені, екінші өзінің бай өмірден алған тәжірибесі мен білімі арқылы оны жете түсінеді. Маркстік философияда Гегельдің "нақтылы жалпылық" идеясы жоғары бағаланып, сонымен қатар, жалпылықтың қайнар көзін "абсолюттік идеяға" теңеуін сынға алады. Жалпы ұғымдарда объективті шындықтағы жалпылық бейнеленеді, ал оның өзі заттар мен құбылыстардың ішкі нақтылы теңдігі. Ол заттардың өмір сүруінің негізі, оның көрінісі – заң. Сонымен, оқырманның байқағанындай, философия тарихында даралық, жалқылық пен жалпылықтың өзара диалектикасы ғасырлар бойы зерттеліп бүгінгі таңдағы мәресіне жетті. Оған қорытынды жасасақ, жалқылық жалпылыққа әкеледі, ал соңғы жалқылықтың бойында өмір сүреді. Алайда, олардың екеуінің арасындағы дәнекер – ол ерекшелік. Сондықтан, Дүниедегі әр зат, құбылыс, үрдіс - өзінің ерекшелігімен танылады. Ерекше зат өз бойына жалқы мен жалпыны тек өзіне ғана тән жолмен біріктіреді. Соның арқасында Дүниедегі көпттүрліктің бірлігі қамтамасыз етіледі. Жалқылық пен жалпылық диалектикасын жете түсіну арқылы өткен Кеңес қоғамы мен қазіргі Егемен елімізде жүріп жатқан үрдістерді талдауға мүмкіншілік аламыз. Кеңес заманында жалпылық басымқы категорияға айналып, жеке адамдардың құқтары, олардың шығармашылық ерекшеліктері дұрыс ескерілмеді, сондықтан, қоғам тоқырауға ұшырады. Бүгінгі таңда біз керісінше ағымды байқаймыз. Жекелік, адамдардың құқтарын сақтау, оларды шығармашылық жолға, ізденіске бағыттау - қазіргі саясаттың негізгі арқауы болып отыр. Ол, бір жағынан, экономикалық дағдарыстан тезірек шығуға мүмкіндік берсе, екінші жағынан, ұжымдық мүдделердің іске асуына нұқсан келтіруде – ол бүгінгі таңда баршаға аян. Еліміздегі түбегейлі өзгерістер тереңдеген сайын жалқы мен жалпылық диалектикасының маңызы арта түсуде. Оны ұқыпты түрде ескермейінше біз саясатта үлкен қателіктер жіберуіміз мүмкін. Шынында да, Қазақ елі алыстағы Франция, я болмаса Бразилияға ұқсамайды, тіпті бізге жақын елдердің өзі де (Өзбекстан, я болмаса Ресей) басқаша. Осы тұрғыдан қарағанда, біздің ата-бабаларымыз таңдап алып өз Отанына айналдырған жерлер мал өсіруге лайықты, табиғаты қатал, суға тапшы, сонымен қатар, өрісі кең жерлерде орналасқан. Сондықтан да ауыл шаруашылығы қазақ елінің экономикасының жетекші салаларының бірі болып болашақта да қала бермек. Осындай кең байтақ, сонымен қатар, суы тапшы елде бір жылы жақсы егін орылса, екінші жылы қуаңшылық болмауына ешкім кепілдік бере алмайды. Мұндай жағдайда кіші-гірім фермерлік шаруашылықтардың өмір сүруі екіталай. Оны қазіргі өмір көрсетіп те жатыр. Осы тұрғыдан алғанда, көп ұжымдық мықты ауыл шаруашылық мекемелерін жасанды банкрот етіп құрту – саясатта жасалған үлкен қателіктердің бірі болды. Өмір олардың орнына үлкен алпауыт лендлордтарды ауылға әкелді. Ал олар болса ауылдың әлеуметтік жағдайына көңіл бөлмейді. Олардың негізгі мақсаты – егінді егіп, уақытында жинап алып нарыққа мейлінше қымбатқа өткізу, ал одан пайда болған қаражаттың пілдей бөлігі негізінен қалада қорлануда… Бүгінгі таңдағы жеке кіші-гірім фермерлік шаруашылықтардың қайта кооперацияға өтуге тырысуы – осы елдің ерекшеліктерінен шығады. Сонымен қатар, өзен-су бойында орналасқан, суармалы тұрақты өнім алуға мүмкіншілігі бар жерлерде фермерлік шаруашылықтар тиімді болуы әбден мүмкін. Ал енді жер байлығына келер болсақ, елдің мұхиттан алыс болуына байланысты оларды басқа елдерге экспорттауының жол қаражаты өте қымбат. Сондықтан, шикізат етіп сыртқа шығарудан гөрі оларды өңдеп, мұнайдан бензин, керосин т.с.с., мыстан неше-түрлі кабельдерді, ал жүре келе электр жабдықтарын жасаған жөн. Бірақ бүгінгі таңда оған қаражат жеткіліксіз болып жатыр… Сонымен қатар, алғашқы капитал тез қорланбай, іскерлердің әсем сарайлары мен мерседестерінен қалмай жатқан жақтары да жоқ емес. Олай болса, біз өзіміздің ерекшеліктерімізді мұқият зерттеп жалаң еліктеушіліктен арылуымыз қажет. Сонымен қатар, алға кеткен елдердің жетістіктерін өз жағалай ортамызға, соған тарихи икемделген сана-сезімімізге бейімдеп қолдануымыз керек. Сонда ғана біз өз ерекшеліктерімізді сақтап, соның арқасында басқа елдердің де шынайы қызығуы мен сүйіспеншілігіне қол жеткіземіз. Дүниедегі көптүрлігімен танылатын мемлекеттердің ішінен өз орнымызды табамыз. жүктеу/скачать 2,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|