Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»


Аңқылдап ақ көңілмен алданбасқа



бет254/273
Дата07.01.2022
өлшемі3,34 Mb.
#17494
түріБағдарламасы
1   ...   250   251   252   253   254   255   256   257   ...   273
Байланысты:
Ұраным Алаш ТАЛҚЫ Т.Тұртбай 3 том

Аңқылдап ақ көңілмен алданбасқа,

Аузымнан айнымайтын сертімді алдың.

Отқа салдың, отырдым жігер қайнап,

Тордағы арыстандай көзім жайнап.

Шыңдалып шарболаттай шықтым, міне,

Отырмын өзіңменен күліп-ойнап (Қарлаг, 1952 ж.)».

Иә, бұл әңгімені Қайым дегдардан біз де жиі естуші еді. Оның өзі дербес бір түсінікті қажет ететін әңгіме.

Еңсесін тез көтерген Мұхтар Әуезов бұрын өзі ығына жығылатын адамдарды енді өзінің ырқына бейімдеуге ыңғай танытты. Мысалы, елуінші-елу бірінші жылдары «Знамя» журналының қатардағы қызметкерінің жеделхатымен Мәскеуге бірнеше рет ұзақ мерзімге ұшып келген Әуезов, енді оған талап қойып, бас редактор В.Кожевниковтың өзіне сес танытқандай сыңай да байқата бастады. Оған сол тұстағы қазақ әдебиетінің СССР Жазушылар Одағындағы кеңесшісі Тәкен Әлімқұлов пен жол ма жол аударушы Зейін Шашкинге жазған төмендегі хатының мазмұны дәлел:

«7 т а м ы з. Құрметті іні-достар Тәкен мен Зейін! Мен сен екеуіңе бір өтініш-тапсырма айтқалы отырмын. Мәселе менің соңғы кітабым «Абай жолының» 2-інші кітабы жайында. Осының аудармасын В.В. Смирнова ауырып қалып, қатты созып кетті. Кейін соған көмек етсін деп Фаизова Разияны бір атап едік. Артынан ол араласпасын деп өзім қайтып алдым, себебі, ол қазақшаны түсінбейді, танымайды екен. Не қазақшаны білмесе, не аударушы есебінде дендүріс, тек қана бастаушы аударушы болса – оны көмекке алып не береке табамыз! Зоя Сергеевна Кедрина бір Письменный деген, мен білмейтін біреуді рекомендовать етіп еді. Одан да іс шықпады, подстрочникпен іс істеп көрмеген адам екен. Маған: «Сіз қасымда отырмасаңыз подстрочникпен аударып болмайды»,– депті. Одан да күдер үздім. Қазір енді ойлап-ойлап кеп өз қасымда отырып істейтін Анов Н.И. тапсырғалы отырмын. Жарымын В.В.Смирнова аударған, мынау қалған жарымын, 3-главаны аударады.



Ал, сендерге тапсыратын сөзге әлі жеткем жоқ, сабыр етіп шыдай тұрыңдар! Жаңағы аударма қырсығының бөгелісімен дәлелдеп Кожевников («Знамя»): «Біз жақында баса алатын емеспіз, енді қайтып аласыз ба, қайтесіз»,– деп жазыпты. Мен осы сөзді ЦК КПСС отдел культуры Поликарповқа жазып, наразылық айттым. Себебі, аударма менің міндетім емес, «Знамяның» өзі ұйымдастыру керек, соның міндеті, ал Кожевников маған аударманы міндет қып теріс істеп отыр, аудармашыны тапсын да тез аудартып, бастырсын – деп талап еттім. Келесі жыл менің 60 жылдығым және жазушылық еңбегімнің соңғы кітабы – одақтық оқушының алдына шығуы, менің тарапымнан заңды талап екенін айттым. «3намя» дейтінім, басқадай жаңа журналмен келісуге енді кеш. Шарты, міндеті бар «Знамя» өзі ада қылса екен деп отырмын. Осы жайды, сен Тәкен, Семен Владимирович пен Тихоновтарға да білдіріп қоюың қажет болар.

Ал менің диктовать еткенімді айтса, мен анау «Абай» романының да қақ жарымын – жұрт сүйсініп жүрген қақ жарымын да солай жазғам. Мен диктовать еткелі 14 жыл болды. Заманында Марк Твен, Ло пе де Вега – талай жазушы тәжірибе ала келе жазған-ды.

Шынында «Абайда» ғашықтық тілі, сезім тілі басым болса, мына кітапта ойшыл болған Абайлардың аузында Абай өзі айтпаған, бірақ айтуға мүмкін шебер, терең философиялық афоризм толғаулар бар. 5-нші, 6-ншы бөлімдерді әсіресе еске алсаңдар екен. Бұл кітап «Абайдан» жоғары – қоғамдық жөнінде панисламизм, бурж. нац-змнен алысу дәл осында. Үлкен ойлар, кейінгі жайлар басы (тартыс жайлар) осында. Осыны баса айтып екеуің тең, аударылып басылуын талап етіп мақала жазсаңдар деймін. Мен Зоя Сергеевнаға да жаздым. Кейін сол кісіге табыс етіңдер, өзі түзей түссе қарсы болмаңдар. Ол сентябрь басында демалыстан қайтады, телефоны – д. 7-28-36 (үйі) – сонымен жалғасыңдар, газетаға бастырады. Осыны екеуіңнен қатты өтінемін. Өзім сентябрь ортасында барамын. Осыны алысымен жауап жаз, Тәкен!».

Иә, бұл хаттың емеуіріні мен талабы мүлдем басқа. Ал эпопеяның диктовкамен жазылуының дұрыс, бұрыстығы шығармашылық психологиясына қатысты дербес мәселе. Оның ұтысы мен ұтылысын саралау бұл әфсананың міндетіне жатпайды.

Сонымен, «жеке басқа табынушылықтың» әшкереленуінің нәтижесінде ел-жұрт та еркін тыныс алды. «Халық жаулары» да ақтала бастады. Ақталу үшін сол ұсталған «халық жауының» соңғы жұмыс орыны мінездеме беруі тиісті еді. 1957 жылы 26-көкекте Сәкен Сейфуллиннің, Бейімбет Майлиннің, Ілияс Жансүгіровтің азаматтық тұлғалары ақталып, Жазушылар Одағының мүшелігі қалпына келтірілді. Олардың шығармашылқ мұраларын ақтау туралы 1957 жылы 3-қыркүйекте Жазушылар Одағы төралқасының мәжілісі өтті. Ұлттық руханияттың салтанатын жариялайтын мұндай сәттерде тек ақ ниет қана, істің игілігі ғана ортаға салынуға тиісті бұл отырыста:

Ғ.Мүсіреров: Олардың шығармалар жинағы жазылу (подписка) арқылы жүргізілсін;

С.Мұқанов: Бұл жазушылардың шығармаларын жариялау мақсатында жеке-жеке реақциялық алқа құпылсын;

Ә.Тәжібаев: Бұл жазушылардың еңбектері, әрине, зерттеу үшін ғана керек, сондықтан да біз Ғылым Академиясының міндетін өзіміздің мойнымызға ала алмаймыз. Олардың шығармаларының барлығын жаппай жариялау да дарақылық (огульно) болады және бүгінгі күннің талабына жауап береді деп те айта алмаймыз. Әзірше үш том етіп басып шығарсақ та жеткілікті, қалғанын баспалар ойлана жатар. Мысала ірі ақын Ілияс Жансүгровтің «Дала» дастаны қысқартуды қажет етеді. Онда жариялауға жатпайтын, алып (изолировать) тастайтын тұстар бар. Бұл жазушылардың шығармаларын бүгінгі күннің талабынан қайтадан қарап шығу керек. Біз бұған барынша жауапты қарап әрі қатаң талап қоюымыз шарт»,– деген пікір білдірді.

Мұқым ұлттың өлгені тіріліп, өшкені жанған күні, Әбділдә Тәжібаевтің бұл қаупі неден туып отыр? Саяси қырағылық па, жоқ, әбден үрейленіп қалғандықтан да жауапкершіліктен қашып отыр ма, әлде, «ақындық бас асауына» ерік берген қызғаныштың қызыл тырнағы ма? Кім білсін. Қауіпсіздік комитетінің төрағасы В.В.Губин Ахат Шәкәрімұлы Құдайбердиев пен Зылиха Жұмабаеваның өтінішіне орай Шәкәрім мен Мағжан Жұмабаевты ақтау, не ақтамау туралы Жазушылар Одағының пікірін сұрады. Ғ.Мүсіреповтің оларды ақтау мәселесін қолдайтыны туралы хаты қоса тіркелді.

1957 жылы 20-қарашада Одақтың төрағасының орынбасары ретінде Ә.Тәжібаев оларды «мәңгілік ақталмайтын, ұлтшыл-буржуазияшылдар, шығармаларының көркемдігі төмен ақындар» деген мағынада хат жіберді. 1987 жылы ақпан айында Олжас Сүлейменовтің ұйымдастыруымен қауіпсіздік комитеті мекемесінің жеті полковнигімен өткен кездесудегі осы жолдардың авторының «алашордашыларды ақтау» мәселесі туралы сұрағына МҚК-нің орынбасары К.Әбдірахманов Ә.Тәжібаевтің осы хатын оқып беріп: «Мәселе бізде емес, өздеріңізде», деп еді. Сол отырыста Ғалым Ахмедов марқұм мұндай қатынасты кезінде жазудан бас тартқанын, бірақ оны еріктен тыс басқа біреуге жаздыртып, салдырғанын айтты. Бұған қарағанда жоғарыдағы пікірдің қалайда кездейсоқ айтылмағанын, ашығын айтқанда, Ә.Тәжібаевтің арнайы құпия мекемелердің тапсырмасын ұзақ жылдар бойы орындап келгенін дәлелдейді.

Оған кәрі ақынның шау тартқан шағындағы мына мінезі дәлел. Архивтегі осы дерекке кешкі сағат бесте көзіміз түсті, көшіруге толық үлгермей, ертеңге қалдырып кеттік. Сол түні таңғы 7-де Ә.Тәжібаев үйге хабарласып, шұғыл, бір сағаттың ішінде үйіне келуді бұйырды. Болымсыз әңгімемен тоғыз жарымға дейін ұстады. Ал архивке барғанымызда әлгі «істердің жоғалып кеткенін» білдік. Архивтегі арнайы мекеме адамдарының тапсырыстың ізін жойып үлгеруіне мүмкіндік беруі үшін бізді «бөгей тұрғаны» анық еді. Соған қарап ол кісі өзінің сол құпия мекемемен байланысын ғұмырының соңына дейін үзбеген екен-ау деген күдік ұялады. Бұл пікірімізді баспасөз арқылы ашық білдіргенімізде ол кісі ешқандай жауап бермеді, не қосымша пікір білдірмеді.

Сонымен Ә.Тәжібаевтің қарсылығына қарамастан 1957 жылы 18-қыркүйектегі отырыста: С.Мұқанов С.Сейфуллиннің, Ғ.Мүсірепов Б.Майлиннің, М.Әуезов – Ілияс Жансүгіровтің көп томдықтарының басылымының төрағалығына бекітілді. 1957 жылы 12-шілдеде М.Әуезовтің 60 жасқа толуына арналған мерейтой мәселесі қаралып, бас баяндамашы С.Мұқанов ұсынылды. Мұны М.Әуезовтің өзі де қолдады.

2.

1957 жылы 27-қыркүйекте Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің 60 жасқа толған мерейтойы бүкілодақтық көлемде, мемлекеттік деңгейде салтанатпен аталып өтті. Бұл Әуезовтің заманға кеткен бар есесін қайтарған және қазақ қауымы бұрын-соңды көрмеген рухани шеру болды. Соның қарсаңында ұйымдастырылған М.Әуезовтің шығармашылық жолы мен «Абай жолы» туралы ғылыми конференцияның материалдары жеке кітап болып шыққандықтан да айтылған пікірлердің барлығын баяндап жатпаймыз.



Тек осыдан алты жыл бұрын жерден алып, жерге салған қателіктер мен кемшіліктердің бәрі де роман-эпопеяның ұлы жетістігі болып бағаланды. Соның ішінде профессор Т.Нұртазиннің «Абай жолындағы» жағымсыз бейнелер және Құнанбай» туралы мақаласы құнын жоймайтын құлықты пікірлердің санатына жатады. Ал салтанатты рәсімді ашқан Ғ.Мүсірепов партия мен кеңес өкіметінің қадірін айта келіп:

«Киіз үйде сахна шымылдығын алғаш ашқан «Еңлік-Кебек» трагедиясы қазақ театр өнерінің алтын қорына қосылды. Ал бір кездегі жас Мұхтар қазір көпұлтты кеңес әдебиетінің аса ірі сөз шеберлерінің біріне, көрнекті кеңестік қоғам қайраткеріне айналды. Оның бурыл тартқан шашына академик деген даңқты атақ лавры көрік беріп тұр. Мұхтар Әуезов ең алдымен жазушы, жазушы болғанда да даңқты жазушы. Оның әдебиеттегі болсын, өнердегі болсын шығармаларындағы барлық шынайы талантқа тән қасиет – адамгершіліктің молдығы, қарапайымдылығы және анықтығы. Ол қашанда қайтпас қозғалысқа толы құштарлықпен және терең мағыналы поэтикалық көңіл-күйдегі болмысымен, тіршіліктің қуатты күшімен, шынайы сезімімен баурап алатын жігерлі тұлға. Әуезовтің қарапаймыдылығы – тырысқақ қарапайымдылық емес, халықшыл болып көрінгісі келген жалған қарапайымдылық емес. Оған әлденеден дәмететін, көпшіліктің қолы жете бермейтін мырзалық пен міншілдік жат»,– деп дәл және шынайы мінездеме берді.

Бұған қарағанда Сәбит Мұқановтың баяндамасы жеңіл, ауызекі сөйлеу мәнеріне құрылды. Кейде әзілі мен шымшуы аралас, кейде шыны мен жортағы аралас бұл сөз олардың тістескен өміріндегі мінбеден айтылған алғашқы лебіз болғандықтан да түйнекті тұстарды ғана түйіншектеп береміз:

Сәбит Мұқановтың сөзі өзі өмір бойы табанды түрде күресіп, «әшкерелеп келген, әшкерелей беретін» морганизмге, вильямизмге, тектік тұқымға қарсы «маркстік-диалектика» тұрғысындағы ұстанымын ұмытып, мақтай отырып мақтамен ысатын, екеуінің арасындағы ашық айтылмайтын басты құпияны емеуірін етіп:



«Ұрықсыз ешнәрсе өнбейтінін біз биология заңынан жақсы білеміз. Жер қанша құнарлы болғанымен, дән сеппесе ешбір өсімдік шықпайды. Жақсы дәннен – жақсы өнім, жаман дәннен – жаман өнім аламыз. Олай болса, егер, Мұхтар жаман болса, оны қаншама мәпелегеніңмен, қазіргі жақсы Мұхтар өспес еді, оның орынына әдеттегі Мұхтардың біреуі ғана өсер еді»,– деп тілінің астына маржан қоя сөйледі.

Осы бір нағашы мен жиеннің арасындағы «мысық жымиыс» пен «қазақы таба» екі тұлғаның арасындағы тепе –теңдікті бұзған басты кілтипанның бірі. Сол «үнсіз мысқылына» тиым салмауы арқылы Сәбит нені дәлелдегісі келді. Өзінің Ғ.Мүсіреповке жазған хатында Мұхтардың сол күні мұның сөзіне риза болмауының себебі – оның мақтауының жетпеуінде емес, жоғарыдағы мысқылдың астарында еді. Тым құрығанда сол күні жұртшылықтың көзінше миығынан жымимаса да болатын ба еді? Кейде ірі тұлғалардың осындай қазақшылыққа келгенде арынын баса алмай қалатын осалдығы болатыны да өкінішті. Бұл олардың арасын бұрынғыдан да ушықтырып, біріне-бірін тітіркендіре тіксіндіріп қойды. Ұлттық сәбилік түйсік – ұлыларға да тән.

Қазақ арасында таралған әлдебір «қазақы дақпыртқа емеуірін» танытып, тегін меңзеп, одан қайта шығармашылығына көшіп:

1921 жылы жазылған «Қорғансыздың» күні әңгімесімен-ақ ол қазақ әдебиетіндегі проза саласындағы әңгіме жанрын әлемдік деңгейге көтерді,– деп баға берді.

Бұдан кейін, тағы да ердің екі жағына кезек-кезек аунап алды:

Сол кездегі қалыптасқан тарихи жағдайға байланысты Мұхтар Әуезов қазақ кеңес әдебиетіне 30-жылдардың басында келіп қосылды. Әуезов жолдас 1932-жылы баспасөзге жарияланған мақаласында өзінің қателіктерін ашық мойындап, оны сынаған болатын. Сондықтан да өткенге қайтып оралып, тарихтың архив сөресін ақтарудың қажеті аз,– дей келіп драматургиясына тоқталды да, тағы да бүлкілдете қармағын тартты.

Осындай, жақсы шығармалардың арасында «Октябрь үшін», «Алма бағында», «Тастүлектер» пьесасы мен» «Іздер» сияқты дүниелері де бар. Олар Мұхтар Әуезовтің қаламынан шыққан шығармалар деуге татымайды,– деп тағы бір сипай қамшылады.

Егерде шындығын айтсақ, онда Абай Құнанбаевті әлемнің көптеген елдері тек Мұхтар Әуезовтің арқасында білді. Сондықтан да біз бүгін, салтанатты күні, біздің мерейтой иесіне – біздің халықымыздың ұлы перзенті Абай ағаның атынан алғыс айтамыз. Кез-келген, тіпті ең үздік шығарманың өзінде де кемшілік болады. Ондай кемшілік «Абай» романында да бар, алайда біздің мына үлкен мерекемізде оны көрсетіп жатудың қажеті жоқ,– деп «сылқ еткізе» тастай салды.

Мұны тыңдап отырған Мұхтар қандай көңіл-күйде болды? Лып-лып еткен өткір ұстараның жүзімен жүргендей әсер билеп, бір қызарып, бір сұрланып отырды ма, жоқ, оның бәрін де салтанаттың қуанышы басып кетті ме? С.Мұқанов өзінің Ғ.Мүсіреповке жазған хатында:

«Ол алпыс жылдық юбилейінің үстінде сонша құрмет көрсеткен, абырой әперген партия мен үкіметке халық алдында рахмет айтудың орнына, әлдеқайдағы мифтік «парнасына» шығып, тәсілқой «пегасына» мініп, еш жерде құйрығын ұстатпай, әлдене жұмбақтарды айтып кетті. «Құйрығы буырылдық» осы. Бұны мен өзім, жақсылыққа түкіру деп санаймын. Сонда осыны Ахмет айтқандай «алжығандықтан» істеп тұрған жоқ. Алжыса, ертеңінде академияда кеше күрмелген тілі неге шешіліп, «сүйікті елім», «алтын бесігім!» – деп ағылып кетті?!. Ішін бермеуге, ең қатты адамның біреуі екен бұл. Ауа райына қарайтындарға осыдан үйрену керек екен»,– деуінің астарында сондай алакөңілдік жатпады ма екен?

Содан кейін С.Мұқанов:– Біз алдағы уақытта сізден бүгінгі шындық туралы, біздің өміріміз туралы үлкен шығарма күтеміз, оның көркемдік құндылығының «Абай» романынан кем болмауын қалаймыз, – деген ежелгі тілегін қайталап айтты.

Бұл талапты орындау мүмкін бе еді? Шәкірті Х.Сүйіншәлиев сондай тілек білдіргенде: «Сен не деп тұрсың? «Абайдан» артық шығарма бола ма? Бұл менің бүкіл өмірімнің қорытындысы емес пе!», деп налығанын еске алсақ, «Өскен өркеннің» ол талаптың деңгейінен шықпайтынын Әуезовтің өзі де білген. Сөзінің соңын:

Мұхтар 60 жасқа келді. Бірақ та біз оның ауызынан «кәрілік» деген сөзді ешқашанда естігеміз жоқ. Мына аздаған толықтығын есепке алмасақ, оның қартайдым деуге қақысы да жоқ. Ол әжімсіз жас жігіттен айнымайды, бұйра қара шашы басын жауып тұр, өткір азуымен тасты да шайнайды. Мұндай адамды кәрілік ала ма? Бұл оның тек сыртқы сипаты ғана, ал оның көңілі әлі жас. Да здравствует родная коммунистическая партия, ведущая нас от счастья к счастью! Да здравствует коммунизм!»,– деп (258 -іс) аяқтады.

Ұран тастауы ретті ме, ретсіз бе, білмеймін, М.Әуезовке қарата айтқан шымшымаларды жарасты қалжыңға балаған жұрт ду қол шапалақтаған шығар. Шапалақтаулары да заңды. Бірақ инемен түйрегендей болмай, ғұмырының бір күнін алғаусыз қуанышқа жеңдіруге де болатын еді. Одақтас республикалардан келген қонақтар оның бұл нәумез көңілін аспанға шарықтатып, дастархан басында тіпті, шалықтатып жібергені анық. Ертеңінде Ғылым Академиясында салиқалы баяндамалар жасалып, көңілін бір марқайтты.

Бұл құттықтауларға «Правда» газеті де қосылып:





Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   250   251   252   253   254   255   256   257   ...   273




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет