Vi халықаралық конференция 1

VI Халықаралық конференция

 

267 

 

1 

Синтетикалық тип 

Шығармашыл, 

жинақтау 

қабілеті жоғары 

Жинақтау 

тестілері 

2 

Аналитикалық тип  Алға қойған мҽселелерді  шешу 

қабілеті жоғары 

Лингвистикалық 

есептер 

3 

Визуалдық тип 

Ақпаратты  кҿру  арқылы  жақсы 

қабылдайды 

Оқылым 

тестілері 

Жазылым 

тестілері 

4 

Кинетикалық тип 

Ақпаратты 

сезіну, 

тҥсіну  

арқылы жақсы қабылдайды 

Жазылым 

тестілері 

5 

Импульсивті тип 

Шапшаң 

Уақыты 

шектелген 

дҽстҥрлі 

тестілер 

6 

Рефлексивті тип 

Кҿп ойланғанды жақсы кҿреді 

Уақыты 

шектелмеген 

жаңа 

тестілер 

тҥрлері 

7 

Индуктивті тип 

Оқытушының  сабақ  тҥсіндіруі 

тез шаршатады, ренжітеді,  ҧзақ 

тыңдау 

жалықтырып, 

ҿз 

бетімен жҧмыс жасауға асығып 

отырады 

Дҽстҥрлі,  жаңа 

тестілерді 

ҿз 

бетімен 

ороындауды 

жақсы кҿреді 

8 

Дедуктивті тип 

Тҽртіп 

пен 

ережелерді 

ҧстанады, 

оқытушының 

тҥсіндіруін 

байыппен 

тыңдайды 

Дҽстҥрліден 

гҿрі 

жаңа 

жҥйедегі 

тестілерді 

аса 

ықыластанып 

орындайды, 

бірақ  дҽстҥрлі 

тестілерден  де 

қашпайды 

9 

Миының  оң  жақ 

жарты 

шары 

Қазақша    сҿйлеуінің  дҧрыс  не 

дҧрыс 

еместігіне 

бақылау 

Оқытушының 

бақылауы  мен 

VI Халықаралық конференция

 

268 

 

доминант тип  

жасамайды, ҿйткені олар ҿз ана 

тілінде  сҿйлеуде  де  ондай 

бақылау жасамайды 

тексеруіне 

байланысты 

тестілер  берген  

дҧрыс 

10 

Миының  сол  жақ 

жарты 

шары 

доминант тип 

Бҧл  тип  ҿзінің  сҿзіне  қатты 

бақылау 

жасап 

отырады, 

сондықтан  қазақша  диалог, 

айтылым 

тапсырмаларын 

орындауда 

оқытушыға  

алғашқыда онша ере қоймайды 

Стандартталған 

тестілерді  кейде 

дҧрыс 

орындамай 

қоюы 

мҥмкін, 

бірақ  ол    –    осы 

типтің 

қазақ 

тілін 

білмеуі 

емес, 

типтік 

ерекшелігі 

екенін 

білген 

дҧрыс 

 

Қорытынды 

1.11  Қазіргі  уақытта  қорытынды  бақылау  жҧмыстары  компьютер  кҿмегімен  ҿткізіліп 

жатыр. Тіл білу деңгейін анықтау да компьютерге енгізілуде. Сонымен қатар электронды оқу 

қҧралдарындағы  лингводидактикалық  тестілерді  пайдалана  отырып  тіл  ҥйренуші  ҿз  білім 

деңгейін  кеңейте  алады.  Білім  беру  жҥйесінде  маманды  жан-жақты  дайындау,  кҽсіби 

шеберлігін қалыптастыруда оқытудың сапалы білім беру мақсатында білім жҥйесіндегі жаңа 

технологияларды,  оқытудың  жаңа  ҽдіс-тҽсілдерін    енгізе  отырып,  жаңаша  ҧйымдастыру 

уақыт талабына, сҧранысы байланысты. Ҽлемдік тестілеу стандарттарын негізге ала отырып, 

қазақ  тілінің  тілдік  ерекшеліктерін  сақтай  отырып,  коммуникативті,  танымдық,  объективті,  

қызықты тестілер жасау – қазіргі заман талабы.   

1.12  Тіл  ҥйренуде  тестілеу  –  қазіргі  заманымыздың  ҿзекті  мҽселелердің  бірі.  Келешекте 

бҧл бағытта кҿп жҧмыстар атқарылатынына жҽне дамитынына сенімдіміз.    

 

Әдебиеттер тізімі 

Коккота В.А. Лингводидактическое тестирование// –М, 1989. 

Кҥзекова З.С. Қазақ тілі тестілеу теориясы мен практикасы// – Алматы, 2007 ж. –14б.  

В.С.Аванесов. Формы тестовых заданий // –М., 2007. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

VI Халықаралық конференция

 

269 

 

ҚАЗІРГІ ЖАСТАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ЖАРЫМЖАН СӨЗДЕР 

Акимбекова Гҥлзира Шардарбековна 

Халықаралық Бизнес Академиясы, ф.ғ.к., доцент,  050060, Алматы қ., Қазақстан. 

 

В статье рассматривается культура речи и некоторые особенности языка молодежи. 

In this article speech standards and some specifics of youth language considered 

Кілтсҿздер: сҿйлеу тілі; ҽдеби норма; жаргон; ҽдеби тіл; тілдің мҽнерлілігі; тіл мҽдениеті. 

 

Кіріспе 

1.1. Қоғамдық ҿмірде тілдің қатынаспайтын жері болмайды, тілсіз қоғам, қоғамсыз тіл болуы 

мҥмкін  емес.  Қоғам  ҥшін  қызмет  ететін  тілді  халық  ҿзінің  қарым-қатынас  қҧралы  ретінде 

пайдаланып,  жетілдіріп  отырады.  Тілдің  табиғилығы  мен  оның  даму  мҽдениеті  ҧзақ 

уақыттан  бері  кҿтеріліп  келе  жатқан  мҽселе,  бҧл  ҧлттық  таным  мен  ҧлттық  сана  сезімнің 

қалыптасуынан  келіп  шығатын  ҥрдіс  екені  белгілі.  Қазіргі  тілдің  даму  ҥстіндегі  кезі,  ҽрі 

жаһандануға  байланысты  тіларалық  қарым-қатынастың  тереңдей  тҥскен  шағында  тілге 

ерекше  назар  аудару  қажет  екенін  ғалымдарымыз  ҽлдеқашан  мойындаған  болатын.  Қазіргі 

тіл 

тазалығы 

мен 

оның 

мҽдениетінің 

дамуын 

ҽлеуметтік 

лингвистикада, 

психолингвистикада,  когнитивтік  лингвистика  сияқты  тілдің  ғылымның  ҿзге  ҧштасқан 

салаларымен байланыстыра қарап бағалауымыз қажет.  

Тілдің  жалпы  мҽселелері,  оның ҽлеуметтік-қызметтік рҿлін анықтаудан,  яғни  тіл  мен оның 

иесі  болып  табылатын  халықтың  қарым-қатынасы  мен  қоғамдық  ҿмірдегі  қызметтерін 

айқындаумен  тікелей  байланысты  болып  келеді.  Қазақ  тіл  білімін  зерттеуші  ғалымдар  осы 

тҧрғыдан  алғанда,  бағдарламалы  тҥрде  іске  асырған  қазақ  тілінің  ҧлттық  ҽдеби  тіл  болып, 

оның  деңгейінің  кеңеюіне,  сҿйлеу,  жазу  мҽдениетінің  қоғамдық  қызметінің  барынша 

артуына,  оны  жетілдіруге  айрықша  қызмет  етуде.  Жалпы  ҽдеби  тіл  мен  ауызекі  тілдің 

арасындағы айырмашылықтар: яғни ҽдеби тілге қатысты мҽселелер тҥсінікті, ал ауыз ҽдеби 

тілі  –  ауызба-ауыз  сҿйлеу  ҥстіндегі,  баяндама  жасаудағы,  радио  мен  телехабарлардағы 

сҿйлеу  стилі,  ҽрі  ауыз  ҽдеби  тіл  диалог  жҽне  шешендік  тілі  деп  екіге  бҿлінетіндігі  туралы 

ғалымдарымыз айтқан болатын.  

Негізгі бөлім 

1.2. Диалог ҥстінде кҿрінетін сҿйлеу тілі – кҥнделікті тҧрмыс-тіршілікте қарым-қатынас пен 

ҽсер  ету  қызметін  атқаратын  ауызекі  ҽдеби  тілінің  бір  саласы.  Ауызекі  тіл  –  ауыз  ҽдеби 

тілдің  бір  тҥрі  ол  тҧрмыста,  ҿндірісте,  адамдардың  тіл  арқылы  қарым-қатынас  жасайтын 

барлық  саласында  қолданылады.  Ауызекі  тілдің  басты  ерекшеліктері:  сҿйлеудің  алдын  ала 

дайындықсыз, тікелей қарым-қатынас жасау барысында жҥзеге асады.  

Бҧның  басқа  стильдерден  ерекшелігі  адамдардың  сҿйлесу  барысында  тіл  мҽдениеті 

талаптарының  толығымен  сақталмайтындығында,  ҽдеби  нормадан  тыс  сҿздер  мен  сҿз 

тіркестері  –  варваризмдер,  кҽсіби  сҿздер,  жаргондар,  диалектілердің  кездесуінде,  ҽңгіме 

тақырыбының  тез  ҿзгеруіне  байланысты  болып  келеді.  Ғалымдардың  пікірінше  тілдің 

дамып, ҿзгеруіне сҿйлеу тілі мен баспасҿз тілі ҽсер етіп отырады, бірақ та олардың тигізер 

ҽсері екі басқа болып келеді. Баспасҿз халық арасына кең тарап, жалпы халықтық дҽрежеге 

жеткенге дейін тілге ауызекі сҿйлеу тілі ҥлкен ҽсер етеді.  

Тіл мҽдениетінің басты бір белгісі – оның тазалығы. Тіл тазалығы дегенде, баспасҿзде жҽне 

сҿйлеу  тілінде  қолданылатын  сҿздер,  сҿз  тіркестері  жҽне  сҿйлем  қҧрылысы  жалпы 

VI Халықаралық конференция

 

270 

 

жҧртшылыққа бірдей тҥсінікті ҽдеби нормада болуын тҥсінеміз. «Тіл – қыры, сыры кҿп ҿте 

кҥрделі  қҧбылыс.  Халықтар  арасында  болатын  қарым-қатынас  арқылы  бір  тілден  екінші 

тілге  сҿз  ауысуы,  жаңа  ҧғымды  білдіретін  жаңа  сҿздер  пайда  болуы  да  заңды  қҧбылыс» 

Маманов  И.Е.  (1985).  Қазақ  тіліне  осындай  қарым-қатынас  нҽтижесінде  бҿтен  тілдерден 

ауысқан  сҿздер  баршылық.  Солардың  арасында  тіл  мҽдениетіне  мҽн  бермей  кейбір  негізгі 

сҿздер мен грамматикалық формалардың қалыпты ҽдеби нормасын бҧзып немесе ҽдеби тілге 

қарсы келетін элементтерді пайдаланып, қарапайым тҥрінде қолданылуы жиі кездеседі. 

Сонымен баланың сҿйлеу тілінде қандай ҿзгешелік болмақ?  

Ҿкінішке орай, ҿндіріс орындары жҧмысшыларының тілінде жаргон кҿп кездеседі. Балалар 

ҥшін  ересек  адамдар  беделді  болып  саналатындығы  белгілі.  Балалар  ата-анасының, 

мҧғалімінің,  жасы  ҥлкен  достарының  ҽдетіне,  кҿзқарасына,  тіліне  еліктейді.  Негізінен 

кҥнделікті  сҿздер  оқушыға  қызығушылық  тудырмайды,  себебі  олар  оған  дағдыланған, 

ҥйренген  сҿздері  болып  саналады.  Оның  ҥстіне  жаңа  ҽдеби  сҿз  белгілі  ҥлгілер  бойынша 

жасалады.  Бірақ  бастысы  –  бҧл  дерексіз  ҧғым,  оқушы  ҧғымында  ғылыми  терминдермен 

сҿйлеу дегеннің ҿмірі, ҽлі де болса алыс сияқты болып кҿрінеді. Ал жаргон сҿздер кездейсоқ, 

ҽрі  ҿз  уақытында  тҥсінікті.  Оған  тҥбірі  тҥсініксіз  болса  да,  олар  қарапайым,  ерекше 

айтылады,  тез  қабылданады.  Айталық,  мектеп  оқушылары  арасында  айтылатын  жаргондар 

мен арголарды семантикасына қарай шартты тҥрде былай топтастыруға болады:  

1. мектептегі объекті атауларын білдіретін:  

мектеп-тюрьма,  школищина,  дом  страха,  школня;  мҧғалімдер  кабинеті  –  сезо,  там,  СИЗО, 

шалаш,  сбор;  асхана-столовка;,  дискотека  -  диско,  дискач,  расслабуха,  тусо;  кітапхана  - 

книжная, гора книг, тишина; оқу залы – самоубииство, читалка;ҥй – хата;сауық кеші - party, 

пати, вечериночка, сеть кекса, тусовка.  

2. пҽн мҧғалімдерін білдіретін:  

директор  –  дрека,  директриса,  терьминатор;  мҧғалім  -  училка,    убицы,  учихалка;  физика 

пҽнінің мҧғалімі – физичка; химия пҽнінің мҧғалімі – химичка;математика пҽнінің мҧғалімі - 

матеша,  математичка;  орыс  тілі  пҽнінің  мҧғалімі  –  русачка,  русачок,  порусся;  шет  тілі 

пҽнінің мҧғалімі – иностранк; неміс тілі пҽнінің мҧғалімі-немка; биология пҽнінің мҧғалімі - 

биологичка,  насикомик;  тарих  пҽнінің  мҧғалімі  –  историчка,  истеричка;  дене  тҽрбиесі 

пҽнінің мҧғалімі – спортсмен.   

3. білімге қойылған бағаны білдіретін:  

екі бағасы  -  пара, двояк, двойбан,  получить  по шее;ҥш бағасы  -  трояк, тройбан, тройшняк, 

получит по башке;тҿрт - четвертак, удар, четвертан,  погладить; бес - пяток, давать деньги.   

4. сабақ ҥстіндегі жағдайларды білдіретін:  

жақсы  оқушы  -  задр,  ботан,  ботаник,  молодец,  зубрила,  заучка;  жаман  оқушы  –  тормоз, 

седой;  тҿменгі  сынып  оқушылары  -  малышня,  мелкие,  малыши,  щеглы,  началка;  сабақ  – 

катарга;  емтихан  тапсыру  -  скачать;  кҿшіру  -  скакать,  ксерить,  дай  сдупо;  ҥзіліс  -пирив, 

дурдом, ура; сабақтан қашу  - свалить, смыть, дружненько, нискажу, сделать  ноги;  алдау  – 

лохануть, лақтыру; айту – базарить; ҿсектеу – обмен информации, спеногрыз; тақта – досуля. 

5. туыстық атауды білдіретін:  

ата-ана - предки, радаки; ата - бува, дедафакер, туза; апа – бабца; ана -мутер, матрѐня, маня; 

ҽке  -  фатер,  батя;  кішкентай  бала  -  пацан,  малокосос;  кішкентай  қыз  -  щеглушка,  малявка, 

герла;  дос  қыз  –  подружайк; дос  -  фройнд, кент, дружбан, друган; кедей адам  -  бомж, бич; 

еркек  -  мудила,  мужичек;  ҽйел  -  тѐлка,  женщинок;  аға  –  братэлла,  брата;,  ҽпке  -  сеструха, 

чикса.  

Кҿптеген  сҿздер,  жастарға  нақты,  тҥсінікті,  қызықты,  ҽрі  бір-бірімен  тез  тіл  табысуға 

ықпалын тигізіп тҧрады. Ҽйтсе де, ендігі сҿздердің бір бҿлігін жағдаяттарға қарай халықтың 

VI Халықаралық конференция

 

271 

 

кҿпшілігі  қолданады.  Жастар  дағдысына  қарай  бҧндай  сҿздерге  ҿте  оңай  бейімделеді,  ҽрі 

ойындарда, ҧрыс-тҿбелестерде сҽтті қолданып отырады.  

Мысалы;  тҥк те  емес  -  фигня,  чепуха;  демалыс  –  халява; кҥлкі  -угар, трещ;  арзан  –  фуфло; 

мас - бухой, в хлам; тақыр бас адам - лысик, бритый, тюремщик; жақсы адам – респектный; 

жаман адам – мамбет, жмот, редиска; бай адам - аллигарх, олигатор, миляпер, мажор; толық 

адам-пончик, махина; сҽнді – гламурный, ручной, кульный, трендовый. 

Осындай  топтағы  сҿздердің  мазмҧнына  қатысты  синонимдердің  кҿптігіне  таң  қаласыз. 

Дегенмен  де  тҿбелесте,  ҧрыста,  ойында  тіл  қашанда  байланыссыз,  эмоциональды,  ал 

жастардың  бҧндай  қызбалыққа  арналған  ҿзіндік  сҿздік  қоры  жеткілікті.  Бҧндай  жағдайда 

оқушы  сҿздің  негізгі  мағынасы  қайсы  екенін  кҿбіне  тҥсіне  бермейді,  тіпті  басқа  мағынада, 

басқа  жағдайда  да  қолдана  береді.  Содан  оқушының  қолданысындағы  сҿздің  мағынасы 

алғашқы, негізгі мҽнінен кетеді. Дегенмен, бҧл сҿздер кҥн сайын жаңа мағынаға, жаңа мҽнге, 

ҽрі  жаңа  мағыналық  тҥрге  ие  болады.  Олар  бҥгін  қызықты,  ал  ертең  ҧмытылып,  ҿзінің 

мҽнділігін  де  жояды.  Жаргондар  негізінен  жастарға  арнайы  ҧрылардың  кҽсіби  сипаты 

жоғалған, жеңілдетілген деңгейінде келеді. Сол себепті оқушы жаргонның негізгі мағынасын 

біле  бермейді,  тек  ҿз  сҿзінің  мазмҧнына,  ҿзінің  кҥйзелісіне,  ҿзінің  кҿңіл-кҥйіне  қосып 

отырады.  Сҿйтіп  жалпы  жастардың  тілі  арқылы  ҿзінің  сҿздік  қорын  толықтырады.  Бҧндай 

қҧбылысты  «блатная  музыка»  (ҧрылар  музыкасы,  дҽлірек  айтқанда  «ҧрылар  тілі»)  дейді. 

Ҽйтсе де «блатная музыкадан» балалық сезім байқалып тҧрады. Сол кҥйінде жастар қандай 

жаргон  болсын  қолдана  береді,  сондай-ақ  бҧлардың  сыртқа  ҧнамсыз  қҧбылыс  болып 

саналатынын да біледі.  

Бҧндай қҧбылыспен қалай кҥресуге болады? 

Біз кҥнделікті мҽдениетімізден тыс белгілер мен жағдайларды ескере отырып, оқу орындары 

мен елдегі мҽдениет деңгейін кҿтеру ҥшін, барлық шараларды қолданып, «блатной языкты» 

тілімізден аластатуға немесе тазартуымызға болатын да шығар. Бірақ та оқушының сҿзіндегі 

мҧндай  қҧбылыстарға  тыйым  салынған  жолмен  шаралар  қолдану  немесе  оңаша  қалдырып 

тҽрбиелеу сияқты жолдарды қолдана алмаймыз.  

Кез-келген  оқу  орнының  жастары  қарым-қатынаста  жаргондарды  қосып  отырады,  бірақ 

жастар  кҿбінесе  ҽдеби  тілді  қолдану  керек  деген  қажеттілікті  сезінбейді,  оның  мҽнерлігін, 

сҿздік  байлығын,  оның  эмоциональдық  жҽне  логикалық  сипатын,  тҽжірибелік  мақсатта 

қолдану мҥмкіндігін қажетсінбейді.  

Мҽдениетті қоғам тілден бай, мҽнерлі, терең мағыналы қызметтерді талап етуде. Ал бҧндай 

қызметтерді  ҽдеби  тіл  ҧзақ  тарихи  дамулар  негізінде  ғана  орындай  алады.  Ол  тҧтастай 

қоғамның  дамуымен  бірге  дамиды.  Осы  қоғамда  ҿмір  сҥру  ҥшін,  қызмет  ету  ҥшін,  дҽл 

осындай қызметтері бар тілді меңгеру қажет. Дегенмен де, оқытушы мағыналы мҽтіндердегі 

сҿзге шебер шешендер сҿзінің мҽнерлігін, тіл байлығын, ҽрі сол уақытта  қоғамның мҽдени 

қабатының  тҽжірибелік  пайдасын  ашып  кҿрсетуі  керек.  Сонда  оқушы  жаргондардың 

мағыналық жағынан шектелгендігін ҧғынады.  

Егер  оқытушы  біртіндеп  жаргонның  эстетикалық  ҽлжуаздығы  мен  дҿрекілдігін  кҿрсетіп 

отырса,  кейін  оның  қоғамға  деген  болымсыз  рҿлін  байқатуға  болады.  Оқытушы  арнайы 

таңдалып  алынған  ҥлгілер  бойынша  поэтикалық  тілдің  мҽнерлі  байлығын,  ҽрі    қарым-

қатынаста «блатная музыканың» кемшілігін де кҿрсетуі керек.  

Оқушы  жастардың  жаргоны  –  бҧл  негізінен  қылмыстық  жҽне  тҥрме  арголарының 

«мҧралары». Оның бір бҿлігі ҿзінің мағынасын ҿзгертіп, оқушы жастардың лексикасындағы 

айқындылықты  кҿрсетеді,  жоғарыдағы  мысалдардан  байқағанымыздай,  олар  кҿбінесе  баға 

жҽне емтихан тапсыру жағдайларымен байланысты болып келеді. Мысалы, зат атауларында 

кездесетіндері: теледидар - телик, тиви, ящик;  ҧялы телефон - мобила, труба, сотақан, труба, 

кирпич; ақша - бавло, проезд; тамақ - жратва, хавчик.  

VI Халықаралық конференция

 

272 

 

Сҿйлеу  мҽдениеті  бойынша  оқушылармен  жҧмыс  жҥргізу  ҿте  тиімді.  Жас  жеткіншектерге 

жалпы  халықтық  лексиканың арготизмдермен ластанып жатқанын тҥсіндіріп, еліміздегі тіл 

мҽдениетіне байланысты шараларға  атсалысуы керек екенін тҥсіндіру қажет.  

 

Қорытынды 

1.3.  Атақты  ғалым  Рабиға  Сыздық:  «Тіл  мҽдениеті  проблемалары  отбасы  тҽрбиесімен, 

мектептегі  оқу  ісімен,  жалпы  ҽр  алуан  оқу-тҽрбие  орындарының  нақты  жҧмыстарымен 

тығыз  байланысты  болып  келеді.  Бҧдан  да  биіктеу  қарасақ,  тіл  мҽдениеті  ҧлттық  ҽдеби 

тілдің  ҽлеуметтік  базасының  ҿзгеріске  ҧшырауына,  ҿзге  тілдерімен  арақатынасына  да 

тікелей  ҧштасып  жатады»,  –  дейді  Сыздық  Р.  (2001)  немесе  «широкое  понятие  культуры 

непременно включает в себя то, что называют культурой речевого поведения», – деген екен 

сҿйлеу мҽдениетін зерттеуші, ғалым Н.И. Формановская (1993). Ойымызды толықтыру ҥшін 

профессор Б.Қ. Момынованың «Тілдің тек қана жазба тҥрі емес, ауызекі тілдің де жағымсыз 

қҧбылыстарға  бой  алдыруына,  жастар  тіліндегі  жасандылықтың  шексіз  кҿбеюіне,  тіл  мен 

сҿйленістің техникалық сҿздермен қойыртпақталуына қарсы ҽрекеттердің басын ҧйыстыруы 

да  –  лингвоэкологияның  міндеті»,  –  деп  айтқан  ойлары  бҥгінгі  маңызды  мҽселелердің  бірі 

болып саналады Момынова Б.Қ. (2005).  

 

Ҽдебиеттер 

Маманов И.Е. Тіл мҽдениеті. – Алматы: Білім, 1985. – 18 б. 

Сыздық Р. Тілдік норма жҽне оның қалыптасуы. – Астана: Елорда, 2001. – 229 б.    

Формановская  Н.И.  Культура  общения  и  речевой  этикет  //  Руский  язык  в  школе.  –  М.,    – 

1993.  – №5. – С. 75-79.  

Момынова  Б.Қ.  Сҿз  жҽне  бҧқаралық  ақпарат  қҧралдары  //  Ана  тілі.  2005.  –  №51-52.  –  29 

желтоқсан. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

VI Халықаралық конференция

 

273 

 

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҤРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ АНТРОПОНИМДЕРДІҢ 

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ  

Дҥйсебекова Жайнагҥл

 

Сҥлейман Демирель атындағы университет, филология факультеті, «Қазақ тілі мен 

әдебиеті» мамандығының 2-курс магистранты, Ақкент ықшам ауданы, №4 ҥй, №22 пәтер, 

Алматы, Қазақстан 

 

Тҥйіндеме 

Кез  келген  халықтың  ғасырлар  бойы  жинақтаған  ҿмір  тҽжірибесі,  адами  ізгіліктері  мен 

рухани  қҧндылықтары,  қоғамның  ҽлеуметтік  сипаты,  сҿйлеу  ҽдебі,  ҧстанымдары,  аялық 

білімі, жалпы этнологиялық кеңістігі туралы тҥсініктері сол ҧлттың ҥлкен қазынасы  - оның 

тілінде, тілдік қҧрылымдарында кҿрініс тауып, сақталып,жинақталған. 

Жалпы  тіл  біліміндегі  тіл  мен  мҽдениет  сабақтастығына  негізделген  қағидаға  сҽйкес 

жҥргізіліп  жатқан  зерттеулерде  мҽдениеттің  ҿзі  метатіл  деп  анықталып,  оның 

коммуникативтік, кумулятивтік, ҽлеуметтік қызметтерін талдауға қазақ тіл білімінде ерекше 

назар аударылуда. Осы тҧрғыдан қарағанда, мҽдениет тілін этномҽдени негізде сипаттайтын 

ҿзекті  арнаның  бірі  -    кісі  есімдерінің  (антропонимдердің)  танымдық  жҥйесі  болғандықтан 

мақалаға арқау болып отыр. 

 

Кілтсөздер: ономастика, антропонимика, уҽждеме, этимология, лингвомҽдениеттану.   

1.Кіріспе 

 

Ҽлем  халықтарының  бҽрінде  ҽрбір  кісінің  ҿзіне  тҽн  аты-жҿні  бар.  Адамзат 

қоғамында  есімі,  аты  жоқ  адам  кездесуі  мҥмкін  емес.  Бірақ  кейбір  елдерде  фамилиясыз, 

фамилия  иемденбейтін  адамдар  ҧшырасуы  мҥмкін  (кейбір  мҽліметтерге  қарағанда  , 

исландықтарда фамилия болмайды екен).  

 

Жеке  адам  есімдері  басқа  кҿптеген  жеке  атаулардай  ҿздерінің  дербестігімен 

ерекшеленеді:  ҽр  адамның  жеке  есімі  бар.  Есімдер  тізілімі  шектеулі.  Жеке  есімдер 

қайталанып отыратындықтан, оларға қосымша атаулар беріледі. Дамыған қоғамда адамның 

ресми атауларының ҿзіндік жҥйесі болады [1,11]. 

 

Онимиялық бірліктер, онимиялық лексика туындаған жҽне қызмет атқарып жатқан 

сол    этностың  мҽдениетімен  тығыз  байлаенысты  болып  келеді.  Бҧл  тҧрғыда  Е.Ҽ.Керімбаев 

былай деп жазады:  «Жалқы есімдердің ҧлттық-мҽдени  ерекшеліктерін зерттеу  қазақ тілінің 

ономастикалық  жҥйесін  зерттеуде  мҽдениеттанымдық  аспектіні  пайдалануды  қарастырады. 

Қазақ  тілі  онимдерінің  генезисіне,  қалыптасуы  мен  дамуына  қазақ  халқының  этномҽдени 

ҿмірі  шешуші  мҽнде  ҽсер  етеді.  Халықтың  этномҽдени  тарихи  фактілерінің  тҧтас  бір 

жиынтығы  қазақ  онимдерінің  тҥрлі  тақырыптық  топтардың  пайда  болуы  мен  қызмет 

атқаруының  негізі  мен  себебі  болып  табылады.  Этностың  материалдық  жҽне  рухани  ҿмірі 

қазақ тілінің этностық болмысмен ҿзара байланысты, этностық тҧрғыдан ҿзіндік таңбаға ие 

болған  онимиялық  бірліктер  ҿзіндік  бейнеге  ие  болады»  [2,  7].  Е.Ҽ.Керімбаев  мҽдениет 

ерекшеліктері  қазақ  онимиясының  ҧлттық  ерекшелігінің  қалыптасуына  шешуші  ретте  ҽсер 

етеді деп кҿрсетеді, ал кейбір зерттеушілер «есім дегеніміз – мҽдениеттің  пайда болуы мен 

бейнеленуі» деп санайды [2,127-132]. 

 

Мҽдени,  рухани  жҽне  идеологиялық  кҿзқарастардың  алмасуы  да  ҧлттық 

есімтанудағы жалқы есімдердің белгілі бір типтерінің ауысуына ықпал етеді ҽрі соның себебі 

де    болып  табылады.  Мҽдениет  диахрониялық  тҧрғыдан  болады,  ол    синхрондық  кеспе 

VI Халықаралық конференция

 

274 

 

тҧрғысынан  алғанда    тҥрлі  уақыттың    кҿп  қабатты  жасалуын  білдіреді.  Оның  қабаттары 

немесе  қатпарлары    тарих,  тіл  білімі,  этнография  т.б.  ғылыми  пҽндерге,  тҥрлі  ҽдістер  мен 

тҽсілдерге  бҿлінеді.  Ономастикада  сондай-ақ  хронологиялық    жағынан  этностың  рухани 

жҽне мҽдени тарихындағы  тҥрлі кезеңдерінен бастау алып дамитын тҥрлі мҽдени кезеңдерге 

бҿліп кҿрсетуге болады.  

  

Ҽр  халықтың  ҿзіндік  қайталанбас  ерекшеліктері,  яғни  ҧлттық,  этникалық  реңк 

ҿзгешіліктері  болатындығы  белгілі.  Ҧлттық  есімдер  ҧлттық  мҽдениет  ерекшеліктерін 

білдіріді,  мҧндағы  бір  есімдерде  ҧлттық-тарихи  болмысы  айқын  кҿрінсе,  ал  басқаларында 

оның  қарқыны  нашар  болады,  алайда  оны  жасаған  немесе  қолданушы  халықтың 

мҽдениетімен байланысы жоқ есімі табыла қоймайды. Ҧлттық есімдерде мейлі антропоним, 

топоним,  зоонимдер  болсын,    олардың  бойында  алуан  тҥрлі  тарихи-мҽдени  ақпарат 

қалыптасқан.  Ю.К.Юркенас:  «...  антропонимдер  ҿзіндік  бір  мҽдени  мҽтін  ретінде 

қабылдануы тиіс», - деп тҧжырымдайды [3,5].  

жүктеу/скачать 4,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: