Т л б л м нде орфографиялық

Т л б л м нде орфографиялық

принциптерд ң мынадай түрлер  бар:

фонетикалық, фонематикалық,

морфологиялық, тарихи-дәстүрл ,

түпнұсқалық, семантикалық. Бұл

аталған принциптерд ң барлығы т лд ң

ұлттық сипатына байланысты жазба

сөзд  кодтау (заңдастыру) үш н

таңдалып қолданылады. 

Т л т лде т лд к жүйеге сәйкес

т лд ң ұлт тық сипатына

байланысты орфография лық

принцип, оның нег зг  түр  де

әртүрл  болады. Мысалы,

ағылшын және француз т л н ң

басты орфографиялық принцип

– 

тарихи-дәстүрл . 

Ал орыс т л н к  – морфо логиялық,

қазақ орфографиясының басты

принцип  – фонетика-

фонематикалық. Латын графикасына

нег зделген әл пбид  қабылдаумен

байланысты қазақ орфографиясының

басты принцип н белг леу, оның

терминологиялық атауын нақтылауға

байланысты түрл  көзқарастар бар. 

Ғалымдардың б р тобы қазақ орфографиясы мен

орфоэпиясының, яғни сөйлеу мен жазуда

айырмашылық болмауы керек деп лас, рақмет,

туралы, ми сияқты сөздерд  ылас, тұуралы, мый,

рақымет түр нде жазуды ұсынып, жаңа қазақ

емлес н ң нег зг  принцип  фонетикалық және

морфологиялық болуы керек десе, ғалымдардың

ек нш  тобы жазуда дыбыстың барлығы емес, тек

мағынаға қызмет етет н, мағыналық жүг  бар

дыбыстық бөлшектер, яғни фонема хатқа түсед  деп,

қазақ орфографиясының басты принцип  –

фонетика-фонематикалық болуы керек дейд . 

Орфографияның фонетикалық прин цип  жазылған сөзд ң

оның кез келген айтылым формасындағы дыбыс талу

үлг с не барынша жақын болуын қарастырады. Мәселен

нан сөз н ң жазылуы оның айтылымына [нан] пара пар.

Б р ғана графикалық нұсқаға сәйкес әр пт к фонемалық

құрам да толықтай графикаға тең келед  <нан>. Дегенмен

орфографияның фонетикалық принцип  «қалай ест лсе

солай жазылу» деген қағидамен сәйкесе бермейд . 

Бұл жөн нде 1929жылы шыққан Елдес Омарұлының

«

Емле мәселес » атты мақаласында былай дел нген

екен: «Қазақша жазудың жолы дыбыс жүйес нше (дыбыс

жүйес нше деген  фонетикалық принцип) дейм з. Б рақ

таза дыбыс жүйес нше болып шығатын емле ешб р т лде

де болған емес. Ондай емлен ң болуы мүмк н де емес.

Б з өз ел м зд ң дыбыс жүйес нше дегенде, оны басқа

т лдерд ң емлес мен салыстырып, басқа емлелерге

қарағанда дыбыс жүйес н ң жолына анағұрлым жуық

болған соң, сонымен ғана дыбыс жүйес нше дейм з... 

Емле дегенн ң өз  жазудың ережес

деген сөз ғой. Емле болған соң-ақ онда

ереже болмай қалмайды. Жазу таза

дыбыс жүйес нше болса, онда еш

ереже де болмақ емес. Олай болған

күнде «емле» деген сөзд ң өз н ң де

болмауы керек. Б рақ б зд ң жазуымыз

дәл дыбыс жүйес нше болмағанмен,

дыбыс жүйес не жуық болған соң,

б зд ң ережелер м з аз болу керек»

дейд .Е.Омарұлының мұндағы «дыбыс

жүйес нше емес» деген сөз не ерекше

мән беру керек. 

Назарларыңызға рахмет!