Әож 314(100-574) шетелдегі қазақ диаспорасының Қазіргі жағдайы

ӘОЖ 314(100-574) 

 

ШЕТЕЛДЕГІ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ 

 

Кемелбай Г. 

 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҦУ студенті, Астана қаласы 

Ғылыми жетекшісі – г.ғ.к. Ауэзоа З.Т., Жатақбаева

 

 

«Диаспора»  сӛзі  грек  тілінен  шыққан,  қазақ  тіліне  аударғанда  «жайылған»  деген 

мағынаны береді. Бҧл тҥсінік б.з.б. 586 жылы ежелгі еврей халқының Иерусалимді Вавилон 

патшасы  Навуходоносор  ІІ  басып  алғаннан  кейін  оларды  Вавилонға  кҥштеп  кӛшіруі 

нәтижесінде қалыптасқан. Кейіннен бҧл термин жаңа ортада ӛмір сҥретін басқа да діни және 

этникалық  топтарға  қолданылатын  болды.  Сонымен  диаспора  дегеніміз-  басқа  елге  белгілі 

бір  себептермен  қоныс  аударған,  бірақ  ӛз  атамекенімен  материалдық  және  рухани 

байланыстағы кішігірім этникалық топ. 

 

Қазақ  диаспорасы  халықтың  ҥлкен  қашықтықтарға  кӛшіп  жаңа  орындарға  уақытша, 

кейіннен  тҧрғылықты  тҧруға  қоныстану  нәтижесінде  қалыптасты,  алғашында  сыртқы 

шекараны  Қытай,  Ресей,  Орта  Азия  елдері,  Ауғанстан  және  Иран  арқылы  кесіп,  кӛші-қон 

аударса, одан кейін бҥкіл дҥние жҥзі елдеріне қарай бет алды. 

 

Қазақ  диаспорасы  ӛз  тарихында  әр  тҥрлі  себептерге  байланысты  кҥштеп  немесе 

еріксіз кӛшіп қонды, ол себептер:  саяси және діни себептер, 1960 жылдардан бастап Батыс 

Еуропа, Америка және Парсы шығанағы елдеріне қарай бағытталған еңбек кӛші-қоны, яғни 

бҧл кҥштеп қоныстандыру емес экономикалық жағдайларға байланысты кӛшіп қону. 

 

Сонымен,  қазақ  диаспорасы  барлық  қазақ  халқының  бір  бӛлігі,  олардың  атамекені-

Қазақстан,  олар  мҧсылман  дінін  ҧстанушылар,  тҥркі  тілдес  халыққа  жатады,  бірақ  бір 

кездердегі ішкі және сыртқы саяси оқиғаларға байланысты қазіргі кезде ӛз Отанынан басқа 

жерлерде,  кӛбінесе  Азия,  Батыс  Еуропа  және  Америка  елдерінде  тҧруда.  Қазақ 

диаспорасының қазіргі таңдағы саны 4-5 млн-ға дейін жетеді. 

 

Қазақ диаспорасының ерекше қасиеті қандай да болмасын мәдениет, саяси-этникалық, 

діни  қҧрылысқа,  генетикасында  кӛшпенділік  ӛмір  салты,  бейімділік  қасиеті  болғандықтан 

жаңа орынға, қоғамға тез ҥйренсіп кетеді. 

 

Қазақ  диаспорасының  қалыптасу  және  даму  себептеріне  сипаттама  беретін  болсақ: 

саяси  себептер  (ХVІІІ  ғасырдағы  қазақ-ойрат  соғыстары,  ХVІІІ-ХІХ  ғасырлардағы 

қазақтардың  хандық  ҥстемдікке  қарсы  ҧлт-азаттық  кӛтерілістері  мен  соғыстары,  1916 

жылғы  ҧлт-азаттық  қозғалыс,  1918-1920  жылдардағы  азаматтық  соғыс,  ІІ  дҥниежҥзілік 

соғыс),  діни  себептер  (хандық  және  Кеңес  Ҥкіметі  кезеңіндегі  Мекке  және  Мадинаға 

қажылық сапарларымен байланысты қиындықтар), экономикалық себептер (Ресей Ҥкіметіне 

қосылғаннан кейін Қазақстанда шаруашылықтың дәстҥрлі кӛшпенділік жҥйесінің бҧзылуы, 

ҧжымдастыру  кезеңі,  1960-1990  жылдардағы  Батыс  Еуропа  және  Америка  елдеріне  еңбек 

кӛші-қоны,  бҧрынғы  Кеңес  Одағы  ыдырағаннан  кейінгі  тәуелсіз  Қазақстанның  алғашқы 

жылдарындағы экономикалық жағдайы)[1]. 

 

Диаспора  ішкі  саясатта  объект,  ал  халықаралық  қатынаста  субъект,  яғни  ол 

мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын байланыстырушы болып табылады. 

 

Қазіргі  таңда  қазақ  диаспорасының  дамуы  екі  ҥрдісте  сипатталады:  этникалық 

белгілерін сақтау немесе Қазақстанға репатриациясы. 

 

 

 

131

 

Қазақ  диаспорасының  этникалық  белгілерін  сақтау  ҥрдісі  бірнеше  кӛрсеткіштер 

арқылы  сипатталады:  қазақ  қауымдастығында  неке  қию  және  отбасы,  этникалық  қоғамдар, 

білім беру мекемелері және тілдің даму жағдайы. 

 

1991  жылға  дейін  шет  елдердегі  қазақ  қауымдастығы  ҥшін  білім  беру  ҧйымдары, 

қоғамдар  жоқ  еді,  бірақ  Қазақстан  Республикасы  ӛз  егемендігі  мен  тәуелсіздігін 

жариялағаннан  кейін  жағдай  ӛзгерді:  әр  елдерде  қазақ  қоғамдары  қҧрыла  бастады,  қазақ 

халқы бір-бірімен кездесіп, әр тҥрлі мәдени және спорттық жарыстар ҧйымдастырылды. 

 

Қазақ диаспорасында аға буын ӛкілдері қазақ тілін және мәдениетін ӛсіп келе жатқан 

ҧрпаққа  ҥйрету  мақсатында  мектептерді  ашуды  ҧйымдастырушылар  болып  табылады. 

Осында  мҧндай  мектептердің  ішінде  Тҥркия,  Ҧлыбританиядағы  қазақ  қоғамдарының 

белсенді жҧмысын атап ӛтуге болады, ал мҧндай мекемелер Франция мен АҚШ және т.б. 

елдерде жоқтың қасы. Сонымен қатар қазақ тілін меңгеруде әр елдегі алфавитке байланысты 

мәселе  туындайды:  кейбір  елдерде  кириллицаны  қолданса,  енді  бір  елдерде  латын,  араб 

алфавиттерін пайдаланады. 

 

Қазақ  диаспорасының  ӛкілдерінің  отбасылық  жағдайында  этникалық  ерекшеліктерін 

сақтап  қалу  ҥлкен  мәселе.  Батыс  Еуропа  мен  Солтҥстік  Америкада  кішігірім  отбасылар 

болса, Тҥркия мен Шығыс елдерінде кҥрделі отбасылар ӛмір сҥруде. 

 

Қазақ  диаспорасының  жоғарғы  аға  буын  ҧрпағында  этникоаралық  неке  қиюлар 

қабылданбайды.  Ал,  екінші  және  ҥшінші  ҧрпақ,  яғни  қазақ  диаспорасының  жас  ӛкілдері 

этно діни кӛзқарастары жоғарғы буынға қарағанда қарама-қарсы. 

 

Жалпы  дҥние  жҥзінде  қазақ  халқының  саны  12  млн-нан  асып  тҥседі  (№1  кесте), 

соның ішінде қазақ дисапорасы 30 %-дан астамын қҧрайды. Олардың кӛбісі кӛршілес елдер 

Ӛзбекстан, Ресей Федерациясы, Қытай, Ауғанстан, Тҥркия елдерінде ӛмір сҥреді [2]. 

 

Қазіргі таңда Ресей Федерациясында 1 миллионға жуық этникалық қазақтар тҧрады, 

оның 70 %-ы  ауылдық  елді мекендерде тҧрады.Біздің отандастарымыздың кӛпшілігі Ресей 

Федерациясының  мына  12  аймақтарында  тҧрады:  Алтай  ӛлкесі  (24  мың)  және  Алтай 

Республикасы, Астрахань (135 мың), Орынбор (115 мың), Самара (16 мың), Қорған (19 мың), 

Челябинск  (34  мың),  Волгоград  (46  мың),  Новосибирск  (14  мың),  Тюмень  (18  мың) 

облыстары.  Сонымен  қатар  қазақтардың  бір  бӛлігі  Мәскеу  (10  мың),  Санкт-Петербург  (8 

мың)  қалаларында,  Татарстан  мен  Қалмақ  елі  және  де  Ресей  Федерациясының  басқа  да 

облыстарында тҧрғылықты тҧрып жатыр. 

 

Ал,  кӛршілес  ел  Ӛзбекстанда  барлық  шет  елдердегі  қазақ  диаспорасының  ҥштен  бір 

бӛлігі,  яғни  1  миллион  660  мың  адам  тҧрады.  Олардың  кӛбісі  Қарақалпақстанда,  Ташкент 

қаласында,  Навои,  Жизак,  Сырдария,  Бҧхар  облыстарында  тҧрады.  Оның  60%-ы  ауылдық 

елді-мекенінің  тҧрғындары.  Бҧл  елде  қазақ  диаспорасы  ҥшін  кӛптеген  келеңсіздіктер 

кездеседі,  бҧл  қазақ  тілінде  оқытатын  білім  беру  мекемелерінің  санының,  қазақ  тілінедегі 

бҧқаралақ ақпарат қҧралдарының азаюы, мҧнда сонымен қатар қазақ диаспорасының білім 

деңгейі тӛмен (50-60 %), жҧмыссыздар саны кӛбеюде. 

 

Қырғызстан  Республикасында  2005  жылы  қазақ  халқының  саны  65  мыңға  жуықты 

қҧрады.  Кӛбісі  Шу  облысында  (17510  адам),  Бішкек  қаласында  (12064  адам),  Ыстықкӛл 

(6979  адам),  Талас  (3604  адам),  Ош  (1200  адам),  Нарын  (394  адам),  Баткент  (376  адам) 

облыстарында тҧрады. 

 

Тҥрікменстанда  қазіргі  таңда  86  мыңға  жуық  қазақ  тҧрады,  бҧл  сол  елдегі  барлық 

халықтың  4%-ын  қҧрайды.  Олар  Дашогуз  (33  мың  адам),  Балкан  (22  мың  адам) 

облыстарында мал және егін шаруашылығымен айналысады. 

 

Моңғолияда  этникалық  қазақтардың  саны  102  983  адам,  барлық  халықтың  5  %-ын 

қҧрайды.  Олардың  90  %-ға  жуығы  Монғолияның  батыс  бӛлігінде  астанадан  1600  км 

қашықтықта  Баян-Ульгий  аймағында  тҧрады.  Қазіргі  таңда  елімізге  Моңғолиядан  кӛшіп 

келуші қазақ халқының саны ӛсуде (70278 адам). 

 

Кесте №1 Дҥние жҥзіндегі қазақтардың саны 

Елдер 

Саны 

 

132

 

Қазақстан 

8725000 

Ӛзбекстан 

1500000 

Қытай 

1500000 жоғары 

Ресей Федерациясы 

800000 

ТМД елдері (Ӛзбекстан мен РФ-ын қоспағанда) 

187000 

Моңғолия 

83000 

Ауғанстан 

30000 

Тҥркия 

10000 

Иран 

10000 

Канада 

7000 

Пәкістан 

5000 

Германия 

2000 

Франция 

2000 

АҚШ 

1000 

Сауд Аравиясы 

1000 

Австралия 

900 

Австрия 

700 

Аргентина 

500 

Ҧлыбритания 

300 

Швеция 

200 

Иордания 

200 

Израиль 

100 

Сирия 

100 

Дания 

100-ден аз 

Швейцария 

100-ден аз 

Голландия 

100-ден аз 

(кесте интернет жҥйесі мәліметтері бойынша қҧрылған ) 

 

 

Ал, шығыстағы кӛршіміз Қытай елінде қазақ диаспорасының саны жуықтап алғанда 1 

500  000  адам.  Бірақ  бҧл  сан  нақты  емес,  ӛйткені  Қытай  мемлекетіндегі  демографиялық 

саясатқа  байланысты  баланың  саны  санақ  кезінде  азайтылып  беріледі.  Қазақ  диаспорасы 

Қытайдағы 10 ірі этностың қҧрамына кіреді [3]. 

 

Тҥркия  мемлекетінде  қазақ  диаспорасының  қалыптасу  себебі,  қазақ  халқының  ХХ 

ғасырдың  80-ші  жылдарында  Ауғанстан  мен  Ираннан  босқындар  ретінде  қалыптасты. 

Тҥркия еліндегі  қазақ диаспорасының саны 25 мың  -30 мыңның аралығы. Тҥркі  қазақтары 

ол тілдің мәдениет, дәстҥр жағынан ҧқсас болғандықтан ел жағдайына ӛте бейім келеді. 

 

Қазақ  диаспорасының  Батыс  Еуропа  елдері  мен  АҚШ-да  қоныстануының  басты 

себептері: білім алу және жҧмыс іздеу мақсатында кӛшіп қону.  Еуропада қазақ диаспорасы 

әсіресе  Ҧлыбритания,  Германия,  Франция,  Дания,  Австрия  елдерінде  қоныстанған.  Ал, 

АҚШ-на  келетін  болсақ,  қазақтар  ол  елге  ІІ  дҥние  жҥзілік  соғыстан  кейін  қоныс  аудара 

бастады. Негізінен АҚШ-на кӛшіп келген қазақтарды мынандай топтарға біріктіруге болады: 

 

1)

 

ІІ  дҥниежҥзілік  соғыс  барысында  Еуропаға,  одан  кейін  батысқа  қарай  қоныс 

аударған бҧрынғы Кеңес Одағының азаматтары  

 

2)

 

Тҥркиядан қоныс аударушы қазақтар  

3)

 

Қытай елінен қоныс аударушы қазақтар  

 

4)

 

Қазақстан  Республикасынан  білім  алу  және  жҧмыс  істеу  мақсатында  қоныс 

аударушылар  

 

5)

 

АҚШ азаматымен неке қиған еліміздің азаматтары  

 

Жалпы АҚШ-да қазақ диаспорасы Нью-Йорк, Вашингтон қалаларында және 

Калифорния штатында тҧрады. 

 

 

133

 

Негізінен қазақ халқы әр тҥрлі тарихи кезеңдерде, әр тҥрлі себептерге байланысты 

ӛз  атамекенінен  басқа  елдерге  қоныс  аударды,  осы  орайда  еліміздің  басты  міндеті  сол 

бауырларымызды елімізге қайтару, ол ҥшін қазіргі кезде оралмандарға елбасы тарапынан 

қолдау  кӛрсетіліп  ҥй  алуға,  тағы  да  басқа  қажеттіліктер  ҥшін  жеңілдіктер  беріліп,  жыл 

сайын мемлекет бюджетінен қаражат бӛлінуде. 

 

Әдебиеттер 

1.

 

Азия-Экономика и жизнь. 2007,2008.  

2.

 

Қазақстанның демографиялық жылнамасы. Алматы 1999-2009.  

3.

 

Статистикалық жинақ. Алматы 2007,2009.