Ертегілердің баланың мінез бітістерін тәрбиелеу мҥ мкіндіктері

ЕРТЕГІЛЕРДІҢ БАЛАНЫҢ МІНЕЗ БІТІСТЕРІН ТӘРБИЕЛЕУ МҤ МКІНДІКТЕРІ 

 

Садвакасова Ақгҥ л Жетпісбайқызы Студент, 

Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Кӛ кшетау мемлекеттік университеті, Кӛ кшетау қ. 

 

Ғылыми жетекші – аға оқытушы Қошанова М.Т. 

 

Тәуелсіз  Қазақстанның  әлем  кеңістігіндегі  ӛ ркениетті  мемлекеттердің  санатына  қосылу 

жағдайында.  Ӛ ткендегі  тарихи  тәжірибені,  соның  ішінде  ҧ лттық  дәстҥ р  мен  ҧ лттық 

психологияны  есепке  ала  отыра  жас  жеткіншектерді  жан-жақты  ӛ негелі  етіп  қалыптастыру 

бҥ гінгі  қоғамның  ӛ зекті  мәселелерінің  бірі  болып  табылады. 

Ӛ

негелі  тәрбиенің  негізгі 

мақсаты 

 

– дені сау, сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы 

мол,  еңбекқор,  іскер,  толық  мінезді,  бойында  басқа  да  игі  қасиеттер  қалыптасқан  ұрпақ 

тәрбиелеу.  Мектептегі 

ӛ

негелі  тәрбие –  балалардың  адамгершілік  сана-сезімін,  мінез-құлқын 

қалыптастыруды  қамтиды.  Дәлірек  айтқанда,  адалдық  пен  шыншылдық,  отансҥ йгіштік, 

кішіпейілділік, қоғамдағы және ӛ мірдегі қарапайымдылық пен  сыпайылылық,  ҥ лкенді  сыйлау 

мен  инабаттылық  ӛ негелі  тәрбиенің  жҥ йелі  қамтитын  мәселелері.  Ал  балада  бҧ л  қасиеттер 

бірден  қалыптаса  қоймайды.  Баланың  осындай  қасиеттерін  қалыптастыруда,  тәрбиелеуде 

мектептің, ҧ стаздың, оқытылатын пәннің алар маңызы ӛ те зор. 

 

Мектеп бағдарламасына енетін пәндердің барлығы да оқушының белгілі бір психикалық 

қасиеттерін  тәрбиелейді,  осы  бағытта  тҥ рлі  жҧ мыс  тҥ рлерін  ҧ йымдастырады.  «Қазақстан 

Республикасы  жалпы  орта  білім  берудің  мемлекеттік  жалпыға  міндетті  стандартына»  сәйкес 

«Тіл  және  әдебиет»  білім  беру  саласына  енетін  «Қазақ  әдебиеті»  оқу  пәнінің  тақырыптары 

қатарындағы  халық  ауыз  әдебиеті  ҥ лгілері,  әсіресе  ертегілердің  [1]  оқушының  психикалық 

қасиеттерін  қалыптастыруда,  адамгершілік,  эмоциялық  және  интеллектуалдық  сезімдерін 

тәрбиелеуде алар орны ҥ лкен. 

 

Адам  мінезінің  қалыптасуы  қоғамдық  болмыспен,  әлеуметтік  ортамен  тығыз 

байланысты. Мінез ӛ згермейтін тума қасиет емес, ол ӛ мірде қалыптасады. Мәселен, ешбір бала 

туысынан  еңбексҥ йгіш  не  жалқау,  тәртіпті  не  ҧ стамсыз  болып  тумайды.  Оның  мінезі,  ҧ зақ 

жылғы ӛ мір сҥ ру барысында ӛ мірдің сан-алуан ағымына қарай тәрбие процесінің ықпалымен 

қалыптасып  отырады.  Оған  мына  сӛ здер  дәлел  бола  алады:  «Егер  адамның  мінез-құлқын 

жағдайлар тудыратын болса, демек, онда сол жағдайларды адамға тиімді етіп құру керек», - 

 

дейді  К.Маркс  пен  Ф.Энгельс.  Ал  И.П.Павлов  бҧ л  жӛ нінде  былай  деп  жазады:  «  ...адамның 

мінез-құлқының  бейнесі  нерв  жүйесінің  туа  біткен  қасиеттеріне  ғана  байланысты  болып 

қоймайды,  сонымен  бірге  организмнің  жеке 

ӛ

мір  сүру  барысында  болатын  ықпалдарға  да 

байланысты, демек, кең мағынасында айтқаны, үнемі тәрбиелеу немесе үйрету жұмыстарына 

да  байланысты  болады/.  Біздің  мақсатымыз  –  қазақ  әдебиеті  сабағында  оқытылатын 

ертегілердің жоғарыда топтастырылған мінез бітістерін тәрбиелеудегі мҥ мкіндігін ашу. 

 

Осы  орайда  біз  психология  мен  әдебиеттану  ғылымдарының  ерекшеліктері  жӛ нінде 

қысқаша шолу жасауды жӛ н кӛ рдік. 

 

Психология – психикалық құбылыстардың («жан қуаттарының») пайда болу, даму және 

қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым [2]. Психика бір-бірімен тығыз байланысты ҥ ш 

топқа бӛ лінеді. Олардың бірі психикалық процестер деп аталса, екіншілері психикалық қалып, 

ҥ

шіншілері психикалық қасиеттер деп аталынады . 

 

 

220 

Біздің қарастыратын типтік мінез бітістері ҥ шінші топқа, яғни психикалық қасиеттердің 

қатарына  енеді.  Психикалық  қасиеттер  –  бір  адамды  екінші  бір  адамнан  ажыратуға  негіз 

болатын  ең  маңызды,  ең  тұрлаулы  ерекшеліктер  [2].  Бҧ ған  әрбір  адамның  мінезі  мен 

темпераменті, қабілеті мен дүниетанымы, сенімі мен талғамы, қызығуы жатады. 

 

Мінез  –  адамның  негізгі 

ӛ

мірлік  бет  алысын  және  оның 

ӛ

зіндік  әрекетінің 

айырмашылығын  сипаттайтын  сапалы 

ӛ

згешелік  [2].  Ол  –  кӛ п  қасиеттің  бірлігі,  тҥ рлі 

ӛ

згешеліктердің  қосындысы,  сонымен  қатар  адамды  әр  қырынан  кӛ рсететін  қасиет.  Мінез 

бітістері  кӛ п.  Олардың  бәрі  де  жеке  адамның  қасиеттері  болып  табылады.  Мінезді  даралық 

ӛ

згешеліктің  ӛ зегі,  адамның  негізгі  тіршілік  бағытының  ӛ рнегі  деуге  болады.  Мінезде  тҥ рлі 

сапалар тоғысып жатады. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі, бірқалыптылығы, 

 

толықтылығы,  күші  мен  айқындығы,  салмақтылығы  –  оның  негізгі  сапалары  болып 

есептелінеді.  Моральдық  жағынан  тәрбиеленген  мінез  адамды  мінез-қҧ лық  тҧ рғысынан  да, 

оның айналасымен байланысы тҧ рғысынан да сипаттап отырады. Ұжымшылдық, адамгершілік, 

 

қамқорлық,  достықты  қадір  тұту,  жұртшылық  пікірімен  санаса  білушілік, 

ӛ

зінің  міндетін 

орындаудағы жауапкершілік пен адалдық – мінездің осы сапасының негізгі компоненттері. 

 

Рухани  дүниесі  бай,  қажеттіліктері  мен  қызығушылықтары,  талғамы  мен  ой-

ӛ

рісі  кең 

 

адамдарды  толық  мінезді  адам  дейді.  Кімнің  мінезі  толық  болса,  соның  мінезі  бірқалыпты  да 

келеді.  Бҧ л  қасиеттер  адамның  ӛ мір  сҥ руінің  мән-мағынасын,  әрекетінің  мазмҧ нын 

белгілейтін мінездің сапасы. 

 

Адамдардың  ӛ мір  жолы  мен  әрекетінің  сипаты  тҥ рліше  болғандықтан,  оның  мінез 

бітістерінде басқа біреуде қайталанбайтын жеке ерекшелік кӛ птеп кездесіп отырады. 

 

Белгілі  қазақстандық педагог, психолог Қ.Жарықбаев  адамның  сансыз мінез бітістерінің 

кейбірін мынандай топтарға жинақтайды [2]: 

 

а) адамның басқалармен қатынасын білдіретін мінез бітістері. Бҧ ларға ҧ жымшылдық, 

 

адамгершілік,  қайырымдылық,  ҥ йірсектік,  адалдық  және  осыларға  қарама-қарсы  жекешілдік, 

қатігездік, тҧ йықтық, зымияндық, т.б. бітістер жатады. Осы топқа сондай-ақ адамның ӛ з ісіне, 

еңбегіне қатынасын білдіретін мінез бітістері де жатады. Бҧ ларға еңбексҥ йгіштік, қҧ нттылық, 

инициативалық, салақтық, тиянақсыздық, кертартпалық, т.б. бітістер кіреді. 

 

ә) адамның 

ӛ

зіне-

ӛ

зі қатынасын білдіретін мінез сипаттары. Бҧ ларға кішіпейілділік, 

 

қарапайымдылық,  ӛ зін-ӛ зі  сыйлау,  талап  қоя  білушілік  және  бҧ ларға  қарама-қарсы 

ӛ

ркӛ кіректік, мақтаншақтық, жасқаншақтық, т.б. жатады. 

 

б)  адамның 

ӛ

зін-

ӛ

зі  меңгере  алу  қабілетіне  орай  қалыптасқан 

ӛ

згешеліктері.  Бҧ л 

топты мінездің еріктік сапалары мен мінездің жотасы деп атайды. 

 

Мінездің  еріктік  сапаларының  ӛ зі  кҥ шті  және  әлсіз,  яғни  нашар  мінез  болып  екіге 

бӛ лінеді. Кҥ шті мінезге – мақсатқа талпынғыштық, дербестілік, тоқтамға келгіштік, батылдық, 

шыдамдылық, тәртіптілік, жинақылық, ерлік, т.б. жатса, әлсіз мінезге негативизм, иланғыштық, 

қыңырлық, ҧ стамсыздық, жҥ рексіздік, т.б. кіреді. 

 

Әдебиет – с

ӛ

з 

ӛ

нері, ол - 

ӛ

нердің бір саласы /3/. Ҧ лы адамдар әдебиетті адамтану қҧ ралы, 

 

яғни  адамды  тәрбиелеу  қҧ ралы  деген.  Ол  жасӛ спірімдерге  әдебиеттанудан  сӛ з 

маржандарының қыр-сырын игеруден жай білім ғана алып беріп қоймайды, ең бастысы ӛ мірдің 

ең қымбаттысы, ең асылы – жақсылық пен ізгіліктің ҧ рығын себеді. Әдебиет сабағы оқушының 

адамгершілік,  эстетикалық,  интеллектуалдық  сезімдерін  де  қалыптастырды.  Әдебиет  пәні 

арқылы  оқушылардың  рухани  дҥ ниесі  байиды.  Туған  тілін  сҥ юден  адамзатты  қҧ рметтеуге 

дейінгі  сезімдері  тәрбиеленеді.  Әдебиет  пәнінің  жас  ҧ рпақты  уақыт  талабына  сай  тәрбиелеу 

ісіне қосар ҥ лесі мол. 

 

Балалардың  жеке  мінез  бітістерін  тәрбиелеуде  ерекше  орын  алатын  –  халық  ауыз 

әдебиеті  ҥ лгілері,  оның  ішінде  ертегілер.  Ертегі  деп  баяғы  замандағы  елдің  дүниеге 

к

ӛ

зқарасын  білдіретін,  я  сол  к

ӛ

зқарастың  белгілі  ізін  к

ӛ

рсететін,  онан  соң  белгілі  елдің 

салтын білдіретін, арнаулы үлгі айтатын, жамандықтан жирендіріп, жақсылықты  к

ӛ

теріп 

айтқан, ойдан 

 

221 

шығарылған  к

ӛ

терме  әңгімені  айтады.  Ертегінің  бала  тілін,  ой-ӛ рісін,  қиялын  дамытудағы 

рӛ лі  зор.  Ертегі  қҧ рылымын,  оның  тілінің  ерекшелігін  сезіне  отырып  ондағы  әрқилы 

оқиғаларды,  кейіпкерлердің  мінез-қҧ лықтарын,  іс-әрекеттерін  ӛ з  қиялдарында  ӛ рбітеді.  Бала 

ертегі  оқиғасын  қиялында  кӛ ркемдеу  ҥ шін  кейіпкерлердің  іс-әрекеті,  мінез-қҧ лқына,  қарым-

қатынасына еліктейді, жағымды кейіпкерлердің жақсы қылықтарын қайталайды, ҥ йренеді. 

 

Қазақ  ертегілерінің  басты  сюжеті  жақсылық,  әділеттілік,  мейірімділік,  кішіпейілділік, 

ізетілік, қайырымдылық, шыншылдық, адалдық, қамқорлық, сыйластық, еңбексүйгіштік  болып 

табылады.  Байқағанымыздай,  жоғарыдағы  қасиеттердің  барлығы  да  психологияда  жеке,  дара 

мінез  бітістерінің  қатарына  кіреді.  Жаңағыдай  сюжетке  қҧ рылған  ертегілерді  балаларға  айтып 

беру және олармен бірлесе талқылау, рӛ лдерде ойнау, жағымды кейіпкерлерге еліктеу, оларды 

ҥ

лгі  тҧ ту  –  баланың  мінезін  қалыптастыра  тҥ седі.  Мәселен,  «Қара батыр»  /4/  деген  ертегіде 

тҥ рікпен  жортуылшыларының  қолына  тҥ скен  Қара  батыр  деген  баланың  тӛ зімділігі, 

ақылдылығы, кішкене кезден ҥ лкендерден  естіп, кӛ ңіліне тоқығанын ӛ мірде  орынды қолдана 

білуі  суреттелді.  Мәселен,  қҧ старға  мҧ ңын  шағып,  кӛ мек  сҧ рауда  (қарға,  сауысқан,  тырна, 

қаз,  аққу,  қарлығаш,  т.б.)  олардың  ӛ зіндік  ерекшеліктерін,  қылықтарын  тауып  айтуы, 

қарлығашты  ӛ зіне  дос  санай  білуі  сҥ йсіндіреді.  Ертегідегі  мына  бір  ҥ зінділерге  назар 

аударайық:  «Ау,  шырағым,  қҧ лыным,  маңдайыма  тҧ лымым,  кӛ лге  біткен  қҧ рағым,  жалғыз 

ҧ

лым,шырағым!»  деген  әкесінің;  шешесінің  «Жалғыз  біткен  талшыбық,  келбетті  келген 

қарағым,  бір  дерегін  білуге,  дҥ ниені  кезіп  қарадым,  аш  бурадай  жарадым,  он  екі  мҥ шем 

сӛ гілді, аш кҥ зендей бҥ гілді, таулардың насат тасындай, берік-ақ еді сҥ йегім, ӛ рт шалғандай 

егілді. Қайда кеттің  сҧ ңқарым, ҥ міт  еткен тҧ лпарым, бір кӛ рсетіп алмады,  сол ғана болды-ау 

іңкәрім»;  қарындасының  «Наркескен  деген  алмастай,  асыл  еді  негізің,  бірге  туған  егізім,  сен 

тҧ рғандай  ойлаушы  ем,  арғымақ  ат  мінермін,  асыл  киім  киермін,  тең-қҧ рбымнан  ілгері,  мен 

жарқырап жҥ рермін, биіктен талап тілермін, ойын-кҥ лкі, сауықпен, қызық дәурен сҥ рермін», - 

деген  жоқтау  ӛ леңдерінде  Қара  батырдың  әдемі  келбеті,  мінез-қҧ лқы,  жақсы  қасиеттері  небір 

тамаша  теңеулер арқылы жырланады. Мҧ ндағы әке-шеше мен баланың, аға мен  қарындастың 

арасындағы  қарым-қатынас,  сыйластық,  сүйіспеншілік,  ізеттілік  сияқты  мінез  бітістері 

балаларға ой салады. 

 

Сонымен  қатар,  «Күн  астындағы  Күнікей»  /4/  ертегісіндегі  жағымды  образдар  арқылы 

балаларды  адалдыққа,  үлкендерді  құрметтеуге,  адамдарға  қол  ұшын  беруге  әзір  болу  тәрізді 

кҥ шті мінездерге баулуға болады. Осы ертегідегі анасының  ӛ з баласының қиналғанын кӛ ріп, 

баласы  ҥ шін  барлық  дҥ ние-мҥ лкін  беріп,  қолындағы  ешкілеріні  барлығын  да  табыстап,  оған 

қоса ӛ зі де бірнеше жыл бойы бір байға мал бағуға жалданып, мың ділдә жинастырып беруі  – 

ананың  балаға  деген  жанашырлығын,  сүйіспеншілік  махаббатын  кӛ рсетсе;  жолда  кездескен 

шҧ ңқырдан кӛ п балаларымен тырмысып шыға алмай жатқан қҧ мырсқаға баланың кӛ мектесіп 

жіберуі  қамқорлықты,  мейірімділікті  білдіреді.  Хан  бҧ йрығымен  айдай  сҧ лу  қыз  Кҥ нікейге 

қол  жеткізу  мақсатында  бала  кӛ птеген  қиыншылыққа  тап  болады.  Сол  жолда  баланы  кҥ тіп, 

жанашыр,  адал  достары  Таусоғардың  патшаның  адамды  тірі  қалдырмайтын  азулы  кӛ к 

тӛ бетінен  аман  алып  қалуы,  Желаяқтың  патша  талап  еткен  жаяу  бәйгеден  мыстан  кемпірді 

жеңіп,  бірінші  орын  алып  беруі,  Тыңшының  жасырынған  хан  қызының  қай  жерде  жатқанын 

тауып  беруі,  қҧ мырсқаның  бірдей  киіндірілген  қырық  қыздың  ішінен  патша  қызын  тануға 

кӛ мектесуі 

 

достыққа  берік  болуды,  кішіпейілділікті,  ынтымақтастықты,  қамқорлықты,  мейірімділікті, 

адамдарға  ілтипатты  қатынас  к

ӛ

рсету,  қарапайымдылық,  мұқтаж  адамдарға  к

ӛ

мек 

к

ӛ

рсету, сезіміне ортақтасу тәрізді жеке мінез бітістерінің тҥ рлерін кӛ рсетеді. 

 

Ал,  «Елеместің  к

ӛ

ргендері»  /4/  ертегісін  алсақ,  мҧ ндағы  Елеместің  ӛ зін  жемекші 

болған кӛ кжал қасқырға «Жегенің ас болсын!»  - деп шын ниетімен тілек тілеуі, тауып алған ат 

басты  алтынын  ӛ зі  ғана  пайдаланбай,  алысқа  кеткен  ағаларын  іздеп,  солармен  бӛ лісіп,  ҥ сті-

бастары әбден азып-тозған ағаларына киім, тамақ беріп қамқорлыққа алуы бауырмалдылыққа, 

 

 

222 

сыйластыққа  жатады.  Бҧ л  ертегіні  оқи  отырып  балалар  әрқашан  да  мейірімді  болып, 

жеке басының ғана қамын ойламай, бауырмалдық мінезі тәрбиелене тҥ седі. 

 

Сондай-ақ,  «Етікші»  [4]  ертегісінде  бала-шағасы  кӛ п  болған,  кедейліктен 

тҧ рмысы ауыр болған етікшінің отбасын ӛ зінің адал еңбегі, яғни етік тігу арқылы аз ғана 

табысымен  кҥ н  кӛ ріп  еңбектенуі  балаларды  жалқаулықтан  арылуға,  әрқашан  да 

тынымсыз  еңбектің  соңы  бақытқа  жеткізетінін  кӛ рсетеді.  Мҧ нда  мақсатқа 

талпынушылық, ерік, күш-жігер сияқты дара мінез бітістері шыңдала тҥ седі. 

 

Ал,  «Ер  Т

ӛ

стік»  [4]  ертегісінің  мазмҧ нында  кездесетін  Желаяқ,  Саққҧ лақ, 

Таусоғар,  Кӛ лтауысар,  Қырағы  балаларды  достыққа,  бауырмалдылыққа,  кенеттен 

кездескен  қиындықтарды  бірге  отырып  жеңе  білуге, 

ӛ

жеттілікке  тәрбиелейді.  Осыған 

байланысты жеке дара мінез бітістері ҧ штала тҥ седі. 

 

Аталған  және тағы да  кӛ птеген  ертегілерде  елжандылық, сүйіспеншілік, 

мейірімділік, 

достық, бауырмалдық, сыйластық, шыншылдық, жақсылық, ерлік, әділеттілік, 

мақсаткерлік, 

ұқыптылық, еңбексүйгіштікке негізделген адамгершілік ӛ лшемдері жатыр. 

 

Осылайша әдебиет сабағында оқытылатын ертегілер арқылы баланың жеке мінезін 

тәрбиелегенде  әр  сыныптың,  әр  оқушының  ӛ зіндік  ерекшеліктеріне  қарай  бейімдеп 

пайдаланылады.  Бала  мінезін  тәрбиелеу  әдебиет  пәні  мҧ ғалімінің  жаңашылдығы  мен 

шығармашылығын  ҥ немі  қажет  ететін,  жалықпай,  қажымай  әрекет  етпейінше,  тиісті 

нәтиже  шықпайтын  ӛ те  жауапты  жҧ мыс  болып  табылады.  Олай  болса  жағымды  мінез 

бітістерін  тәрбиелеу  әдебиет  пәні  мҧ ғалімі  жҧ мысының  кҥ н  тәртібінен  тҥ спеуі  керек. 

Себебі, оқушылар кӛ ркем әдебиетті, оның ішінде ертегілерді оқу арқылы ӛ мірді тҥ сіну, 

ойлау, ҧ ғыну жолында қалыптасып жетіледі. Мінезді  шынықтырып,  тезге  салатын басқа 

әдістер  де  аз  емес.  Мәселе  бҧ ларды  әр  баланың  жеке-дара  ӛ згешеліктері  мен  нақтылы 

ӛ

мір сҥ ру жағдайларына орайластыра пайдалана білуде. 

 

Әдебиеттер 1. Қазақ 

әдебиеті. Оқу бағдарламасы. 5-9 сыныптар. Астана, 2010. 

 

2. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы, Білім, 1993. 

3.

 

Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. Алматы, 1997.  

4.

 

Қазақ ертегілері. Алматы, 1992.