аппарат  та  бұрынғы  Кеңес  Одағында  жасалмайды  екен

ды.  Ал  өз  тамырына  тіктірген  аппараты  біраз  уақыттан
соң  істен  шығады...
-   Сүйменқұлдың  қазасы  ауруханада  бірге  жатқан
тағдырластарына  қатты  батты,-  деп  еске  алады  Намыр- 
бөк  аға.  —  Қай  көздв  болмасын,  азаматтык,  мінвз  зор 
к,үрмет  тудырмай  к,оймаиды.  Бірдө  он  шақты  күн  өлге 
барып,  Мәскеудегі  ауруханаға  қайтып  келсем,  үстелінің 
үсті  жылан  жалағандай  бос,  жүдеп  тұр.  Сөйтсем,  дәрі- 
дәрмекке, 
жеміс-жидекке 
деп 
жиналған 
ақшасын 
түгелдей  еліне  қайта  алмай  тұрған,  өзімен  палаталас  ал- 
тайлық  жігіттің  қолына  ұстата  салыпты.  Қажетті  дәрі- 
дәрмек  таба  алмағандар  немесе  әр  түрлі  қиын  жағдайға 
тап  болған  аурулар  Сүйменқұлды  төңіректейтін.  Ал  ол 
болса 
өзінің 
достары, 
жора-жолдастары: 
Төлемүш 
Өкеевке,  Болат  Шамшиевке,  сол  кезде  КСРО  Сыртқы 
істер  министрлігінде  қызмет  істейтін  Роза  Опынбаеваға,
Сталбек Тұрғынбаевқа салмақ салатын. 
|
Осындай 
дарқан 
мінезінің 
жаңғырығы 
болар, 
Сүйменқұлды  жерге  берген,  сан  мың  адам  қатысқан 
қаралы  жиынға  онымен  ауруханада  бірге  жатқан  алуан 
түрлі  ұлттың  өкілдері  топтанып  келіп;  көздеріне  жас 
ірікті.  Әсіресе,  26—27-лер  шамасындағы  бір  орыс  жігіті 
балдағы  мен  шешесіне  қатар  сүйеніп  тұрып,  сөз  алды:
-  Әлдеқашаннан  бері  о  дүниелік  адамдардың тізімінде 
жүрсем  де,  Сүйменқүлдың  тауып  берген  қымбат  бағалы 
дәрілерімен  өмірімді  созып  келдім.  Туған  әкем  маған 
бұлай  қамқорлық  жасамаған  шығар.  Енді  көп  үзамай, 
мен  де  ол  кісінің  соңынан  ілесіп  қалармын.  Көзім 
жұмыла  қалса,  қажетке  жарар  деп,  шешем  екеуміздің 
тірнектеп  жинаған  бес  мың  сом  ақшамыз  бар  еді.  Мынау
— соның  үш  мыңы.  Бірақ  маған  аяныш  білдіріп,  алмай- 
мын  десеңіздер,  жүрегіме  жара  саласыздар.  Мұны  өзім 
қадір  түтқан  адамға  деген  құрметімнің  белгісі  ретінде 
қабылдауларыңызды  сұраймын,  -   деп,  өлгі  жігіт  қаралы 
жиынға  қатысқандарды түгел жылатты.
Қырғыз  бен  қазақтың өнер  аспанынан  алаулап 
жа- 
нып,  өртеніп  өткен  Сүйменқұл  бір  сөзінде:  "Қырғыздар 
Мүхтар  Әуезовке  арнап  ескерткіш  орнатуы  тиіс",  -   деп 
еді.  Әйтсе де  жерге  қойылар  қола  ескерткіштен  бір  де  кем 
емес  қүнды  естелікті  өзі  орнатты.  Әуезов  шығармалары 
негізінде  жасалған  "Қараш  асуындағы  атыс",  "Көксерек" 
атты  фильмдердің  ең  басты  рөлдерін  өзгеше  түйсікпен, 
ешкімге  ұқсамайтын  қайсар  парасатпен  өрнектеуі  қырғыз, 
қазақ кино  өнеріндегі жаңа белес  болды.

Жасыратыны  жоқ,  бұған  дейін  қазақтардың  өзі 
Әуезов  шығармаларын  кино  тілінде  мұндай  биік деңгейде 
насихаттай  алған  емес.  Егер  Сүйменқұл  көзі  тірі 
тұрғанда,  егемендік  жолына  жаңа  түскен  Қазақстан  Рес- 
публикасының халық өртісі атанатыны  сөзсіз  еді.
Дегенмен,  біз  —  Қырғыз  еліндегі  К,азақстан  елшілігі 
екі  елдің  мәдениетін  жақындастыруда,  дамьпуда  алтын 
көпір  болған  айтулы  еңбегі  үшін  Сүйменқұлды  №1 
"Алтын  көпір"  сыйлығымен  марапаттап,  жүбайы  Сөлима 
Шабазоваға  (қазір  ол да  марқұм  боп  кетті)  куәлігін  табыс 
еттік.  Өзіңіздің  қатысуыңызбен  елшіліктің  үлкен  залында 
Чокморов  суреттерінің  көрмесін  апггық.  Актерге  ес- 
керткіш  орнатып,  туған  аулындағы  өзі  тұрған  үйді 
мұражайға  айналдыруды  сұрап,  республика  Президенті 
мен  үкіметіне хат жолдадық...
Айтматов.  Бүгінде  Жолонның  "Қырғыз  өңі  Чокмо- 
ровтың  өңіндей"  дегені  қанатты  сөзге  айналып  кетпеді 
ме?  Екі  күннің  бірінде  өліммен  бетпе-бет кеп,  тайталасып 
жүріп,  соңына  қыруар  еңбек,  өнегелі  тарих  қалдырып 
үлгерген  қырғыздың  осы  бір  қарағайға  қарсы  біткен 
бұтақтай  қайсар  перзентінің  ең  мазмұнды  екінші 
ғұмыры  -  шығармашылық  ғұмыры  басталды..
Иә,  қасымыздан  қаншама жұлдыздар  ағып  өтті  ғой...
Осы  әңгімелерімізді  жинақтайтын,  тіпті  қорытын- 
дылайтын  бір өлеңің бар  ма?
Шаханов.  Бар.
Айтматов.  Жатқа  білесің  ғой?
Шаханов.  Иә.
Айтматов.  Оқышы.
Шаханов.
Келіп  жатыр,  кетіп жатыр дарындар...
Қара  бүлттай  қайғы жапты  бөлмені.
Адамзаттың алғыр,  үлы  қыраны
Лев  Толстой жатыр  еді  өлгелі.
Әйелі кеп,  қолын  сүйіп,  жылады:
"Тежей  алмай  мінезімнің  тасырын,
Өзіңменен  өтті жарты  ғасырым.
Мен  бейбакдш  кешіре гөр  —
Күнәм көп...
Кешіре гөр,
Кешіре гөр,  асылым?!"

Өткен  күнін  оимен  шолып  алыстан,
Үнсіз,  іштей  күбірледі  данышпан:
"Жә,  кемпірім,
Жасыңды  тый,
Жетті  енді,
Жылап  ешкім қайыра  алмас  өткенді.
Қаштым  сенен... 
|
Саған  жақын  жүргенше, 
,
Артық көрдім  жиһан  кезіп  кеткеңді.
Жалғыз  сенен  қаиітым  ба  екен  мен  бірак,...
Ресейден  бөлінбестей  болдым-ақ,
Із  бастадым  күртік қарды  омбылап.
Күллі  әлемді тамсандырған  ақылым 
Сенен  қолдау таппағаны  қорлық-ақ!
Бір  шындык,  бар  ешкімнің жок, таласы:
Үл-қызымның  болдың ғазиз  анасы.
Қартайғанда,  түсініспей,  әттең-ай,
Жолымыздың к^ірсык^анын  қараіиы.
Дей  алмаймын:  "Маңдайымның  сорысың...
Қамқорым  боп,  создың қанша  қол  үиіын.
Бірақ мені түсінбедің.
Түсінуге және  де 
Тырыспадың.
Кешірмеймін  сол  үшін,
Кеиіірмеймін  сол  үшін..."
Күллі  адами  пенделікпен  алысқан 
Қыран  ойы  түрак, таппай  ғарыштан,
Әйеліне  қарап,  терең күрсіне,
Мәңгілікке көзін  жүмды  данышпан.
Қайда,
қайда
көңіл сырын  көзден  үғар нәзіктік?
Үш  өлшем  бар:
Биіктік пен  тереңдік, 
кеңдік  (яки  жазыкдіьщ).
Бүл  үшеуін  бағаламау  — көзсіздік һәм  кереңдік.
Ал түсінбеу...  бақытсыздық  болар  ол.
Иә,  адамдьщ қатынаста  жок,  әлі де  сара  жол.
Оңай  емес,  оңай  емес  бүл  егес,
Қашан  болсын  бірлік жолы  бүрыстау.
Керек десең,  түсінбестік  -  кінә  емес,
Қылмыспен  тең  -  түсінуге тырыспау.
Оһ,  қаншама  бүлақтарды  жүрт  түсінбей  суалтты, 
Сөйтіп  қанша  бәйтеректі қуартты.

Оһ,  қаншама  үлыларды жүрт түсінбей  өлтірді, 
Сөйтіп,  мына  тіршілікке  үлкен  зиян келтірді.
Бруноны  отқа жаққан,
Галилейді сотқа  тартқан,
Біржан  салдың  арқан  байлап  қолына,  •
Жылан  болып,  Үлықбектің  иірілген жолына  -  
Түсінбестік еді ғой.
Соның  бәрі адамзаттың  сорына.
Түсінбестік аз жайды ма  қанатын?
Мүнан  асқан  нала  бар ма?
Үлы Абайды  сабаған  да 
Түсінбестік болатын.
Талантына тамсандырған талайды 
Жазған  шақта  Әуезов  сол  "Абайды",
"Бүл туынды  шыға  алмайды  белеске",  —
Дел қүлшына  қарсыласқан,
Қияс  ойға  қамшы  қосқан 
Тағы  да  сол түсінбестік емес пе?
Ал Әуезов жолсыздыққа  бүл сынды 
Ызалана крл  сілтеп,
Іиітей,  үнсіз күрсінді:
"Түсінетін халық  аман  болсын", -  деп.
Өткен 
—өт т іг 
Бірақ  бәрі есепте.
Қандай  азап,
Қандай  азап  — үғыспау.
Түсінбеген  кінәлы  емес десек те,
Қылмыспен тең  -  түсінуге  тырыспау.
Түсінбестік  -  секілді бір көк туман,
Сол көк түман  тудырады  көп күмән.
Бір жас дарын көтерілсе мінбеге,
Жүрт түсінбей қалмаса  екен  деп  түрам!
Келіп жатыр,  кетіп жатыр дарындар...
Айтматов. 
Бұрынғы 
кітаптарыңның 
бірінен 
оқығаным  енді  есіме  түсіп  отыр.  Аэ  сөзге  көп  мағына 
сыйдырған  парасатты,  пайымды  жыр.
Биік  таулардың  басын  ылғи  да  бұлт  орап  тұратыны 
сияқты,  біз  әңгімелеген  адамдардьің  ешқайсысы  да  осы 
өзің  жырлаған  түсінбестік  індетін  айналып 
өткен 
емес. 
Ғасырдан  ғасыр  асып,  жалғанып  келе 
ябетқан 
бұл  адам- 
гершілік  қасиеттерге  тамыр  жіберген  рухани  сана  мен 
пендешілік  күресінде  олар  өздерінің  дарқан  дарынымен,

қайсар  мінездерімен  жеңіске  жетіп,  соңдарына  жомарт 
естелік  қалдырып,  көгімізден  бірі  ерте,  бірі  кеш  ағып 
түсті.  Оларды  еске  алу  қандай  мерекеі  Жан  сарайың 
кеңіп,  санаңда  күн  шуағы  ойнағандай  эсер  аласың.  Жал- 
пы,  кімнің  болса  да  өз  дәуірінен,  өз  замандастарынан 
мойны  озық  тұрған  қасиетін  айту  -   әлемдік  өркениетке
қосылатын  үлестің бір  түрі.
Біріншіден,  бұл  еске  түсіру  өзіміз  үшін  қажет  десек, 
екіншіден,  сол  жәдігерлердің  қайсар  рухы  алдындағы 
ійілік,  перзенттік  борышымыз,  әрі  олардың  уақыттың 
жаңбыры  шайып,  күн  қақтаған  қасиетті  зираттарына
салған  бір уыс  топырағымыз  болар.

X
с
в
*   %
Г
Ғасьшлар
тасасындагы
ңылмыс
немесе
Маркиз  де  Сад.
Дененбай 
жене  к,о с  тісті
Африка 
балыгынын  уы

...Жерді,  суды  тартып  алса  мейлі,  байлығыңды  тартып 
алса  мейлі,  тіпті  жаныңды  алса  да  мейлі...  Ау,  адамның 
сщыл-ойын  тартып  алуды  қандай  қара  жүрек  ойлап  тапты 
екен?  О,  қүдай,  бар  екенің  иіын  болса,  мүңдай  зүлымдыкдіы 
жүрткц қалай  дарыттың? Ж ер  бетінде  басқа  сүмдык,  аз  ба
еді?
 
I
Шаңқаи түсте,  яки нүрлы  ақ таңда,
Нән  үшакден  самғап  бара жатқанда,
Көз  салсаңыз төменге:
Біртегіс боп көрінеді жыралар, 
Жырағында жыланы  бар  үралар...
Мен  де сенен көп мезгіл қаиіьщ жүріп, 
Назарымды жан-жаққа  шашып жүріп, 
Бащамаппын жаныңның жыраларын, 
Жылан  бүққан  зымыстан  үраларын.
О,  тағдырым,  тірек бол тілегіме,
Сабырлы ойдың қашырма  сүрқын  тіптен. 
Қас йен достың қажырлы жүрегіне 
Тек жақыннан қарауға мүмкіндік бер.
Ал егер мен жақыннан  қателессем: 
Жак^ін келген  бакрища куанбасам, 
Жақын түрған  биікке  шыга  алмасам, 
Жақын жүріп жауымды танымасам, 
Жақын жүріп  досымды  үга  алмасам,
Өз қайғыммен өзімді жазалағын,
Онда менің өзіме өз обалым!

Шаханов.
  Ғасырлар  бойы  тірнектеп  жинаған  адам- 
заттың  рухани  байлығы  не  себептен  құнсыздануы  тиіс 
деген  сауалға  Сіз  екеуміз  ғана  бас  ауыртпасақ  керек. 
Адам  бойынан  қаталдық,  қатыгездік  жиі  көрініс  беріп, 
мейірімділік  пен  қайырымдылық  күн  санап  өз  жағалауы- 
нан  алыстай  бастағаны  қалай?  Күрмекті  құртпасақ, 
күрішке  күн  жоқ.  Дәрі  сеуіп,  жоймасаң,  күш  бермей  өс- 
етін  арам  шөптер  күріш  тамырын  байлап,  дәнін  шажағай 
ғып  тастайды.  Адам  санасының  құпия  қатпарында  бұғып 
жатқан  садистік  қылықтардың  оянуына  мүмкіндік  бер­
мей,  дер  кезінде  басып,  жаншып  отырмасаң,  ізгілігіңе 
қауіп төнуі көдік.
Кеңес  Одағы  тарасымен,  шексіз  еркіндіктің  жөні
осылай  болады  дегендей,  коммерциялық  теледидарлар
мен  сан  мыңдаған  кинотеатрлар  экраны  ертеңді-кеш
адам  өлтірудің, 
зорлаудың,  қорлаудың  және  төсек
қатынасының  нешеме  түр-түрін  ашық  насихаттай  баста-
ды.  Кітап  дүкендері  де  мәдени  көркемдіктен  алыс,  ату
мен  асуға,  қуғын  мен  сүргінге  қарық  қылатын,  сексуал-
ды  маньяктар  немесе  осы  саланың  ұят  пен  адамгершілік
сезімді  төрк  еткен  өзге  қаһармандары  жайлы  өткір  сю-
жетті  детектив  кітаптарға  толып  кетті.  Бұл  мағынада  ал-
ғанда  өлім  себер  қару-жарақтың  алуан  түрі  көше-көшеде
■  
(
еркін  сатылып жатыр.
Айтматов.
  Иө,  осы  солақай  көзқарасымыздың  бір 
күні  тақсіретін  тартамыз  ба  деп  қорқамын.  Бармақ 
тістетіп,  сан  соқтырар  бұл  шексіз  еркіндік  біздің  алды- 
мыздан  ұлтгық  салт-сананың,  дәстүріміздің  азып-тозуы 
боп  кезіге  ме,  тарихи  жадыдан  айырылу боп  ұшыраса  ма, 
әйтеуір,  із-түзсіз  кетпесі  анық.  Өйткені  дүниеде  себеп- 
салдарсыз  еш  нөрсе  жоқ.
Кейде  бөбектер  мен  жеткіншектерге  арнап  писто- 
леттің  түр-түрін,  буршақтай  оқ  жаудыратын  автоматты, 
жалт-жұлт  еткен  қылыш  пен  қанжарды  ойыншық  қып

шығармай-ақ  қойса  қайтеді  деп  ойлайсың.  Ғалымдардың 
зерттеуінше,  ойыншық  қару-жарақпен  ойнап  өскен  ба- 
ланың  психологиясында  өзге  тұстастарына  қарағанда 
сотқарлық,  өр  көкіректік  сынды  ұнамсыз  мінездер  басым
түсіп жатады  екен.
Біз  кеңестік  дөуірде  жастарымызды  ерлік  рухымен
тәрбиелеуге  тырыстық.  Ерлік  деген  ұғымды,  алдымен, 
отан 
сүйгіштік, 
екіншіден, 
жағаласқан 
жауыңа 
мейірімсіз,  қатал  болу  деп  түсіндік.  Пролетариат  жазу- 
шысы  Максим  Горькийдің:  "Егер  жау  берілмесе,  оны 
құртар  болар"  деген  қанатты  сөзін  күн  тәртібінде  тұрған 
ұран  ретінде  қабылдадық.  Өзінің  туған  атасын  ұстап 
берген 
Павлик 
Морозовты 
жер-көкке 
сайғызбай 
дәріптеп,  жас  өркеннің  бойына  қатыгездіктің  залалды 
дәнін  себе  бердік.  Жарайды,  батыр  атанған  пионерді  өз 
заманы  тудырған  идеологияның  құрбаны  дейік.  Тірліктің 
тұщысынан  гөрі,  кермегін  көбірек  татқан  біздің  ел  жас- 
тар  тәрбиесіне  сын  көзбен  қаратар  небір  ащы  са- 
бақтарды  бастан  кешкен  ж оқ па еді?
Шаханов.
  Ж апон  ойшылы  Д.  Икэдамен  әңгімеңізде: 
"Әр  отбасы  өз  ұрпағын  кез  келген  идеологиялық  агрес- 
сиядан  қорғай  білуі  қажет",  —  деп,  қазіргі  қаталдау  ке- 
зеңнің  қабағын  танып,  бағалы  ой  айтқансыз.  Біз  болсақ 
ес  жиіп,  етек  қымтаудың  орнына,  әлі  күнге  артына 
мойын  бұрмас  мустангер  сынды  көзге  көрінбес  нысана- 
ны  мақсат  қып  алып,  есіміз  кеткенше,  алға  ұмтылумен 
келдік.
Баяғыда  Испанияға  барған  сапарымда  бір  жазушы- 
ның  Кеңес  Одағы  туралы:  "Болыпевиктер  Кеңес  өкіметі- 
нің  басына  қан  төгумен,  садистік  тәсілмен  келген.  Осы 
қатыгездікті  көріп,  оқып  өскен  ұрпақтың  болашағында 
көлеңке  болмай  түрмайды",  — деген  пікірі  көп  жыл  бойы 
құлағымда ызыңдап жүрді де  қойды.
Айтматов.
  Иә,  мейірім,  шапағат  шегініп  барады.  Са­
дизм  дүниенің  әр  түкпірінде  жиі  көрініс  беріп  жүр.  Енді 
осы  садизм  ненің  әсёрінен  туады,  қайдан  бастау  алды 
деген  мәселеге тоқтала кетейік.
Дүниежүзілік  дертке  айналған  садизмді  шектен 
шыққан  қатыгездік,  қанішерлік  деп  сипаттаса  болар. 
Оның  адамдардың  әрекетінде  көрініс  табуын  ғалымдар 
тұқым  қуалау  арқылы  келетін  садизм,  жан  ауруы,  яғни 
нашақорлық  пен  маскүнемдіктің  әсерінен  туындайтын 
садизм,  қоғамдағы  жағымсыз  өзгерістерге  байланысты^ 
әрі  өз  ортасының  кері  ықпалынан  пайда  болатын  садизм 
деп.үш топқа бөледі.

Садизм  деген  атау  француздың  XVIII  ғасырда  өмір 
сүрген  жазушысы  Маркиз  де  Садтың  есіміне  байланысты 
шыққан.  Сад  өзі  туралы  көз  жұмар  алдында:  "Жер 
бетінде  менің  зиратымның  орны  да  қалмайды  және  мен 
туралы  естеліктің  де  адамдар  жадынан  мәңгілікке  жоға- 
латынына  сенімім  мол",  — деп  қатал  үкім  айтса  да,  оның 
ғұмьф  бойы  істеген  қатыгездігі  атын  әлі  күнге дейін өшір- 
мей  келеді.  Маркиз  де  Сад  қолын  қанға  малып,  кісі  өлтір- 
меген,  ұрлық,  қарақшылық  жасамаған.  Бірақ  кезінде 
бүкіл  француз  жұртшылығына  белгілі  аты  шулы  сексу- 
альды  маньяк  болған.  Оның  төсекке  келгенде  жын  ша- 
шып,  құтьфатын  бұзақы  тірлігі  мен  жазушылығы  бір- 
біріне  төуелді  екендігі  назар  аудартады.  Садтың  дау- 
дамайға  толы  хикаялары  романдарына  көшіп,  садизм, 
яғни  қатыгездік  идеясы  бар  қырымен  көрініс  табады. 
Сад  жеке  басындағы  қалыігган  ауытқушылыққа  кінәлы 
деп өзі өмір  сүрген  заманды  айыптайды.
Шаханов.
  Ол  кезең  француз  ақсүйектерінің  қолдағы 
бар  билік  пен  беттегі  беделден,  маңдайдағы  бақтан  айы- 
рылып,  құлдырауға,  іпггей  тоқырауға  тап  болған  шағы 
еді.  Сондықтан  да  Садтың:  “Төсекте  эр  еркек  тиран  бо- 
луы  керек," — деген  пікірі  олар  үшін  үранға айналды.
Жалпы,  ол лөззат  пен  азапты  бір-бірінен  ажыратпай- 
ды.  Бордельдерге  келген  Сад  қасында  жатқан  әйелді  ал- 
дымен  қамшы  ойнатып,  көкала  қойдай  ғып  сояды  да,  өз 
денесін  ұруға  кіріседі  екен.  "Осыдан  кейінгі  алар 
рақаттың  шексіздігіне  көзім  әбден  жетті"  деп,  эр  жолы 
мойындап  отырған.  "Жюстина”  романында  ең  алдымен 
көзге  түсетін  қатыгездіктің  бірі  —  Жерканд  атты 
кейіпкері  өз  өйелін  жаралап,  содан  аққан  қанды  көріп, 
рақаттанып,  лөззат  алады.  Әрі  бұл әр  аптаның  белгілі  бір 
күнінде  қайталанып  отырады.  Ал  автор  осы  азапты  су- 
реттегенде,  өзінің  де  шын  рақатқа  берілгендігін  жасыра 
алмайды.
Осылайша  Сад  есімі  "садизм"  деген  халықаралық 
тер мин ге  айналды.  Кез  келген  қатыгездіктің  қарғысқа 
ұшырамай  тұрмайтыны  секілді,  Маркиз  де  Садтың  өмірі 
де  аса  қиындықта  өтеді.  Бірнеше  мөрте  жезөкшелер 
үйінде  ұсталып,  түрмеге  жабылып,  қуғынға  түседі.  Бүкіл 
елді  бездірген  маньяк  ақыры  Италияға  қашуға  мөжбүр 
болған.  Оның  замандастары:  "1770  жылы  7  қыркүйекте 
Садты  итальяндықтар,  жабайы  аң  секілді,  темір  торға 
қамап,  Венсенге алып  келіп тастады",  -  деп жазды.
Италияға  барған  соң,  оның  сексуальды  дерті  тіпті 
асқынғанын  көреміз.  Еліне  масқарашылықпен  қайтып

оралған  сәттен  бастап  ол  өз  бойындағы  ырық  бермеи 
келген  садизмді  өлтіреді  де,  жазушыны  дүниеге  әкеледі. 
Табиғат  құшағында  оңаша  қалып,  өзі  ғұмыр  бойы  бел 
шешіп  кіріскен  ұятсыз  тірлігін  қағаз  бетіне  түсіре  бас- 
тайды.  Оның  Жюстина  атты  кейіпкерінің  кереметтей 
адалдығына  имандай  сенесіз.  Аяулы  қыз  өзі  малай  болып 
жалданған  үй  иелерінен  қандай  ғана  қорлық  көрмеді  де- 
сеңізші!  Зорлап  қойса  бір  сөрі,  екі  аяғынан  ағашқа  тарт- 
тырып  байлап,  екі  қолын  екі  ж аққа  керіп,  дүре  соғады, 
итке талатады.  Тамырын  кесіп,  қанын  шүмектете  ағызып, 
құштарын  басатындары  ше?...  Мойнына  бүғалық  салып, 
қылғындырып  қинайды.  Жюстина  есі  ауып,  талып
құлағанда ғана,  жіптің үшын  босатады...
Айтматов.
  Маркиз  де  Садтың  бойындағы  қарама- 
қайшылық,  қатыгездік  пен  қанішер  бұзақыльік,  оның 
шығармаларында жан-жақты  көрініс  тапты.  Ең өкініпггісі, 
мүның  барлығын  ол  жирене  отырып  емес,  қайта  асқан 
сүйіспеншілікпен  баяндайды.  Ж еке  басы  қарғыстан  оз-
ген! 
естімеген 
Садтың 
жауыздықты 
мадақтайтын
кітаптары  қазірде  әлемнің  әр  тіліне  аударылып,  сан  мил- 
лиондаған  тиражбен  тарап  жатыр.  Онсыз  да  рухы  саяз- 
дау  заманға  душар  болған  жастарымызға  әлгіндей 
шығармаларды  оқулық қып  бергеннен  ұтарымыз  қайсы?
Шаханов.
 
Садтың 
шығармаларындағы 
жан 
түршігерлік көріністер  мен  шектен  шыққан  хайуандыққа 
лағнат  айтасың.  Өз  шешесін  өзі  зорлаған,  қызымен 
көңілдес  болған  қаныпезер  әке  қылығын  оқудың  өзі 
қандай  азап  десеңізші!  Тіпті  ерніме  ұш ық  шығып  кетті. 
Мойнына  елу  төрт  әйел  мен  жас  жеткіншектің  қанын 
жүктеген  Чикатило  сындылар  осы  Маркиз  де  Садтың 
"үздік”  оқушылары емес деп  кім  айта алар?
Жуырда  "Всемирные  новости"  деген  басылымнан: 
"Жасым  37-де.  ¥зын  бойлы,  әдеміше  келген  жігітпін. 
Төсек  қарым-қатынасының  алдында  өзін  белбеумен  не­
месе  қамшымен  соғып,  жанын  көзіне  көрсеткенді  жақсы 
көретін, 
жарақат  салғаннан 
ләззат 
алатын 
өйелді 
іздеймін,  Бөлкім,  рөлдерімізді  алмастырып  қалармыз"  де­
ген  хабарландыруды  оқып,  есіме  ауылдағы  бір  әйелдің 
балалау кезімде өзім  куә  болған оқыс  қылығы  оралды.
Күнделікті  үй  шаруасымен  тып-тыныш  жүретін  әп- 
әсем  көрші  келіншек  аяқ  астынан  құтырынып,  шапшып 
шыға  келетін.  Ж ұрт  көзінше  күйеуіне  жөнсіз  тиісіп, 
тілдеп,  бет  бақтырмай  қояр  еді.  Төзімі  таусылған  күйеуі 
оны  көкала  қойдай  ғып  сабайтын.  Араша  түскен  көрші-
қолаң:

-  Сорлы-ау,  өлдің  ғой,  қойсаңшы  осы  қасқа  мінезіңді, 
—
 десе,  әлп  әйел:  —
 Сабаса,  арқамның  құрыс-тырысы  жа- 
зылып,  рақаттанып  қаламын, -  дейтін.
Ол  кезде  таяқ  жегеннен  ләззат  алатыны  несі,  деп  таң
қалушы  ем.  Кейін  ойласам,  бұл да  аса  құпия  адам  психо-
логиясының  өзіндік  бір  жұмбағы  екен.  Маркиз  де  Сад
пен  жоғарыда  айтқан  қалыңдық  іздеген  жігіттің  бойын-
дағы  ләззат  алар  сәттегі  төсектесін  қинауға  деген
құштарлық,  ауыл  өйөлінің  өз-өзінен  таяқ  жөуте  сұрануы
арасында  беймәлім  бір  байланыс  жатыр.  Мұны  қалыпты
жағдайдан  ауытқу,  жауыздық  пен  құштарлықтың  орта-
сынан  туатын  бөлекше  сезім  деп  бағалаймыз  ба,  кім 
білген?
Бірде  Меркеден  машинамен  келе  жатқанмын.  Уақыт
түн  ортасына  жақындап  қалған.  Ұзынағаш  селосының
тұсынан  өте  бергенімде,  МАИ  қызметкері  ала  таяғын  кө-
терді.  Тоқтай  қалдым.  Қазақ жігіті  мені  көрді де:  -  Мұха,
сіз  екенсіз  ғой.  Түнделетіп  қайдан  келесіз?  —
  деп  бәйек
бола  қалды.  -   Ренжімесеңіз,  Алматыға  дейін  бір  жігітті 
ала кетесіз  бе?
-  Мінсін.  Өзім де жалғызсырап  келе жатыр  ем...
-   Иә,  жігітім,  жол  болсын,  — дедім  жанымдағы  бейта- 
ныс серігімді әңгімеге  шақырып.
-  Алты  әйелді  жәбірлеп  өлтірген  жігіт  жайында  естіп 
пе едіңіз? -  дейді серігім.
-  Жаманат жата ма?  Естігем.
-  Мен  сол іспен  айналысып  жүрген тергеуші едім.
-  Шамасы,  жігіттің дені дұрыс  болмас.
-   Жоқ,  -   деді  тергеуші  басын  шайқап.  -   Есі  сау.  Өзі
осы  Ұзынағашта туып-өскен.  Мектепті де  жақсы  бітірген.
Түр-тұлғасы да келісті.  Айтысына  қарағанда,  құрбандығын
алдын  ала  әзірлейді  екен.  Екеуден-екеу  оңаша  қалғанда,
жігіт  селебе  пышақты  өйелдің  жүрегіне  бойлата  Сұғып,
айналдыра  бүраған  кезде,  бейшараның  жаны  алқымына
тірелмей  ме?  Міне,  өйелдің  сол  жан  азабынан  әлгі  жігіт
адам  айтқысыз  лөззат  алатын  көрінеді.  Құрбандығы
неғұрлым  көп  қиналса,  ол  соғұрлым  рақаттана  түседі 
екен.
-  Ой,  атаңа нөлет!..
-  Мұха,  -  дед і  тергеуші  Алматы  оттары  көріне  баста- 
ғанда.  -   Машинаңызды  тоқтатыңызшы.  Сізге  бір  фото- 
сурет көрсетейін.
Үнсіз 
қалпыммен 
тежегішті 
бастым. 
Серігім 
қолсандығын  ашты  да,  қағаздарының  арасынан  бір  су- 
ретп  алып,  қолыма  ұстата  берді.  Столдың  үстінде

мойнынан  кесілген  әйелдің  басы  тұр.  Шашы  ұйпа-тұйпа,
жағы  суалған,  екі  көзі жұмулы...
-  Міне,  бұл -  әлгі  жігіттің соңғы  құрбандығы.
Денем  тітіркеніп  кетті.  Тергеуші  әңгімесін  әрі  қарай
жалғады.
—  Ленинградтан 
арнайы 
шақырылған 
ғалымдар 
жігіттің  жетінші  атасы  жендет  болған  деген  жорамал  ай- 
тады.  Яғни  бұл  қанішердің  кісі  өлтіруге  және  оны  азап- 
тауға  деген  құштарлығы  тұқым  куалап  келіп  отыр.  Ол 
осы  жауыздықты  еркінен  тыс  істеуі  де  мүмкін.  Оған  қан 
құрамы  мен тегі мәжбүр  етуі  ғажап емес.
Тарихта төбе  шашыңды тік тұрғызар  оқиғалар  аз  ба? 
XVII  ғасырдағы  қанішер  әйел  -   венгер  графинясы
Елизавета  Баториді  алайык,.  Бүл  ханым  жас  қыздардың 
жылы  қанына  шомылуды  әдетке  айналдырған.  Қанға 
шомылу  кезінде  әйел  өзін  ерекше  бақытты  сезінетін 
болған.  Әрі  жас  қан  сұлулығымды  арттырады  деп 
түсінген.  Залым  әйел  650  шаруа  к,ызын  к,үрбандықк,а
шалған... 
„ 
г
Шіке,  белгілі  жапон  философы  Дайсаку  Икэдамен 
екеу  ара  сұхбатыңызда  сиырыңызды  қолды  қылған 
ұрылар  жайында,  ашынғаннан  қолыңызға  мылтық  алып, 
үрыларды  атып  тастауға  тас  түйін  бекініп,  жолға
шыққаныңыз  туралы тебірене әңгімелеп  едіңіз...
Айтматов.
  Адамды  қатыгездікке  кейде  өмір  сүрген 
ортасы  итермелейді  дегенге  толығымен  қосыламын.  Он- 
дай  сезімді  мен  де  өз  басымнан  кештім.  Қатты  ашынып, 
Отан  соғысының  ең  бір  ауыр  кезеңінде  кісі  өлтіре  жаз-
дағаным  бар.
1943  жылдың  ақпан  айының  бас  кезінде  отбасымыз 
орасан  зор  қайғыға  душар  болды.  Мен  жан^ қинаған^ аш- 
тық  пен  жоқшылық,  соғыс  зардабы  жайында  айтып 
отырған  жоқпын.  Мүның  бәрі  үнсіз  мойындалған,  айт- 
пай-ақ  түсінікті  жәйттер.  Оның  үстіне  сталиндік  ре- 
жимнің  қатал  ызғарына  тап  болып,  куғын  көрген 
жанұядан  шыққан,  "халық  жауының 
баласы  болсаң, 
жағдайың  тіпті  асқына  түспей  ме?  Анамыз  ауру.  Жиде 
аулында  тұрып  жатқанбыЗ.  Төрт  баланың  үлкені  — өзім. 
Жасым  оң  бесте.  Мал  ұстайтын  қорамыз  ж оқ  болған-
дықтан,  біз  сиырымызды  — жалғыз  асыраушымызды  бас- 
тықтың  рүқсатымен  колхоз  қорасына  қамайтынбыз. 
Соғыстың  алдында,  бұзау  күнінде  бізге  бәсіре  ғып  бер­
ген  сол сиырдың атын әлі  күнге  ұмытқаным  ж оқ -  Зухра 
еді.  Мүның  бәрін  тәптіштеп  әңгімелеп  отырғаным,  ол 
сиырсыз  біздің  өмір  сүруіміз  еш  мүмкін  емес-ті.  Күні

бойы  сарайдан  шықпай,  Зухраны  бағып,  әукесін  қасып, 
көршілерден  қалдық  тамақ  жинап  әкеліп,  аузына  тоса- 
тынбыз.  Көктемге  салым  кішкентай  бұзаулы  болса, 
үйімізден  сүт,  қаймақ,  айран,  ірімшік  арылмас  еді  деп 
армандайтынбыз.
Бірде  орнымнан  ерте  тұрдым  да,  колхоз  қорасына  ба­
рып,  Зухраны  көрмек  боп,  үйден  шықтым.  Тула  бойымды 
қалтыратқан суық жел мен алакөлеңке  қыс таңын  ғ/мыры 
ұмытпақ  емеспін.  Қораға  жұрттан  бұрын  жеткен  екем, 
малшылардың  ешқайсысы  келмепті.  Есіктен  кіре  берісте, 
ең  шетте  байлаулы  тұратын  біздің  сиыр  орнында  жоқ. 
Алғашқыда  босанып  кетіп,  далада  жүр  ме  деген  ойға 
келдім.  Қора  мен  сарайда  анық  жоқ  боп  шықты.  Бір 
бұрышқа  үйілген  шөп  үстінде  қаннен-қаперсіз  ұйықтап 
жатқан  күзетшіні  ояттым.  Қария  шынында  да  білмеді  ме, 
әлде  білмейтін  адамның  кейпін  танытты  ма,  — мұрын  ас- 
тынан  міңгірлегеннен  басқа  жарытып  жауап  бере  алмады. 
Жанымның  қысылғаны  сондай,  айналаны  қарап,  өзен 
жағасына  дейін  барып,  зыр  қағып,  тегіс  адақтап  келдім. 
Әдеттеіідей  ертемен  мөңіреп  қарсы  алатын  Зухра  жоқ.  Бір 
сұмдықтың  болғанын  сездім де,  жедел басып,  анама келдім. 
Сиырдың  ұрланғанына  шәк  келтіру  мүмкін  емес  еді. 
Бәріміздің  алдымызда  енді  Зухрасыз  қалай  өмір  сүреміз  де­
ген  сауал  тұрды.  Інім  мен  қарындастарым  өксігін  баса  ал­
май, ұзақ жылады. Улап-шулаған даусымызды естіген көрш- 
ілер  келіп,  ұрыларды  қарғап-сілеп  жатты.  "Ұрылардан 
қайткенде де өш алуым керек,  өзімнен кіші бауырларымды 
қорғай  алмасам,  өмір  сүрмей-ақ  қояйын!"  -   деген  жан 
дүниемде  қатты  ыза  мен  кектің  оянғаны  әлі  жадымда. 
Ойымда  бір-ақ мақсат турды: ол -   ұрыларды  өз  қолыммен 
өлтіру.  Көршіміз  тракторшы  Темірбекке  мылтығын  сұрай 
бардым.  Ауырып  жатыр  екен.  Сөзге  келместен:  -   Әне, 
қабырғада  ілулі  тұр,  ала  ғой.  Оқ-дәрісі  бөлек  дорбаға  са- 
лынған.  Денім  сау  болса,  өзім-ақ  іздеп  тауып,  атып  тастар 
едім  иттерді, — деп кіжінді.
Темірбектің  үйінен  оқтаулы  мылтықпен  жөне  ыза- 
кекпен  шықтым.  Сиыр  жылқыдай  емес,  көп  ұзай  алмай- 
ды.  Күндіз  ел көріп  қалады деп  сойып,  етін  жасырған  бо- 
луы  керек.  Өздері  бар  шаруаны  тындырып,  ұйықтап 
жатқан  шығар  деген  ой  алды-артыма  қаратпай,  дедек- 
тетіп  келеді.  Іздер  ешкімі  жоқ,  өңшең  жетім-жесір  деп, 
ұрылардың  бізді  көзкөре  басынғаны  апгуымды  одан
сайын күшейтті.
Ұрылар  қанша  адам  боКса  да,  мейлі,  үстінен  түсемін 
де,  жалғыздап  атамын.  Басқаша  болуы  мүмкін емес!

Егістікпен,  ойлы-қырлы  жерлермен  тоқтамастан  жүре 
бердім.  Іні-қарындастарыммен  кезектесіп  киетін  жалғыз 
етік  жыртылып  қалса  да,  аяп  жатпадым.  Ж ол  таңдап 
жүруге  уақыт тар  еді.  Күн  екіндіге  таянды.  ¥ры  қарасын 
көрсетер  емес.  Айнала  мүлгіген  тау  мен  ж азы қ дала.  Тірі 
жан  да,  малдың  ізі  де  көзге  шалынбайды.  Әбден  дағда- 
рып,  ұрылар  жақын  жердегі Жамбылға кеткен  болды деп 
ойладым.  Зухраны  сойып,  базарға  сатпақшы.  Ж үрегім 
одан  бетер  атқақтап,  қалаға  бет  алдым.  Жамбылға  таң 
ата  жетіп,  базарды  аралайтыныма  нык,  свнімді  вдім.
Эрине,  олар  да  мені  таниды-  Бірақ  кешірім  жоқ.  Ет  сөре-
сінде тұрған қалпында атамын да саламын.
Өз  ойыммен  арпалысып  келе  жатып,  ешкім  бармай- 
тын  ескі  қорым  жақтан  келе  жатқан  есек  мінген 
қарияны  аңдамай  да  қалыппын.  Ашудың  жетегіне  ер- 
генім  соншалық,  тіпті  амандаспадым  да.  Мені  қарияның 
езі тоқтатты:
-   Балам,  сен  біреуді  өлтіруге  бара  жатқан  жоқсың
ба?
_  Иә,  -   дедім  мен  оның  сұрағына  еш  таңғалмастан,  -
қайткенде де  өлтіремін!
Есектің  үстінде  отырған  жүпыны  киіМді  қариямен  көз- 
деріміз  түйісіп  қалды.  Мөн  оқтаулы  мылтық  асынған 
қалпы  шаршаулы  жүзбен  ойлы,  парасатты  қарияның  ал-
дында түрдым.
-   Е,  балам,  оңай  шаруа  емес  екен.  Асықпа,  өңгіме-
лесейік.  Неліктен  ондай тосын  шешімге  келдің?
-   Желіндеп  тұрған  сиырымызды  ұрылар  өкетті. 
Төртеуіміз  енді  аштан қатамыз.  Анам  болса сырқат...
-   Қиын...  Өте  қиын...  Бірақ  сен  мені  тыңда,  балам,  — 
деді  қария.  -  Адамды  ойша  да  өлтіре  көрме,  тіпті  қарғыс 
атқыр  ұрыны  да.  Ақылымды  алсаң,  үйіңе  қайт.  Ж әне 
ғұмыр  бойы  есінде  сақта,  жауыздық жасаған адамды  өмір- 
д ің  
өзі  жазалайды.  Оған  күмөн  келтірме.  Ал  сені  өмірдің 
өзі  ризалайды.  Бақыт  өзіңді  іздеп  келеді.  Оның  жүрегіңе 
қонғанын  байқамай  қаласың.  Бүгін  бір  сиырыңды 
ұрлатсаң,  ержеткен  соң  сенің  көп  сиырың,  бөлки,  ж үз 
сиырың  болады.  Маған  сен  де,  үйіңе  қайт.  Бір  кездері 
менің  сөзімнің  растығына  көз  жеткізесің.  Айтқан  осы 
сөздерімді  анаңа  баяндап  бер.  Мен  де  өз  жолымнан
қалмайын... 
• 
"
¥зап  кетіп  бара  жатқан  қарияның  соңынан  қарадым.
Кейінге  мойын  бұрмады.  Керегі  болмай  қалған  мыл-
тықты  асынып,  мең-зең  қалпы  ауылыма  бет  түзедім.
Есімді  жисам,  бүкіл  тұла  бойым  селкілдеп,  ебіл-себілім

шығып,  жылап  келе  жатыр  екенмін.  Ж ол  бойында  ал- 
дымнан  Қызыр  болып  жолыққан  сол  қарияның  сөзі 
қазірге дейін  жадымда:
—
  Адамды  ойша  болса  да  өлтіре  көрме,  тіпті  қарғыс 
атқыр ұрыны да...
Осы оқиғаны  баяңдағанымда,  бір танысым:
—
 Қанша сиырың  бар? — деп сұрады.
— Бір де  сиырым  жоқ, — деймін.
Кейін  ойладым,  дүние  жүзі  бойынша  көп  тиражбен 
шығып  жатқан  кітаптарым  менің қазіргі  сиырларым  емес 
пе  екен?  Бәлкім,  өулие  ақсақал  соны  меңзеп  айтқан 
шығар...
Мұха,  негізгі өңгіме садизмнен туындап жатыр.  Кейде 
сол  бір  мұңға  толы  балалық  шағым,  жалғыз  асыраушы- 
мызды  жоғалтып,  апггықтан  бұралған  ақпанның  аязды 
күндері  есіме  түсіп,  өз-өзімнен  торығатыным  бар.  Бірақ 
оқтаулы  мылтықтың  алдынан  ұрының  кезікпегеніне 
бүгіндері 
ішімнен 
үш 
қайыра 
тәубе 
айтамын. 
Қатыгездіктен  қатыгездік  туындайды.  Қапияда  ұрыларға 
тап  болып,  сеспей - қатырсам,  менің  тағдырым  қалай 
қарай  бұрылып  кетер  еді?..  Қоғамдағы  жағымсыз  өзгеріс- 
терге  байланысты әрі өз  ортаңның кері  ықпалынан  пайда 
болатын  садизм  үшқыны  менің  бойымнан  да  оянуы 
мүмкін  еді  ғой.  Адам  жаны —
 аса  құпия  құбылыс.  Кеудең- 
дегі  бүр  жарған  жақсылық  пен  мейірімділік  өркенін 
қиындық 
пен 
тартқан 
азаптан 
туған 
ешпенділік, 
қатыгездік  сынды  дүлей  күштер  таптап,  тұншықтырып 
тастамасына кім кепіл?
Шаханов.
 
Лев 
Толстой: 
"Әрбір 
сүрінгеніңді 
бақытсыздық  деп  санама.  Бәлкім,  сенің  шын  бақытың 
сол жерден  басталар”, — депті.
Айтматов.
  Сол  бозбала  шақта  сүрінсем,  соңы  тек 
өкінішпен  аяқталар  еді.  Осыларды  ойлағанда,  денем 
түршігіп сала береді.
Мені жамандық атаулыдан  сақтап  қалған  мың болғыр 
қария  кім  екен?  Әлде  алдымнан  кезіккен  қызыр  ма, 
әулие  ме?
Садизм  дерті  сөз  алған  қазіргі  заманда  жастардың 
жанына  парасат  дәнін  себетін,  періштедей  қорғап 
жүретін,  аузы  дуалы  қариялардың  орны  ойсырайды  да 
түрады...
Шаханов.
  Соңғы  30  мың  жылдың  ішінде  адамның 
миы  өзгеріске  түспеген  деседі  ғалымдар.  Бұл  арада да  ой 
жарыстырар  қызық  жайлар  бар.  Енді  арғы  аталары  ой- 
шыл,  зиялы,  момын  немесе  қанішер,  алаяқ  болып  келсе,

оның  ұрпақтарынан  7—8  атадан  соң  (немесе  одан 
берірек)  сондай  мінез  күтеміз  бе?  Олардың  бойындағы 
ақ  ниет  (белая  магия),  қара  ниет  (черная  магия)  әрдайым 
адам  санасына,  мінез-құлығына,  дағды-үрдісіне  ғұмыр 
бойы  үстемдік  жасай  бере  ме?  Мәселен,  сіздің  сиы- 
рыңызды  қолды  қылған  ұрының  түқымынан  тек  баукес-
пе  ұры  өрбуі міндет пе?
Жуырда газеттен  бір  мектеп  оқушысының  аса  қауіпті 
әрекеті  жайлы  мақала  оқып,  қайран  қалдым.  Өз 
түлғаластарынан  түсінігі,  білімі  оқ  бойы  озық,  күнделікті 
сабағын  ылғи  бестік  бағаға  оқитын  жасөспірім  мысық 
пен  итті  қинағаннан,  азаптап  немесе  асып  өлтіргеннен 
ләззат  алатын  көрінеді.  Бірінде  қоймаға  от  қойып,  өртеп 
жібереді.  Ел-жұрт  жиналып,  бірі  жан  ұшырып  сөндіріп, 
екіншісі  қайғырып,  жылап  жатса,  бұл  жаны  жай  тауып,
рақатқа бата түседі.
Тіпті  бірде  бойын  ерекше  құмарлық,  беймәлім  бір 
сезім  билеп,  зираттарға  барып,  ескерткіпггерін  қиратады. 
Онымен 
де 
шектелмей, 
көрді 
қазып, 
өлгендердің 
мүрдесін  азаптайды.  Әке-шешесі  мектепте  мақтаулы  ба- 
ласының  мұндай  кісәпірлігінен  көпке  дейін  бейхабар 
жүреді.  Бірде  кешкілік  үсті-басы  лай-шаң  боп  оралған
ұлынан  сұраса:
-   Көрді  ақтарып,  өліктерді  қинап  келдім,  -   дейді
үлкен  бір  игілікті  шаруа бітіргендей.
Көрдіңіз  бе,  кешегі  аты  шулы  Чикатилоны  еске  сала- 
тындай  тағы  бір  жауыз  ұрпақ  бой  көтеріп  келе 
жатқандай.
Сан  алуан  сұрақтар еріксіз  қинап,  ойыңды  онға бөледі. 
Алғыр  да  алымды  баланың  аяқ  астынан  қатерлі  жолға 
түсуіне  не  себеп?  Ақылы  жетпей  іс  қылса,  онда  сөз 
басқа.  Бұл  іс-әрекеті  әшкере  болған  бірлі-жарымы  ғана. 
Ал  осындай  қара  ниет  ойдың  жетегіне  еріп,  өзін-өзі 
іштей  дайындап  жүргендердің  саны  қаншама?  Бұларға 
қалай  тосқауыл  қоямыз?  Кәнігі  қылмыскер  деп  танып, 
түрмеге  қамап,  бас  бостандығынан  айырумен  бұл 
әлеуметтік  аса  залалды  проблеманы  шеше  аламыз  ба? 
Адам  бойындағы  жауыздықтың  пайда  болуы  мен  шығу 
төркіні  қайда  жатыр?  Меніңше,  қарсы  қолданар  шараға 
осының астарын әбден  зерделеп  алып,  барған  жөн.
Шіке,  "Ғасырдан  да  ұзақ  күн"  ("Боранды  бекет")  атты 
романыңыз  өлемнің  әр  тіліне  аударылып,  дүние  жүзі 
оқырмандарын тамсандырды.
Романның  осыншама  күрделі  де  аса  тапқыр  сюжеті 
ойыңызда  қай  кезде  оянды?  "Мәңгүртизм"  мен  космостық

құрсау идеясын,  яғни  жеке  адам  мен  күллі  әлемдік  проб- 
леманы  қалай  қабыстырдыңыз?
Айтматов.
  Жазушы  жазбай  жүрсе  де,  жазып 
жүреді  деген  ұнамды  пікір  бар.  Алдыңа  ақ  қағаз  жайып, 
қолыңа  қалам  алып,  жазатын  шығарманың  тақырыбын 
қойғанмен,  соған  ішкі дайындығың  жоқ  болса,  зәулім  са­
рай  салуға  ниеттенгеңмен,  құрал-жабдығын  қамдамаған 
құрылысшы  секілді,  босқа  уақыт  өлтіресің.  Табылған 
тақырып,  жақсы  идеяны  алып  шығу  үшін,  көңіл 
қоймасын  ақтарасың.  Бала  күнгі  естеліктер,  көрген- 
баққаның,  ойға  түйгенің,  бастан  кешкен  алуан  түрлі 
оқиғалар  мен  жүздесулер  сұрыпталып,  бір  жүйеге  түсіп, 
шығарманың негізін қүрайды.
"Ғасырдан  да  ұзақ  күн"  романын  жазарда  мәңгүрт 
тақырыбын  үңіле 
зерттедім. 
Бала  күнімізде  жөн- 
жосықты  білмейтін  біреулерге:  “Ей,  мәңгүртсің  бе  өзің?"
— деп  жатқанды  құлағымызбен  талай  естідік.  Адамның 
мәңгүртке  қалай  айналатынын  білмесек  те,  сүйегіңнен 
өтер ауыр сөз  екенін сезуші едік.
Осы  мәңгүрттік  туралы  алғашқы  деректердің  бірі 
осыдан  он  ғасыр  бұрын  жырланып,  қырғыз  халқының 
ерлік  пен  елдік  энциклопедиясына  айналған  "Манас" 
эпосында  кездеседі.  Онда  бала  Манастың  тентектігі 
мен  шыдас  бермес  күшінен  қорыққан  қалмақтар,  оны 
мәңгүрт  етіп  жіберейік  деп,  уөж  байласқаны  былайша 
жырланады:
Баланы  үстап  сілалық,
Басына  шіре  салалық,
Үйге алып  барып  қиналық,
Алты  ағайын  қалмакдіың 
Аяқ-басын жиналық.
Алпысыншы  жылдардың  ішінде  ғой  деймін,  атақты 
Саяқбай  Қаралаевтан  мәңгүрт  пен  шіренің  мағынасын 
сұрағаным  бар.  Сонда  қадірлі  қария  біраз  ойланып  оты- 
рып,  әңгімесін  бастаған:
-  
Ертеде,  қалмақ  пен  қырғыз  шапқыншылығы 
тұсында,  екі  ж ақ  мал-мүлікпен  қоса,  бір-бірінен  құл 
етіп  ұстау  үшін,  тұтқын  алып  отырған.  Ол  түтқын  мал 
соңында  салпақтап  жүргенімен,  күндердің  күні  болған- 
да  ебін  тауып,  қашып  кетер.  Әлдекімдер  арқылы  өзі 
жайлы  еліне  хабар  беруі  де,  тіпті  тірі  жан  болған  соң, 
ауылдың  қыз-қырқынына 
қырындап  қоюы  да  ғажап 
емес.  Ж астай  қолға  түскен,  күш-қуаты  толған  тұтқын

бес  жыл,  бөлкім.он  жыл  "лэппай"  деп  қызмет  етер.  Әрі- 
беріден  соң  ол да  адам  баласы,  іштей  қарсылығы  оянып, 
қолына  қару  алып,  қарсы  көтерілуі  мүмкін.  Сондықтан 
оның  ең  тыныш  жолы  -   мәңгүрт  етіп  тастау.  Ол  үшін 
алдымен  тұтқынның  шашын  тақырлап  алып,  жас 
сойылған  түйенің  мойнағын  не  сиырдың  терісін  басына 
қаптайды.  Мұны  қырғыздар  шіре  деп  атаған,  оған 
қайыстан  тіліп,  бау  өткізіп,  самайдан  тарттырып, 
мықтап  байлайды.  Сөйтіп,  шыжып  түрғ<ін  күннің  асты- 
на  аяқ-қолын  байлап,  тастайды.  Тұтқын  сонда  екі 
бірдей  азапқа  түседі  екен.  Алдымен,  жас  тері  ыстықтан 
жиырылып,  басын  бүріп,  'сүйегін  сындырып  жібере 
жаздаса,  екіншіден,  өскен  шаш  кептелген  теріні  тесе 
алмай,  кері  қайырылып,  құйқасын  ине  сүққандай  етіп 
бұрғылап,  бүкіл  жүйке  сезімін  өлтіреді,  яғни  еске  тұту 
қабілетін  мүлде  жойып  жібереді.  Бір  жұма,  он  күннен 
соң  не  өліп  қалады,  не  мәңгүртке  айналады.  Өлсе  -  
азаптан  құтылды,  тірі  қалса — аты-жөнін,  ш ыққан  тегін, 
бүкіл 
өткен 
тыныс-тіршілігін 
ұмытып, 
тек 
өз 
қожасының  айтқанын  ғана  орындайтын  қара  күш 
иесіне  айналады...  Адам  баласы  зүлымдықтың  төбе  ша- 
шыңды  тік  түрғызар  нешеме  түрін  ойлап  шығарған  ғой.
Тек мына  қасіретке тең  келері  болмас.
Тоталитарлық  ж үйе  түсында  тұтас  қоғамға,  соның 
ішінде  саған  да,  маған  да,  бәріміздің  ақыл-ойымызға, 
Түсінігімізге  идеологиялық  шіре  салды.  Мұның  өзі  бір 
режимге  бағындырып, 
бұғаулап  ұстау  мақсатында 
ж үзеге  асып  жатты.  Бірде  Мәскеуге  пойызбен  кетіп  ба­
ра  жаттым.  Қызылорда  облысының  үстінен  өткен 
кезімізде  радио  Байқоңырдан  ғарыш  кемесі  ұшқанын 
хабарлады.  Пойыз  терезесінен  күнсіп  ж атқан  адырлы 
далаға  қарап  тұрып,  ү зақ   ойға  берілдім.  "Боранды  бе- 
кет"  романын  ж азу  идеясы  осы  сәтте  ойыма  оралған.
Өзге  планеталарда  да  ақылды  тіршілік  иесі  бар  деп 
жүрміз,  ғайыптан  жер  планетасы  олардың  ғарыш 
құрсауына  тап  болса  ше...  деген  күдік  көкейіме  кеп- 
теліп,  тыншу  берер  болмады.  Ж ас  кезде  естіген 
мәңгүрттік  хикаясы  қиялымда  қайтадан  сәулеленді. 
Өткен  замандарда  қара  күш  иесі  адамның  басын 
құрсауға  алып,  ақыл-ойын  өшірген.  Бұл -   жалпы  сипат 
алмаған,  жекеш е  түрдегі  көрініс.  Ал  енді  қарама-қайшы 
идеологияны  алға  тұтып,  өзара  теке  тіреске  түскен  екі 
жүйе  космосқа  шығып,  бір-біріне  қыр  көрсетіп,  ж ер 
шарына  шіре  салса,  не  болмақ?  Ж еке  пәнде  басындағы 
қасірет  трансформацияланып,  бізді  түгелдей  шырмап,

матап  алмай  ма?  Эр  түрлі  көлемде  болғанмен,  трагедия 
ортақ.  Адамзат  баласына  төнуі  мүмкін  осындай  қасірет- 
қайғыдан  алдын  ала сақтандырғым  келді.
Шаханов.
  Сіз  сан  ғасырдың  сынынан  өткен,  құпиясы 
мың  қатпарлы  Азия  құрлығы  тудырған,  сонау  Манас 
дәуірінің  арғы  жағында  дүниеге  келген  сойқан  төсілге 
ешкімнің  ойына  келмеген  жаңа  шешім  таптыңыз  да, 
күллі  әлемдік  проблемаға  айналдырдыңыз.  Сөйтіп,  ғалам- 
дық  сөздік  қорға  "мәңгүртизм"  деген  ұғым  атауын 
қостыңыз.
Бұрынғы  Кеңес  Одағы  кезінде  тілі  мен  ділін,  салт- 
дәстүрін  ұмытып,  тарихи  жадынан  айырыла  бастаған  аз 
ұлттардың  трагедиясы  осы  шығармадан  кейін  бар  дауыс- 
пен  көтерілді.  Мәңгүрт  боп  кетпеу  мәселесі  саны  жағы- 
нан  аз  халықтардың  ұранына  айналды.  Яғни  тоталитар- 
лық  жүйенің  тұсында  болжалдап  болса  да,  сіздің  ау- 
зыңызбен  айтылған  өмірдің  ащы  шындығы  әсіре  қызыл 
идеологияның  шырмауына  түскен  ұлттар  мен  ұлыстарды 
дүр сілкінтіп,  марғау қалпынан  оятты.
Балтық  бойы  мен  Молдавия  жастарының  бірнеше 
жыл  бұрын  қолдарына  "Мы  — не  манкурты!"  деп  плакат 
ұстап,  бейбіт шеруге  шыққаны осының бір дәлелі еді.
Ал,  енді  адамның  ең  ғаламат  байлығы  —
  ақыл-есін 
бағындыру  арқылы  құлақ  кесті  құлға  айналдырудың 
тағы  бір  түрі  зомби  деп  аталатыны  өзіңізге  мәлім. 
Мәңгүрттіктен  бір  елі  кем  түспейтін,  "ғасыр  қылмысы" 
атанған  бұл  зұлымдық  әрекет  алғаш  Африка  тайпала- 
рында  дүниеге  келген  деседі.  Әр  түрлі  аңызға  бергісіз 
оқиғаларға  сенер  болсақ,  төбе  шашың  тік  тұрады.  Адам- 
ды өлтіріп,  тірілту технологиясы да  қатал құпия  ұсталған. 
Ашылу жайы да тосын.
Африкалық  бір  жігіт  плантацияларды  аралап  жүрсе, 
жұмыс  жасап  жатқан  көп  адамның  ішінен  өзінің  осыдан 
он  бес  жыл  бұрын  өлген  туған  ағасын  танып  қалады.  Өз 
көзіне  өзі  сенбей,  қасына  барып  қараса,  дәл  өзі.  Тек  көзі 
жануардікіндей  сұлық,  оты  өшкен,  мағынасыз.  Алдында 
тұрған  інісіне  мойын  бұрып  та  қарамайды.  Атын  атаса, 
естімегендей,  мұрын  астынан  міңгірлейді.  Қайта,  ісіме 
кеселдік  келтірме  дегендей,  кетпен  сабымен  қағып  тас- 
тап,  қара  топырақты  бұрқылдатып  қаза  бастайды. 
Қарадай  есінен  айырылған  жігіт  ағасының  қасында 
жүргендердің  бәрі  бір  қалыптан  шыққан  тірі  міскін 
екеніне  көз  жеткізеді.  Көрген-баққанын  үй  ішіне,  ауыл- 
дастарына  дереу  хабарлаған  жігіт  бір  топ  адамды  ертіп 
келіп,  ағасының зиратын  ашса,  бос  жатыр!..

Ж едел  құрылған  мемлекеттік  комиссия  жергілікті 
полициялармен 
бірлесіп, 
күдікті 
тайпаны 
қатаң 
бақылауға  алады.  Бақса,  адамды  зомбиға  айналдырудың 
қүпиясы  тым  ерте  заманнан  көлө  ж атқан  көрінөді. 
Күдікті тайпаның  адамдары  тегін  құл  иелену үшін,  адам 
баласының  ойына  келмес  "жаңалық"  ашыпты.  Құл  ие- 
ленушінің  жас  әрі  қайратты  жұмыс  қолын  қалайтыны  о 
бастан  белгілі.  Ол  үшін  алдымөн,  негізінен,  Африка  өз- 
ендерінде  тіршілік  ететін  қос  тісті  балықтың  жон 
арқасындағы  улы  қылтанақты  көздеген  адамыңның  та- 
мағына  байқатпай  салып  жіберсең  бітті, 
шамалы 
уақыттан  соң демі  бітіп,  денесі  көгіс  тартып,  тіл тартпай 
кетеді  екен.  Зиратқа  жерленген  өлікті  4—5  күннен  соң 
күдікті  тайпаның  адамдары  жасырын  түрде  кері  қазып 
алып,  орман  ішіне  әкетеді.  Үсті-басына  асай-мүсейін 
асынған  бақсы-балгерлер  бөгде  адамның  құлағына  ша- 
лынбаған  аса  күшті  дуаларын  оқып,  сырт  көзден  мүлде 
жасырын  ұстайтын  ем-домдарын  қолданады.  К,ысқасы, 
таң  ата  өлікке  жан  бітіріп,  орнынан  тұрғызып,  қаз  бас- 
тырады.  Ж еті  мүшесі  сау,  бірақ  миының  жартысынан 
көбі  өлген,  өз  атын,  ш ыққан  тегін,  туған  жерін,  жақын, 
алыс  адамдарын  түгел  ұмытқан  миғүла.  Апар  да  — 
жұмысқа  жек,  тегін  құл  дайын.  Бүл  қылмыс  осылай 
әшкереленсе  де,  өлік  үрлау  әлі  күнге  тыйылмаған  көрі-
неді.
Айтматов.
  Мәңгүрттік  пен  зомбилық  -   садизмнен 
өсіп  шыққан  екі улы  бұтақ  сынды.  Аты  бөлек  болғанмен, 
заты  бір.  Ағылшын  жазушысы  Грэм  Грин  өзінің 
"Комедианттар"  романын  жазарда,  Гайти  тайпасына  ба- 
рып,  "ғасыр  қылмысы"  атанған  зомбилықты  жан-жақты 
зерттеген.  Кейіннен  ол  күнделігінде:  “Дювалье  деген 
диктатордың  тонтон-макут  деп  аталатын  құпия  полиция- 
сының  дені  осы  зомбилардан  тұрады.  Бұл  елде  кез  кел­
ген  адамды  өлгеннен  соң,  зомбиға  айналдыра  салу тіптен 
оңай  көрінеді.  Сол  себепті  қарапайым  тұрғындар  аса 
қорқыныш  үстінде  өмір  сүруде.  Өлгендерді  жерлеген 
соң,  ұрлап  кетпесін  деп,  арнайы  күзет  үйымдастырады",  -
деп  жазған.
Газеттердің  айтуына  қарағанда,  бұл  қылмыс  қазір 
Африка  тайпаларының  арасында  ғана  шектеліп  қалып 
отырған  жоқ.  Австралиялық  аборигендердің  ішінде  де 
адамдарды 
зомбиға 
айналдыру 
тыйылмай 
отырған 
сыңайлы.  Этнографтардың  дәлелдеуінше,  Австралияда 
сиқыршы-емші  болашақ  құрбандығын  өзі таңдайды  екен. 
Қол-аяғын  байлаған  қалпы  сол  қырынан  жатқызып,

балықтың  сүйегін  немесе  жіңішке  найзаны  жүрегіне 
сұғып,  уақытша  өлтіреді.  Сол  сәтте  оны  сиқырдың 
күшімен  қайтадан  тірілтіп,  өткен  өмірін  ұмытуға  мәжбүр 
етеді.  Мұндай  зомбидың  ақыл-есі  бүтін  адамнан  еш 
айырмасы жоқ.  Тек бір  нүктеге  қарап  мөлиіп  отырады да 
қояды  дейді.  Әйтсе  де  мұның  бөрі  маған  қиял-ғажайып 
ертегідей эсер  етеді.
Шаханов.
  Джоржд  Райд  есімді  жиһангез  осындай 
қылмысты  сеансты  өз  көзімен  тамашалағанын  жазады: 
"Жерде  бір  адам  өліп  жатты.  Сиқыршылардың  әні  мен 
барабан  даусы  күшейген  сайын,  әлгі  адам  да  қимылға 
келе  бастады.  Алдымен  қолын  көтеріп,  кеудесіне  қойды. 
Сосын  жүресінен  отырды.  Жан-жағын  қоршап,  эн  ай­
тып  тұрғандардың  сол  кездегі  айқай  салған  жан  даусы 
әлі  күнге  құлағымда  жаңғырып  тұр.  Тірілген  зомбидың 
еш  мағынасыз  жанарына  қараудан  өткен  азап  жоқ 
едх...
Өзіңіз  жазғандай,  адамның  бағын  да,  байлығын  да 
тартып  алуға,  иемденуге  болар,  ал  ақыл-есінен  айырудан 
асқан  қылмыс  бұл пәниде  бар деп  кім  айта  алар?
“Зомбилық  Америка  құрлығында  да  Пайда  болды",  -  
деп  жазуда  газеттер.  Қара  жұмысқа  жегумен  қатар, 
мүндай  қасіретке  ұшырағандарды  әр  түрлі  қылмысқа 
итермелеушілік  те  белең  алып  келеді.  Адамды  өлтіріп, 
тірілтудің  Африкадағыдай  жабайы  әдістері  жолда  қалып, 
тіпті  компьютерлік  жабдықтарды  қолдану  арқылы  бір 
немесе  бірнеше  адамды  қатарынан  зомбиға  айналдыратын 
жасырын  жүйе  жұмыс  істейді  деседі.  Зомбиға  айналған 
адам  өзінің  анық  зомби  екенін  дәлелдесе,  осы  қылмысқа 
қатаң  бақылау  орнатпай  отырғай  үкімет  1,5 — 2  миллион 
доллар шамасында айып төлеуі^е  міндетті  көрінеді.
Гайтиден  Америкаға  қоныс  аударып  келген  Ж ак  Ор- 
нюв  деген  азамат  өзін  зомбимын  деп  жариялап, 
әлеуметтік  қордан  жәрдемақы  талап  еткен.  Ал әлеуметтік 
қордың 
иесі 
Гайтиге 
сұрау 
салып, 
Орнювтің 
құжаттарының  көшірмесін  алдырса,  ол  1978  жылы  51 
жасында  қаза  тапты  деп  көрсетіліпті.  Сүйегі  қурап 
қалған  адамға  қай  елдің  де  жәрдемақы  төлемейтіні
белгілі.
-  
Менің  өліп,  қайтадан  тірілгенім  рас,  -   деп  мойын- 
дайды  Ж ак Орнювтің өзі.  -  Бірақ  мен  қазір де  өмір  сүріп 
жатырмын  емес  пе?  Өлтіру  де,  тірілту  де  қолдан  жасал- 
ды.  Менің қандай  кінәм  бар?
Айтматов.
  Осы  бір  "менің  қандай  кінәм  бар?"  деген 
шыдас  бермес  сауал  с&дизмнің  қолынан  жапа  шеккен,

мәңгүрттік  пөн  зомбилықтың  қасіретіне  көзігіп,  кескін- 
келбетінен  айырылған  жер  бетіндегі  қаншама  адамның
жан айғайына айналды екен ?...
Шаханов.
 
Ж елтоқсан 
оқиғасын 
зерттеумен
шұғылданып  жүрген  шақта,  алдыма  жанына  екі  жолда- 
сын  ертіп,  С.  деген  азамат келген.  Өзі ғылым  кандидаты.
-  
Істі  болып,  тергеу  камерасында  жатқанымда,  басы- 
ма  сырттан  сигнал  қабылдау  мүмкіндігі  күпггі  талшық 
сіңір  тігіп  жіберген.  Қауіпсіздік  комитетіндегілер  басыма 
қондырылған  сол  құпия  талшық  арқылы  маған  тәжірибе 
жасайды,  әр  түрлі  нүсқаулар  беріп,  ойымды  жазып  ала- 
ды.  Бар  үмітім  Олжас  Сүлейменов  екеуіңізде.  Мені  осы 
азаптан  құтқара  көріңіздер,  — деген  жүзін  мүң  торлап.
Шекесіндегі  ай тыртықты да көрсетті.
Бүрынғы  Қауіпсіздік  комитетінде  адамдарды  зомбиға
айналдыратын  аппараттың  барлығы  жайында  әр  түрлі 
әңгімелер  естіліп  жүргенмен,  оны  дәлелдеуге  сол  шақта
мүмкіндігіміз  болмады...
Кейіннен  Мәскеуде  де  адамның  ақыл-есін  бағынды- 
рып,  жанды  роботқа  айналдырып  жіберетін  қылмысты 
орталықтардың  бар  екендігін  "Комсомольская  правда" 
газеті  және  басқа да  азулы  басылымдар  жазып  жатты.
Жалпы,  мәңгүрттік  пен  зомбилық  мынау  өмірде  бол­
ды  ма,  ж оқ  па,  әлде  ел  аузында  аңызға  айналып  кеткен 
жауыздықтың  түрі  ме?  деген  сауал  оқырман  көкейінде
қалар.
"Бар  болса,  оның  толық  технологиясы  қандай,  кәне,
дәлелде", -  деушілер де  табылар.
а
 
а
 я м  л н  
мәңгүртке  айналдыру  өткен  ғасырларда  бол-
ран.  Дал  қазір,  құдайға  шүкірь  жоқ.  Бірақ  мәңгүртизм 
идея с ы  жетілген  басқа  формада,  мемлекеттік  деңгейде  өм- 
ір  сүріп жатқаны -  даусыз  шындық.  Жоғарыда келтірілген 
сұхбаттарымызда оның шет жағасын айтып өттік те.
Ал  зомбилық  әр  қилы  кітаптарда,  мақалаларда 
дәлелді  түрде  жиі  жазылып  келеді.  Біз  оны  нақты 
фактіден  гөрі,  аңыздай  қабылдап,  әңгіме  өрбіттік  және 
одан  туындайтын  өмірдің  сан  алуан  проблемалары  мен 
адамзат  тіршілігіне  әкелетін  зардаптарын  саралауға  ты-
рыстық.
Иә,  адамзаттың  ақылы  жер  бетінде  сан  түрлі  ға- 
жайыптарды  туғызды,  өкінішке  қарай,  зұлымдық атаулы- 
дан  да  кенде  қалған  жоқ.  Эволюция  заңына  сүйенсек, 
ғасыр  алмасқан  сайын,  адам  баласының  түк,ымы  мен 
тегі  сұрыпталып,  жақсара  беруі  тиіс.  Олай  болса,  жер

шарыядағы  қылмыс  атаулы  не  себепті  жыл  сайын  өршіп 
келеді?
Айтматов.
  Мәселен,  Иракта  ұрлық  жасаған  адам- 
ның  қолын  шауып  тастайды.  Өзгеге  —
  сабақ,  өзіне  —
 
жаза.  Бірақ  үрының  қолын  шауып,  өмірлік  мүгедек  ет- 
кеннен  оның  жан  дүниесіне  эсер  етіп,  жаман  пиғылын 
тидық  па?  Жалпы,  адамды  қорлаудың,  жазалаудың  екі 
жүзге  тарта  тәсілі  бар  деседі.  Бәрінің  ар  жағында  са­
дизм  жатыр.  Осының  екі  улы  бұтағы:  бірі  -   Азия, 
екіншісі 
-   Африка 
қүрлығында 
дүниеге 
келген 
мәңгүрттік  пен  зомбилық.  Мөселен,  қазіргі  техниканың 
жетістігіне  сүйенген,  айталық,  бір  садист  диктатор 
жер  бетіне  шексіз  билігін  жүргізуді  мақсат  етіп, 
мөңгүрттік  пен  зомбилықты  қару  ғып,  жаппай  іске 
қосса  ше?..  Ондай  апатты  құдай  өңіміз  тұрмақ,  түсімізде 
де  бермегей.
Шаханов.
  Адам  бойындағы  садизмнің  өршуіне,  тіхггі 
бүкіл  елді  қамтыған  қасіретке  айналуына  көп  жағдайда 
мемлекет  басшылары  да  мүрындық  болып  отырғанын 
тарихтан  жақсы  білеміз.  Мәселен,  ежелгі  Римдегі  гладиа- 
торлардың  шайқасын  алайық.  Алғаш  рет  атақты  адам- 
дардың  құрметіне, 
өлген  императорлардың  рухына 
тағзым  ету  мақсатында  өткізілген  екі  адамның  қарулы 
шайқасы  келе-келе,  күллі  Италияны  қамтыған  ұлттық 
ойынға  айналйп  жүре  берді.
Біздің дәуірімізге  дейінгі  III  ғасырдан  бастап  елде  гла- 
диаторлық  шайқастарға  арналып  сәулетті  алаңдар  соғыл- 
ған.  Суда  өтетін  ойындарға  арнайы  соғыс  кемелері  жа- 
сақталып,  мыңдаған  құлдар  мен  тұтқындар  қару- 
жарақпен  қамтамасыз  етілген.  Сонымен  бірге  аттылы, 
найзалы,  қылышты  гладиаторлықтың 
андабат,  димахер, 
эквшп,  эсседерий,  галл,  лаквеарий,  сигитарий,  велит
  сын- 
ды шайқас түрлері өдіске  енген.
Императордан  бастап  елдің  кәрі-жасы,  қайыршысына 
дейін  есін  алып,  еліктіріп,  сүйікті  көрермені  кылып 
қойған  бұл  қанды  қырғынның  жыл  сайын  көлемі  де, 
қатыгездігі  де,  кұрбандығы  да  молая  берген.  Мәселен, 
есуас  император  Калигула  гладиаторлық  ойынды  театрдағы 
спектакль  деп  бағалап,  шайқас  алаңына  шалдар  мен 
өйелдерді,  тіпті кемтар  бейшараларды да  қуалап  шығарса, 
Клавдий  құрлықты  місе  тұтпай,  судағы  кемелерді  соғы- 
стырды.  Император  Вителлий  өзінің туған  күні  құрметіне 
Римнің  барлық  265  кварталында  гладиаторларды  төбеле- 
стірсе,  Тит  бұл  қырғынды  100  күнге  созды,  ал  Траян

Яилік  клгоған  кезеңде  осы  жыртқыштык,  іш и  
-  
V
  • 
кулак  естімеген дәрежеге  көтерілді.  Яғни  10  мың  гладиа­
тор  123  күн  тынбай  найзаласып,  кдлыштасып,  атысы і- 

жүктеу/скачать 22,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: