Ф ♦Рауан* Алматы 1997 Редакторы Үлықман Әбілдаұлы Шыңғыс Айтматов, Мұхтар Шах а нов

жылы  қы пш ақ  тіліндегі  әдеби  мұра  "Кодекс  куманикус  , 
1310  жылы  Рабғузидің  "Қиссасул  анбиасы",  1341  —  42 
жылдары  қы пш ақ  ақыны  Қ ұтбты ң  "Хұсырау  мен  Шы- 
рыны"  ж ары қ  көрді.  Сол  сияқты   1357  жылы  М ахмуд
Кердерінің  прозалы қ  көркем  шығармасы 
Наһжу-л- 
фарадис",  1359  жылы  Сайф  Сараидың  'Түлстан  бит- 
турки"  атты  көрнекті  туындысы,  1409  жылы  Д урбектің 
"Ж үсіп  пен  Зылиха"  қиссасы   кітап  боп  шығып,  түркі 
халықтары  арасы на  кеңінен  тарады.  Бұл  шығармалардың 
дені  қайта-қайта  баспа  ж үзін  көрген,  аса  көркем  де 
қазірге  дейін  мәнін  жоймаған,  елдің  рухани  қазы насы н
байы тқан  кесек дүниелер  еді.
Орта  Азия  мен  Дешті  Қ ы пш ақ  даласы,  күллі  Батыс
Еуропа  жүртшылығы  монғол  шапқыншылығынан  еңсе 
көтере  алмай  ж атқан  XIV  —  XV  ғасырларда,  көптеген 
іргелі  елдер  сынды,  Италия  мемлекеті  де  өзінің  қайта 
өрлеу  дәуірін  бастан  кешіп,  өнеркәсібін  ж аң-ж ақты   өріс- 
тетіп,  сәулетті  қала  санын  мейлінше  молайтып,  капита­
л и ст а  
мануфактурасын дамытып,  гүлденіп  тұрды.  Еуропа 
мен  Таяу  Шығыстағы  қаптаған  керуен  жолының  дені 
Италия  ж еріне  келіп  түйісетін.  Сауда-саттық  пен  эконо- 
микалық  байланыс  күш ейген  сайын,  қарапайы м  ха- 
лықтың  түрмысы  ж ақсарып,  өнер-білімге,  мәдениет  пен 
әдебиетке  деген  құш тарлы қ  еселеп  артты.  Әлем  тарихы- 
на  "Қайта  өрлеу  дәуірі"  деген  атпен  енген  бүл  кезеңде 
Италия  өнерінің  тығыз  бірлікте  қарыпггай  дамығаны  сон- 
шалық,  көрсе,  көз  тойғысыз  зәулім  ғимраттардың  іші  мен 
сырты  тұрмақ,  төбесіне  де  небір  ғажайып  мүсіндер  орна- 
тылатын.  Қолөнердің  қайталанғысыз  туындылары  бүл 
елдегі  бейбітшілік  пен  ересен  байлықты  паш  еткендей, 
дүниенің түкпір-түкпіріне  кеңінен  тарап  жатты.
Бұл  дәуірде  итальяндықтар  көбіне-көп  латын  ж азу- 
шыларының  стилін  зерттеп,  көне  римдік  өдебиетшілердің 
еңбектерін  ж ар ы ққа  шығаруға  көп  күш   қосты.  Анти 
дәуіріндегі  өте  көне  қолжазбаларды  жинап,  Ц ицерон  мен 
Тит  Ливий  еңбектерін  кеңінен  пайдаланды.  Соның 
нәтижесінде  грек  тілі  мен  әдебиеті  кейінгі  ғасыр 
жәдігерлерімен  қайтадан табысып,  ел игілігіне  айналды.
Ф лоренция 
Республикасының 
канцлері 
Леонардо
Брунонидің  (1374  -   1444)  өзі  бас  болып  грек  жазуш ылары 
мен  даңқты  философтары:  Платон,  Аристотель,  Плутарх- 
тың шығармаларын тәржімалаумен  айналысқан.
Атақты  ақы н  Ф ранческо  П етрарка  (1304  -   1374)  болса 
итальян  әдеби  тілінің  негізін  қалап  қан а  қойған  ж оқ, 
ғажайып  шабыт  үстінде  сүйген  ғашығы  Лаураға  арнаған

жасампаз  сонеттерін  дүниеге  әкелді.  Кейіннен  оның  за- 
мандастары:  "Петрарка  көрген  құрметті  көзі  тірісінде 
ешбір тұлғаласы  көре  алған  жоқ",  — деп  жазды.
Ал  Азия  мен  Еуропа  құрлығында  өтіп  жатқан 
шапқыншылық пен  соғыс  тек халықтың ғана емес,  өнер- 
дің де  бағын  байлаған  еді.
Ш аханов.
  Бәзбіреулердің  байыптағанындай,  бағзы 
дәуірлерде  ғұмыр  кешкен  бабаларымыз  шешелерінің 
жатырынан  шыға  сала,  құры қ  пен  кетпенге  немесе  шо- 
лақ  найза  мен  қайқы   бас  қылышқа  жармаспаған  шығар. 
Заманында  ғылымы  мен  мәдениеті  жарыса  өркендеген 
түркі  халқының  келе-келе,  тарихи  жадын  шаң  басса, 
оған  басты  кінәлы  алуан  түрлі  оқиғалар  мен  небір 
шапқыншылықтардың  жиілеуі  еді.  Әйтпесе,  орта  ғасыр- 
ларда  Орта  Азия  мен  Қ азақстан  топырағынан  басына 
сәлде 
ораған 
небір 
ғұламалардың 
қалың 
шоғыры 
ш ыққаны  мәлім.  Олардың  қаламынан  туған  жауһар 
дүниелердің  азын-аулағы  көненің  көзіндей  боп  дүние 
ж үзінің  кітапханалары  мен  мұражайларында  сақталып 
қалған.  Хорезмнен  ш ыққан  ұлы  ғалым  Әбу  Райхан  әл- 
Бирунидің  ж азба  деректеріне  сүйенсек,  қазіргі  түркі 
тектес  халықтар  мекендеп  отырған  кенен  өлкеде  сәулет 
пен  мүсіндеу,  бейнелеу  өнері  айрықша  дамыған,  ғылым 
мен  өнер  ерекш е  өрістеген.
Бұхара  қаласында  медреседе  дәріс  алған  ұлы  дәрігер 
Әбу Әли  ибн  Синаның  былай  деп  жазғаны  бар:  "Бір  күні 
Әмірден  кітапханасына  кіріп,  медицинаға  байланысты 
кітаптар  алып,  қайтып  беруге  өтініш  жасадым.  Әмір 
маған  рұқсат  етті.  Мен  көп  бөлмелерден  тұратын  кітап- 
ханаға  кірдім.  Өр  бөлмеде  кітап  сандықтары,  бірінің 
үстіне  бірі  тақталанып  қойылған  кітаптар  өте  көп  еді... 
Мен  ол  жерден  көпшілік  халық,  тіпті  жан  баласы  ес- 
тімеген,  білмеген,  көрмеген,  оқымаған  кітаптарды  көрдім... 
Сол  кітаптарды  оқып,  олардағы  пайдалы  пікірлерді  біліп 
алдым. 
Кітаптарды 
жазған 
әрбір 
ғалымның 
білім 
дәрежесін  өлшеп,  ғылыми  жаңалықтарын  анықтадым".
Осыдан  аттай  он  ғасыр  бұрын  қағаз - бетіне  түскен 
осы  жолдарда  терең  сыр  жатыр  емес  пе?  Ендеше,  ұлы 
ақын  Омар  Хайямның  кезінде  "Арифметиканың  қиын 
мәселелері"  деген  ғылыми  еңбек  жазып,  онда  он  қатарлы 
санның  түбірін  табу  теоремасын  Ньютоннан  бес  ғасыр 
бұрын  тапқанына,  ¥лы қбектің  жердің  күнді  айналаты- 
нын  Галилейден  көп  ілгері  ашқанына,  Бирунидің  санскрит, 
парсы,  араб,  еврей,  грек  тілдерін  ана  тілінен  кем 
білмегеніне,  тұңғыш  географиялық  карта  жасағанына,

өл-Фарабидің  өлемнің  Аристотельден 
кейінгі  екінші 
ұстазы   атанып,  немістің  данышпан  ақы ны   Гетенің 
"Ш ығыста  ж еті  ұлы  ақы н  бар,  соның  ең  төменінің  өзі 
менен  көш  ілгері"  деп  ерекш е  ізет  көрсетіп,  мойындай- 
тынына  таңданып  та,  төске  ұрып  мақтанып  та  қ а ж е п  
ж оқ.  Бұл  — өркениетті  түрде  дамудың  қарапайы м   көрі-
иісі. 
|
Екіншіден,  кейбір  елдер  ш апқынш ылықтан  көз  аш- 
пай,  қашты-қудыдан  үрей қуы қ  боп  отырған  орта  ғасыр- 
лар  шенінде  Еуропаның  біраз  елінде  өнер,  білім,  жоғарғы 
оқу орындары  айта  қаларлы қтай  қанат жайып,  өрістеді.
Мәселен,  X  ғасырда  М ароккода  әл-Қараукин  универ- 
ситетінің,  1200  жылы  Ф ранцияда  П ариж   университетінің 
ұйымдасуы,  XIII  ғасырда  Англияда  —  Кембридж,  О кс­
форд,  Испанияда  —  Саломанк,  Италияда  —  Неополитан, 
XIV  ғасырда  Чехияда  -   Пражск,  Польшада  -   Краков, 
Германияда  -   Кельн,  Гейдельберг,  Эрфурт  универститет- 
терінің  ашылуы  адамзаттың  дамуына,  білімі  мен  көз- 
қарасы ны ң орнығуына  айры қш а үлес  қосты.
Ж алпы,  Еуропа  елдерінде  XV ғасырда  65  жоғарғы  оқу 
орнының  болуы  ж әне  олардың  дені  қазірге  дейін  аса 
ауқымды  көлемде  қы змет  етіп  келе  ж атқаны   кім-кімді  де
тәнті  етеді.
Айт мат ов.
  Әділі  осы.  К,айта  заманында  өзіміз  шын- 
дап  қадіріне  ж ете  алмаған  осы даналардың,  яки  Фирдоуси, 
Ж әми,  Сағди,  Физули,  Омар  Хайям,  Әбу  Н асыр  әл- 
Фараби,  М ухаммед  әл-Хорезми,  Әбу  Бәкір  ән-Наршахи, 
Әбул-Уафа  әл-Бозжани,  Әбу  Әли  ибн  Сина,  Әбу  Райхан 
әл-Бируни,  Ж үсіп  Баласағұн,  М ахмұд  Қ аш қари,  Рашид 
ад-Дин,  Әбілғазы  Баһадүр,  Кадырғали  Ж алайы ри  сынды 
ж үздеген  үздік  шайырларымыздың,  тарихшы,  астролог, 
математик,  физик,  философ  ж эне  географ  ғалымдары- 
мыздың  еңбектерін  тәржімалап,  эр  жылдары  ж еке  ж и н ақ 
етіп  басып  шығарып  отырған,  олардың  еңбегінің  бағы 
ж ануы на  бірден-бір  мұрындық  болған  шетелдік  зиялы 
қауымға  айтар  алғысымыз  шексіз.
Бірақ  осы  орайда  өз  ішімізде  қолайсыз  көріністер  де 
етек  алмай  қалмады.  Өйткені  көзайым  боп  табы сқан  бұл 
ұлы  тұлғаларды  кәнігі  әдетімізге  басып,  олардың  есімі 
мен 
еңбегін 
мол 
дастарқанны ң 
басынан 
сыбаға 
үлестіргендей  бөлісе  бастадық.  Ә рқайсымыз  олардың 
туған  өлкесіне  қарап,  оны  қазіргі  әр  республиканың  ау- 
мағымен  өлшеп,  өз  ұлтымызға  бейімдеп  алдық.  Сөйтіп, 
Құл  Қ ож а  Ахмет  Йасауи  -   қазақты ң,  М ахмұд  Қ аш қари
-   ұйғырдың,  Ж үсіп  Баласағүн  -   қырғыздың,  М ұхаммед

әл-Хорезми  -   өзбектің  төл  перзенті  боп,  метрика  алып 
шыға  келді.  Тіпті  осы  бөліс  кезінде  ғалымдар  арасында 
талас  та  болмай  қалмады.  Ата-бабамызды  сақтан  бастап 
өрбітіп,  Орта  Азия  мен  Қазақстан  аумағын  бөлініп- 
жарылмай,  түркілер  деген  атаумен  жайлап  жүргенде, 
өмір  сүрген  бұл  бабалардың  бәрі  ортақ,  бір  шаңырақтың 
астында  өсіп-өніп,  бір  тілде  сөйлеген  ж оқ  па  еді,  енді  аяқ 
астынан  бүйректен  сирақ  шығарғанымыз  қалай  дейтін 
пәтуалы  пікір  неге  естілмейді?  Ғұламалардан  қалған  да- 
рия,  дарқан  мұраны  тартысқа  салмай,  шашпай-төкпей, 
бірлесіп  игерейік,  канондық  нұсқасын  жасайық,  ортақ 
байлығымыз  деп  жариялайық,  төрт  көзіміз  түгелдей  төл 
тарихымызға  енгізейік  деген  ұсыныс  неге  айтылмайды? 
Әлде,  бұл  кешегі  бөлшекте  де,  билей  бер  деген  кеңестік 
империяның  саясат  салқынынан  қалған  көзқарастың 
кесірі  ме?
Тұтас  түркіден  қалған  бұл  текті  тұлғалар  тұрмақ, 
мәселен,  Ақмолданы  баш құрт  пен  қазақтың,  татардың, 
атақты  Шөжені  қырғыз  бен  қазақты ң  ортақ,  тел  ақыны 
деп  ж үр  емеспіз  бе?  Мұндай  мысалды  қай  халықтан  да 
табуға  болар.  Одан  ешбір  ұлттың  беделіне  нұқсан,  өнері- 
не  зиян  келіп  ж атқан  жоқ.
Демек,  орта  ғасырларға  жетіп,  әрқайсымыз  жеке- 
жеке  отау  тігіп,  қазіргі  ұлт  атауын  иеленгенге  дейінгі 
халықтарымыздың  жері,  тілі,  тарихы,  салт-дәстүрі  бір 
екен,  ендеше  сол  ұлы  тұлғалардың  есімі  де,  еңбегі  де
бәрімізге  ортақ.
Ш аханов.
 
Шіке, 
айталық, 
бауырлас 
түркі 
ха- 
лықтарының  біразына  ортақ  "Қырымның  қы ры қ  баты­
ры”  деген  атақты  жыр  топтамасы  бар.  Мұнда  сол  Алтын 
Орда  тұсында  өмір  сүрген  қы ры ққа  тарта  тарихи 
тұлғаның  ерліктері  аса  көркем  баяндалады.  Осы  сабақтас 
қы ры қ  дастанды  толық  ж атқа  айтатын,  әйгілі  Саяқбай 
Қаралаев  сынды,  қазақты ң  Мұрын  Сеңгірбаев  есімді 
феномені  өмірден  өткен.  Алматыдағы  Әдебиет  және  тіл 
білімі  институтының  шақыруымен  қазыналы  қария  соғыс 
аяқталған  соң,  астанаға  келіп,  "Қырымның  қы ры қ  баты- 
рын"  қағаз  бетіне  түсірткен.  Күндіз-түні  ағыл-тегіл  ай­
тып  отырғанда,  алты  ай  бойы  жырлап  түгесе  алмапты 
жарықтық. 
Соңғы 
бес-алты 
дастаны 
қалғанда, 
"немерелерімді  сағындым,  үйіме  барып,  аунап-қунап 
қайтайын"  деп  рұқсат  сұрап,  Маңғыстау  түбегіне  жүріп 
кеткен  екен,  еліне  барған  соң,  науқастанып,  аяқ  астынан 
көз  жұмған.  Көбі  қағазға  түсіп,  қатталып  қалған  қымбат 
мұра әлі  күнге  толық ж ары ққа  шықпай  жатыр.

Айт мат ов.
  "Қырымның  қы р ы қ  батыры",  негізінен,
Алтын  Орда  заманында дүниеге  келген  оо  ^
Ш аханов.
  Иә.  Мәселен,  "О рақ — Мамай"  дастанының
кейіпкерлері  Орак,  пен  М амай  —  Алтын  О рданың  әйгілі 
қолбасылары.  Мамай  -   1361  жылдан  бастап  Алтын  Орда- 
ны  билеген  хан,  Куликов  даласында  өткен  ш айқастағы 
басты  түлғалардың  бірі.  К,арасай,  К,ази,  С ейтектер  де 
өмірде  болған  белгілі  батырлар.  "Едіге"  жырындағы  Едіге
-   1352  -   1419  жылдары  тірлік  кешкен,  Т оқтам ы сқа  қарсы  
күрескен  А қ  Орданың  билеушісі.  "Асан  қайғы"  жырын- 
дағы  басты  кейіпкер  —  әдебиеттегі  ақылман  ақы н  әрі 
философ, 
қоғам 
қайраткері 
кәдімгі 
Асан 
қайғы 
Сәбитұлы.  Алтын  Орданың  ханы  Ормаінбеттің  ықпалды 
билерінің  бірі  болған  ол  кейіннен,  мемлекет  ыдыраған 
соң,  қ а за қ  ханы  Әз  Ж әнібектің  оң тізесін  басады...
Айт мат ов.
 
Түркі 
тектес 
халықтарға 
"Ақтабан 
шұбырынды,  алқакөл  сұламаны"  әкелген  Ж оңғар  мемле­
кет!  өз  заманында  тарихтағы  Шыңғыс  хан  мен  монғол 
шапқыншылығы 
рөлін 
ойнағысы 
келгенмен, 
қар- 
сыластарының  мүмкіндігін  есепке  алмады.  Алдымен  ой- 
мауыт,  торғауыт,  дүрбіт  сынды  тайпаларын  түгелге  ж уы қ 
қырып,  бір  миллион  қалмақты  бауыздап  өлтірген  қы тай 
боғыра  хандарының  қарсылығына  тап  келді.  Екіншіден, 
Шыңғыс  ханның  түсында  ұлы сты қ  дәреж едегі  түркі 
халқы  араға  түскен  бес  ғасыр  ішінде  үлт  деңгейіне  кет-
еріліп  үлгерген  еді.
Ш аханов.
  Ж оңғар  мемлекетінің  негізін  құраған  ой-
тайпалары  XI  ғасырда  қазіргі  Монғолия
қалқа
Алатау
баурайына  қоныс  аударған  ғой.  Кейінгі  ғасырларда
Моғолстан  хандары  мен  қ а за қ   ж әне  қырғыз  билеу 
шілерінің  дембіл-дембіл  шабуылына  үшырап,  жайылым- 
ды қ  жерінен,  көршілес  елдермен  сауда-саттық  ж асау 
мүмкіндігінен  ажырап  қалып  отырған.  Тіпті  XVI  ғасырда 
жаугершілікте  ойсырай  жеңілген  ойрат  тайпалары  қ а за қ  
хандығының  құрам ы на  кіріп,  боданына  айналған.  Орыс 
патшасы  IV  Иванның  Ноғай  ұлыстарына  ж іберген  елшісі 
Данила  Губиннің  айғақтамасы  ж әне  М әскеудегі  қ а за қ  
елшісі 
Құлмұхамедтің 
1595 
жылы 
О размұхаммед 
сұлтанға:  "Сенің туысың Тәуекел ханзада  қ а з а қ   ордасына 
хан  болып  орнықты,  ал  өзінің  інісі  Ш ахмағамбетгі 
қалмақтарға  хан  етіп  отырғызды.  Олардың  барлығы 
ж ақы н  көшіп  ж үр,  барлығы  бірге"  (ҚСЭ,  1-том),  -   деп 
жолдаған  үш бу сәлемі  осыны  айғақтайды.

Айтматов.
  Тарихтан  мөлім,  1635  жылы  ойрат-қалмақ 
мемлекеті  бой  көтерді.  Қытай  мен  қазақ  және  қырғыз 
жерінің  ортасында  ж атқан  Ж оңғар  хандығы  аумағын 
кеңеитуді  ойлап,  таулы,  тастақты  өлкеден  гөрі,  жазықты 
өңірге  көз  аларта  түсті.  Кешікпей  мұздай  қаруланған  50 
мың  қол  қ азақ   пен  қырғыз  жеріне  басып  кірген.  Ал- 
ғашқы  ш айқастың  бірі  осы  Талас  өңірінде  өтеді.  Бұл 
соғыста  өзбек  қолын  Алдышүкір  басқарып  келіп,  қазақ, 
қырғыз  жасағымен  бірлесіп,  тұтқиылдан  келген  жауға 
қарсы  соққы   берген.  Бауырлас  үш  үлттың  үзеңгі 
қағысқан  бірлігі  Өзбек  жерінде,  қ азақ   даласының 
Оңтүстік  аймағы  —  Сайрам  маңында  болған  соғыста  да 
ажырамады.
Шаханов.
  Қ азақ  жеріне  қалың  әскермен  жеті  дүркің 
басып  кіріп,  қ азақ   хандығының  астанасы  Түркістанды 
алып,  Ташкент  пен  Сайрамға,  Сарыарқа  мен  Еділ- 
Ж ай ы ққа  дейінгі  алты  айшылық  алқапқа  өз  әмірін 
жүргізген  жоңғар  билеушілері  халықты  алапат  қырғынға 
душар  етті.  Малы  мен  күнкөрісінен  ажырап  қалған  ел 
"Ақтабан  шұбырынды,  алқакөл  сұламаға"  ұшырап,  аш- 
тықтан  шөптің  тамырын  қазып  жеп,  ақ   сүйек  ж ұтқа 
ұшырады.
Тіпті  кейде  бүл  қырғынның  түпкі  сыры  бауырлас  ха- 
лықтардың  ауызбірлігінің  жоқтығынан  болса  керек  деп 
те  ойлаймын.  Оған  1725  жылы  Бұхарада  болған  орыс 
елшісі  Флорио  Беневинидың:  "Орта  Азияда  үздіксіз 
соғыс  болып  жатыр.  Бұл  соғысқа  ауғандар,  парсылар, 
хиуалықтар, 
бұхаралықтар, 
қазақтар, 
қырғыздар, 
қарақалпақтар 
мен 
қалмақтар 
қатысуда. 
Бұлардың 
бәрінің  де  өзара  бір-бірімен  дау-шары  бар",  -   дегең 
мәлімдемесі  толық  куә  бола  алады.
Иө,  Ж оңғар  хандығының  тарих  сахнасына  шығуы  тек 
қырғыз  бен  өзбек,  қ азақ   хандықтарына  ғана  емес,  айба- 
ты  асқан  Қытай  мен  Ресейге  де  шаншудай  қадалды. 
Мылтық,  зеңбірекпен  қаруланған  қалмақ  қолын  екі 
ж ақтан  түркі  тектес  елдерге  айдап  салып,  өздері  сырттай 
дем  беріп,  қулық-сүмдықтарын  асыра  түсті.  Өйткені  Ху­
анхэ  өзенінен  бастап  Еділге  дейінгі,  Сібірден  бастап 
Иранға  дейінгі  аралықтағы  Ұлы  дала,  оның  есепсіз  та- 
бират  байлығы  қай-қайсының  да  көкейін  тесіп  келген. 
Ендігі 
мақсат 
-  
ытырынып 
тұрған 
жоңғар 
бас- 
қыншыларын  түркі  тектес  тайпалармен  қырқыстырып, 
бір-біріне  жем  ету.  Екеуі  шарпыса-шарпыса  болдырып, 
жуасыған  кезде,  қай  бұрын  ұмтылғанын  қалпақпен  ұрып 
алмай  ма?

Осыны  ойлаған  Ресей  импөриясы  ая қ   астынан  жо- 
марттығы  ұстап,  Еділ  бойынан  к,алмак,тың  Торғауыт, 
Дүрбіт,  Хошауыт  тайпаларына  ж ер  бөліп  берді.  Ақыры 
Ж оңғария  мен  Еділ  қалмақтары ны ң  қысымында  кдлып, 
ж үз  жылдық  соғысты  бастан  кеш кен  түркі  тайпалары- 
ның  ғасырлар  бойы  қалы птасқан  көшпелілер  мәдениеті 
күйрөп  тынды.  М ұның  соңы  осы  аталған  өлдердің  патша-
лы  Ресейге  бодан  болуымен  аяқталған.
Айт мат ов.
  Ж етісуды  бауырына  басқан  ж оңғар  ба- 
тырлары: 
Н ары нқол 
мен 
Байынқол, 
К,астек 
пен 
Қаскелеңдердің  үздіксіз  ж еңіске  мастанғаны  сондай, 
Алатау  асып,  қырғыз  ж еріне  қалың  қолын  төгіпті.  Ыс- 
тықкөл  мен 
ТТТу 
өлкесінде  өткен  ш айқаста  қы рғы з  ж ұрты  
ж ауға  төтеп  бөрө  алмай  кдлады.  Сонда  К,ырда  қырғыз 
баласы  жыласа,  ойда  қ а за қ   ененің  омырауы  сыздайды" 
дегендей, 
бауырлас 
елді 
көрініп 
келген 
апаттан 
құтқарай ы қ  деп,  ж аны на  бес  мың  ж асағын  ертіп, 
қазақтан   ш ы ққан  Ш апырашты  Қ арасай  батыр  Шу  жа- 
зығында  ұрыс  салған  екен.  Қарасайдың  өзі  ж екпе-ж екте 
испаһан  қылышпен  қалмақты ң  крнтайш ысының  оң 
қолын  шауып  түсіріпті. 
Осыған  арқаланған  қазақ, 
қы рғы з  жасағы  аруақ  шақырысып,  майдан  даласында
айта  қаларлықтай  ерліктер  көрсеткен.
Ө зің  айтқандай, 
бұл  ш айқас 
бізді 
боданды ққа 
мәж бүр  етсе,  Ж оңғария  мемлекетінің  ж ер  бетінен 
жойылып  кетуіне  себеп  болды.  Бүлдіріп-қиратушылык 
әрекеттердің  ақы ры   әманда  солай  болмақ.  К,алмақтардан 
төнген  қауіпті  ерте  сезіп,  түркі  тектес  елдердің  басын 
біріктіруде  Есім  ханның  еңбегі  де  орасан  зор.  Ол  пышы- 
рап  орналасқан  Бұхар  мен  Тұрфан,  К,ашқар  хан- 
дықтарын  жұмылдырып,  қырғыздармен  мөмілеге  келіп, 
ортақ  қол  жинап,  жаудан  Ыстықкөлді  ж ан  сала  қорғап 
қалған.  Егер  осындай  ауызбірлік  болмаса,  орыстардан 
Сібір  арқылы  отты  қару  алып  отырған  жоңғарлардың  бет 
қаратпас  шабуылына  төтеп  бере  алмай,  әрқайсы сы   өзін- 
ше  бас  сауғалап  кетер  еді деседі тарихшылар.
Небір  дөуірден  бері  іргелес  отырған  соң  ба,  исі  түркі 
тектес  халықтардың  ауыз  әдебиетінде  де  негізгі  қар- 
сыласымыз  қалмақтар  болып  келеді.  Тіпп  жырланғанына 
осыдан  он  ғасьф  уақыт  өткен  ұлы  "Манас"  эпосында  да 
қалмақ  ата  ж ау  ретінде  көрініс  табады.  Манас  пен  қы ры қ 
шораның  шайқасы,  негізінен,  осы  көшпелілер  мәдениетін 
қатар өркендеткен екі халықтың ортасында өтеді.
Ш аханов.
  "Манас"  эпосының  1000  ж ы лды қ  ұлан-асыр
салтанатында  Сіз  көптеген  елдерден  ш ақырылған  мей-

мандардың,  мемлекет  басшылары  мен  зиялы  ғалымдар- 
ДЫҢ,  өдебиет,  өнер  қайраткерлерінің  алдында  республика 
Президенті  Асқар  Ақаевтан  кейін  мінбеге  көтеріліп,  ба- 
яндама  жасадыңыз.  К,ызмет  бабымен  республикадан 
тысқары  өлкелерде  жүргендігіңізден  болар,  сіздің  соңғы
бірнеше 
жыл 
ішінде 
осыншама 
терең, 
осыншама 
тебіреніп,  еркін  көсіле  сөйлегеніңізді  көргенім  ж оқ  еді. 
Алқалы  топ  сіздің  лебізіңізге  ұйып,  әлсін-өлсін  қол  шапа- 
лақтап  отырды.  Үзіліс  кезінде  жаныңызға  үйіріле  қалған 
жұрттың  бәрі  сізді  жапа-тармағай  құттықтасып  жатты.
Осы  сөтте  қасыңызға  таяу  келген  мен  жүзімді  әдейі 
түнертіп:
— Шіке,  баяндамаңыз  -   баяндама  емес  екен!  — дедім. 
Ентелесіп,  иы қ  түйістіріп  тұрған  көпшілік  қапелімде  аб-
дырады  да  қалды.  Сіз  де  ыңғайсыздана,  таңдана  тіл 
қаттыңыз:
— Саған  ұнаған ж о қ  па?
— Ж оқ,  баяндамаңыз  — баяндама  емес,  поэзия  екен!  — 
дегенімде,  жүрттың бөрі ду күлді.
Сол  жиында  Элистадан  келген  қалмақ  халқының 
даңқты  ақыны  Давид  Кугультинов  әзілдеп:  "Манас  тойы- 
ның 
мерекеленгені 
үшін 
сіздер 
қалмақтарға 
көп 
қарыздарсыздар.  Өйткені  қалмақ  сынды  мықты  жауы 
болмаса,  Манас  кіммен  ш айқасар  еді,  батырлық  атағын 
күллі өлемге  қалай әйгілер  еді?" -  деген.
Тірі  балбал  сынды  түлғалы  да  тұрпатты  ақынның  сол 
әзілінде  үлкен  шындық жатқанын  айтудың өзі  артық.
Қытайда  Манас  шаһары,  Манас  бұлағы,  Ж апонияда 
Семетей  қаласы,  "Маньесю"  атты  дастан,  Латын  Амери- 
касында,  Испанияда  Манас  қаласы,  Үндістанда  "Манас" 
деген  эпос  бар.  Ал Манастың  қазы қ тасы  Өзгенде,  Манас 
жайлауы  Қазақстанда,  Манас  шоқысы  Кореяда,  Манас 
мүйісі  Қырымда,  Манас  аулы  Венгрияда.  Әлемге  аты 
кеткен  Манас,  оны  тудырған  қырғыз  ұлты  қандай 
бақытты!..
Енді  әңгімеміздің  негізгі  желісіне  көшсек,  түркі  тек­
тес  халықтардың тарихи  жадына,  жазуы  мен  мөдениетіне 
бірнеше  дүркін  қатер  төнген  дегенсіз.  Араб  пен  монғол 
басқыншыларынан 
кейінгі 
ассимиляцияның 
үшінші
толқыны  Ресей  империясына  бодандықты  қабылдасымен 
басталған.
Түркі  халықтарын  өзінің  билік  аймағына  тарту  үшін, 
жаулап  алынған  этностар  мәдениетін  жаңа  мәдениет 
қазанында  қайта  қайнатып,  ойран-ботқасын  шығару 
үшін,  отаршылдар  өздерінің  техникалық  және  саяси

артықш ылықтарын  пайдаланды,  мұнын  өзі  біздщ   этника- 
лы қ  тұрмыс-тіршілігімізді  көптеген  өзгерістерге  душар
етті. 
. 
.
Айт мат ов.
  Алайда,  М ұхтар,  бұл  арада  өзіндік  диа­
лектика  да  бар.  Орыс  факторы,  қалай  дегенде  де,  сол
кездегі  барлы қ  жоғалтқандарымызбен  бірге  иемдену
факторы   да  болды.  Ол  өзінің  бойына  бүкіл  дүниеж үзілік 
ж әне  еуропалық  өркениеттің  жемістерін  сіңірген-ді.  Ал 
онсыз,  яғни  осы  заманғы  жағдайлардың  талаптарына 
жауап  беретін  белгілі  дәрежедегі  дайындықсыз  Кеңес 
өкіметі  құлағаннан  кейінгі тәуелсіздігімізді,  мүмкін,  игере
алмаған  болар  едік. 
_ 
І  !  , ' ? г
Ш аханов.
  Иә,  солай  да  шығар.  Бірак  ол  бізге  тым 
қы м батқа  түсті.  Ұлттық  мідениеттердің  толықтай  жойы- 
лып  кетуіне  ж ақы ндатқан  ассимиляция.  Қ азір  Қытайдағы 
тибеттіктер  мен  үйғырлар  да  осындай  күй  кешіп  отыр, 
олар  өзіндік  ерекшелігі  бар  этнос  ретінде  аман  калып,
тіршілік  ете  ала  ма?  Міне,  мәселе!
Қ азақ   пен  қырғыздың  жерінде  Ресей  империясы  за-
манынан  қалған  200-дің  үстінде  Алексеевка,  Николаевка, 
Александровка,  Владимировка,  Антоновка,  Надеждинов- 
ка,  Павловскалар  бар  екен.  Ал  Кеңес  өкіметі  орнаған  соң 
да,  елді  жаппай  орыстандырудың  астарлы  саясаты  тіпті 
бар  пәрменімен  іске  асып  жатты.  Сталиннің  өзі  бұл 
жөнінде  патшалы  Ресейдің  заңды  мұрагерінен  кем  әрекет 
еткен  ж оқ.  Өйткені  түріктерді  ата  жауым  деп  есептейтін 
"көсем"  Түркия  мен  кеңестік  түркі  халы қтары ны ң  бір 
ж азумен  сауат  ашуынан  сескенді.  Туысқан  елдерді  бір-
бірінен 
аулақ 
ұстап, 
ажыратпаса, 
пантүркизмнің 
ықпалында  кетеді  деп  түсінді.  Бірақ  араб  ж азуы ны ң  ор- 
нына  бірден  кириллицаны  ендіруден  ж асқаны п,  1930 
жылы  латын  әрпін  пайдалануға  шешім  шығарған.  Араб 
ж азуы н  еркін  меңгерген  ел  аяқ   астынан  латын  өрпімен 
қайтадан  сауат  ашуға  мәж бүр  болды.  Араб  алфавитімен 
жазылған  әдеби,  тарихи,  ғылыми  ж инақтар  тегістей  жи- 
нап  алынып,  діни  кітаптар  деген  сылтаумен  өртелді.
Араб  графикасымен  жазылған  қағазды ң  бәрін  құран 
сүрелері,  молданың  ішірткісі  санап,  иесін  қудалады,  ж ер
аударып,  абақты ға  қаматты.
Ал  1937  -   38  жылдары  ұлтымыздың  маңдайына 
басқан  игі  ж ақсы лары н  "халық  жауы"  деп,  келмеске  ат- 
тандырған  соң,  түркі  елдерін  тегістей  орыс  ж азуы на 
көшіру  мәселесі  дереу  күн  тәртібіне  қойылды.  Ж аңадан 
тағы  сауат  аштық.  Ең  бір  өкініштісі  — кириллицаға  ж ап ­
пай 
көшіру  кезінде 
орыс 
тілінде 
ж оқ, 
мұсылман

халықтарының  тш нде  бар  дыбыстар  (ө,  ү,  і,  қ,  ғ,  ң,  ө,  ұ) 
әріптерінің  таңбалануын  Орталықтан  арнайы  құрылған 
комиссия  өз  қолдарына  алды.  Бауырлас  өзбек,  қырғыз, 
қарақалпақ,  қазақ,  түрікмен  т.б.  ұлт  тілдеріндегі  ортақ 
бір  дыбысты  әр  түрлі  таңбамен  белгілесті.  Қарапайым 
сөйлескенде  етене  түсінісетін  халықтар  кириллицаға 
көшкенде,  бір-бірін  оқи  алмайтын  халге  жетгі.  Бұл 
бауырлас  елдердің  ортақ  мәдениетіне  жасалған  үлкен 
қастандық еді.  Сөйтіп,  1940  жылы  одақтас  республикалар 
ішінде  Балтық  бойы  елдері  мен  Армения,  Грузиядан 
басқа  елдердің  бәрі  ж аңа  алфавитке  көпггі.  Ж оғарыда 
аты  аталған  республикалар,  жазулары  көне  дәуірлерден 
бері  келе  жатыр  деген  желеумен,  жеңілдікке  ие  болды, 
кітаптарымызды  аудармамен  оқуға лажсыз  көндік.
Ал  түркі  халықтарының  жазуы  ше?  Тіпті  араб  алфа- 
витінің  өзі  ұлтымызға  он  ғасырдың  үстінде  қызмет  еткен 
ж оқ  па?  Ойма  ж азу  былай  түрсын,  кешегі  араб  пен  ла­
тын  әрпінде  жазылған  төл  тарихымызды  оқи  алмайтын 
халге  жеттік.
Айтматов.
  Иә,  бұлар  -   еңсені  езетін  қынжыларлық 
фактілер.  Бірақ,  тағы  да  қайталаймын,  барлық  мәселеге 
де:  неден  ұтылдық,  не  үттық?  деген  түрғыдан  қарау  ке­
рек.  Орыс  мәдениеті  бізді  күрделі  процеске  тартты:  ас- 
симиляциямен  қатар  ұлттық  мәдениеттерді  20-ғасырдағы 
Еуропа  өркениетінің  негіздерін  күпггеп  таңу  арқылы 
байытты  да.  Ал дінге  келетін  болсак,  олар  сірі  жанды,  тез 
қалпына  келгіш.  Саяси,  рухани  өмірдің  бітпес  қақтығысы 
кез  келген  ұлт  пен  ұлысты  қалай  сынға  алса,  олардың 
діни  көзқарастарын  да  солай  таразы  басына  қояры  анық. 
Зерделеп  қарайтын  болсақ,  діні,  ділі,  тілі  тұтас,  бірегей 
елді  замана желі  шайқалтуы  қиын.
Дін 
жаратылғаннан 
бері 
адамзаттың 
тәрбиеші 
қүралына  айналып  келеді.  Ж алпы  дүние  жүзінде  діни 
ағымдар  мен  көзқарастар  көп  болғанымен,  негізгілері 
төрт-бесеу  ғана.  Атап-атап  айтсақ,  Иисус  Христос  — хри­
стиан дінінің,  Гаутама  Будда  болса  -  будда дінінің,  Зороа- 
стра  — зороастризм дінінің,  Иуда  еврейлер  мінәжат  ететін 
иудаизмнің  негізін  қалады.  Ал  Мұхаммед  пайғамбар 
өмірге  өкелген  ислам  діні  — әлемде  кеңінен  қанат  жайған 
төрт діннің бірі.
Діни  қағиданың  жолын  ұстансақ,  дүниеде  құдай 
біреу.  Ол  — жаратушы,  құдірет  бейнесінде.  Дін  атаулы- 
ның  бәрі  адамзат  баласын  имандылыққа  шақырады, 
адалдыққа  үндейді.
10-235

Бірақ,  өкінішке  орай,  арғы-бергі  ғасырларда  діни 
сенімді  саяси  қаруға,  нәсілшілдік  алалауш ылыққа  айнал- 
дырып, 
қолж аулы қ 
еткісі 
келетіндер 
де 
кезікпей
қалмады.
Ш аханов.
  Өте  байыпты  пікір.  Шіке,  кезінде  исі  түркі 
халықтарына  ортақ мұра  — көптеген  кітаптар  жариялымы 
мен  түпнұсқалары ны ң  сақталған  ж ерін  көрсеткен  құнды  
мәліметті  қойы н  дәптеріме  түсіріп  алғанмын.  Мөселен, 
М.Дулатовтың  өлеңі  басылған  "Серке"  журналы  (1907  ж.) 
Токио  қаласында  сақтаулы.  А.Байтұрсыновтың 
“Тіл 
құралы"  (1920  ж.)  Нью-Йоркте,  "Оғызнама"  (XIII  -   XV 
ғ.ғ.),  "Бабырнама"  (XVI  ғ.),  "Тарих-и-Әбіл-Хайыр"  ж әне  3 
кітаптан  тұраты н  Қ азақстан  ж айы нда  ш ет  тілдерде  жа* 
зылған  әдебиеттер  Париж,  Лондон  қалаларында,  Қ орқы т- 
ата  кітабы  (XV ғ.)  Ватиканда,  "Кодекс  куманикус"  (XVI  ғ.) 
Венецияда,  Ж үсіп  Баласағұнның  "Қ ұдатқу  білігі"  (XI  ғ., 
600 
бет) 
Гератта, 
"Әл-китаб-әл-геомини" 
(1734 
ж.), 
" Бейбары с"(1960  -   77  ж.,  500  бет)  Каирда,  Қ ож а  Ахмет 
Йасауидің  "Хикметі"  (XVIII  ғ.),  М.  Қ аш қариды ң  "Диуани 
лұғат  ат-түркі"  (1074  ж.)  Ыстамбул  қаласында  сақтаулы 
тұр.  М ұнымен  қатар  Қ азан  төңкерісіне  дейін  қ а за қ  
тілінде  ж ары қ  көрген  4  мыңға тарта  кітап  М әскеу,  Қазан, 
Уфа,  Ереван,  Киев,  Минск,  Ашғабат,  Ташкент,  Наманған, 
С амарқант  т.б.  қалалардағы  кітапхана  мен  мұрағат 
қоры нда  ж аты р  деген  дерек  бар.  Олардың  қатары нда 
осы  күні  қолыңа  ш ы рақ  алып  іздесең,  таптырмайтын 
армян 
қарпімен 
басылған 
түркі 
халы қтары ны ң 
шежірелері,  "Дана  Хикар  сөзі"  (XVI  -   XVII)  т.б.  кітаптар 
бар  екен.  Бұл  құны на  бәс  ж етпес  тарихи  ш ежірелердің 
қай  мұрағат,  қай  бумада  ж атқаны н  іздеп  тауып,  ерінбей- 
ж алы қпай  картотекасын  ж асаған  татар  халқы ны ң  адал 
сүт  емген  перзенті  Әбрар  Каримуллинге  айтар  алғысы- 
мыз  шексіз.
Айтматов.
  Қауырсын  қаламмен  жазылып,  заманында 
исі  түркі  жұртының  сауатын  ашуда,  мәдениетін  ілгері  бас- 
тырып,  дүниетанымын  қалыптастыруда  айры қш а  рөл 
атқарған  бұл еңбектерден  көз  ж азып  қалмағанымыз  абзал.
Ш аханов.
  Бастапқы  ойымызды  өрбітсек,  1919  жылы 
Таш кент  қаласында  отау  тіккен  Түркістан  Республика- 
сында  М үсылман  бюросының  төрағасы  болып  қ а за қ  
халқының  ардагер  ұлы  Тұрар  Рысқұлов  бекітілген.  Ал 
М ұсбю ро  құрам ы н а  түркі  тектес  ұлттардың  белді  өкіл- 
дері:  Н.  Ходжаев,  Ю.  Алиев,  Ю.  Ибрагимов  ж әне 
А.М ұхитдиновтер  сайланып,  сол  кезде  ұлтты қ  құрам ы  
ж ағынан  осы  республикалардағы  жалпы  елдің  95  про-

Центін  құраитын  мұсылман  халықтарын  бір  орталықтан 
басқару  мен  саяси,  экономикалық  әскери,  мәдени  жағы-
нан дамытудың бірегей  жолын  ұсынды.
Ресей  империясынан  төнген  отаршылдық  қауіп- 
қатерді  алдын  ала  сезіп,  Орта  Азия  мен  К,азақстанды 
жеке,  дәрежесі  тең  мемелекет  бейнесінде  көргісі  келген 
бұл  қайраткерлер  тілдік  ж әне  діни  қарым-қатынас,  алфа­
вит  бірлігі  жөнінде  арнайы  бағдарлама  түзген.  Алайда, 
Түркістан  Республикасының  жетік  саяси  көзқарасты 
көсемдерінің 
бұл 
әрекетінен 
шошынған 
Мәскеу 
Мұсбюроны  таратып,  Орта  Азия  мен  К,азақстанды  жеке- 
ж еке  республикаға  айналдырып,  тізгінді  түбегейлі  өз 
қолына  алды.  Ал  Рысқұлов  бастаған  мұсылман  ха- 
лықтары  қайраткерлерінің  тағдыры  қандай  трагедиямен 
аяқталғаны  ел-жұрттың  есінде.  Өз  кезінде  "ұлтшылдық", 
"пантүркизм"  деген  атак  алған  түркі  халықтарының  "Бір 
орталықтану"  идеясы,  меніңше,  өмірге  қайта  сұранып 
тұрған  сияқты.
Айтматов.
  Уақыт  талабы,  жағдайлардың  қимыл- 
қисыны  бұл  идеяны  қайта  жаңғыртуы  әбден  мумкін. 
Адам  баласы  заманында  өз  қолымен  қиратқан,  өз  аяғы- 
мен  таптаған,  өз  түсінігімен  өшіргендерін,  яғни  бастапқы 
қателігін  парасат,  гуманизм  биігіне  қайта  көтерілген 
шағында  мойындамаса,  әділет  аспанында  жұлдызы 
жанған  жылдарын  ескеріп  отырмаса,  ол  екінші  бір  өкін- 
іштің  бастауына  айналмақ.
Құдайға  шүкір,  қазір  біз  өткенде  құқай  көрген  дін, 
тіл, 
мәдениет 
қайраткерлеріне 
қарызымызды 
өтеп 
ж атқан  сыңайлымыз.  Куғын-сүргін  жылдары  ж азы қсы з 
жапа  шеккен  олардың есімдері де,  еңбектері де  ақталуда.
Тарихтың  шынайы  қожасы  -   халық  десек  те,  шын 
мөнісінде,  тарихқа  уақыт  пен  жағдайлар  қозғау  салып 
отырады.  Біздің  әкелеріміз  бен  аталарымыздың  тағдыры 
да,  өмірі  де  дүниежүзілік  тарихты  тудыратын  екі  өлшем 
арасында 
өтіп 
келді. 
Олардың 
қуаныштары 
мен 
қайғылары,  жеңістері  мен  жеңілістері  тарихи  жылнама- 
ларда,  ататек  шежірелері  мен  тарих  жөніндегі  кітаптарда 
шып-шырғасы  шығарылмай  жазылып  қалмаса  да,  орасан 
ауқымды  тұрмыс-тіршілік  өлемі,  көшпелі  ел  рухының 
өмірі  домбыра  мен  қобыз  үні  арқылы  жөне  ақын- 
жырауларымыздың  жыр-толғаулары  арқылы  ұрпақтан- 
ұрпаққа  беріліп,  осы  күнге  жетті.
Бұған да тәубе!
Шаханов.
  Халықтың  бастан  өткерген  тарихының  өр 
беті  бізге  қымбат.  Соған  орай,  егеменді  қ азақ   елінің

жылнамасына  өшпестей  боп  ж азы лар  мынадаи  төрт
бірдей  тарихи  оқиғаны  айта  кетсем деймін.
1456  жылы  Ш айбани  ұрпағынан  бөлініп  ш ы ққан 
қ азақ   халқының  ж еке  мемлекет  болып,  ш аңырақ  көтерге-
ніне  540 ж ыл  болыпты. 
.
О сынау  бес  ғасырдан  астам  уақьгт  ішінде  небір
әділетсіз  ш апқынш ылықтар  мен  қанды  қырғындарға  куә
болған  қ а за қ   халқы  өз  бостандығы  мен  еркіндігі  жолын-

жүктеу/скачать 22,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: