Факультеті «География және табиғатты пайдадану» Кафедрасы «География, жерге орналастыру және кадастр»

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі 
«Әл - Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті» 
 
 
 
 
 
Факультеті «География және табиғатты пайдадану» 
Кафедрасы «География, жерге орналастыру және кадастр» 
СӨЖ 
 
 
Тақырыбы:
«Қазақстандағы топонимика проблемасы»
Орындаған:Кәдірхан Дінасыл 

 
Тексерген:Сатвалдиев Бағдат 
 
 
 

 
 
Алматы 2023ж 

 
Жоспары: 
1.Топонимика
2.Қазақстандағы топонимика және проблемамы
3.Қорытынды 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Топонимика — біріншіден, белгілі бір территориядағы географиялық 
атаулардың жиынтығы, екіншіден, тіл білімінің лексика саласындағы 
географиялық жалқы атауларды зерттейтін үлкен бір бөлімі.Топонимика, грек 
сөзі; топос-орын, 
жер, 
ономо 
— 
атау. Топонимика, 
топоним 
деген терминдердің соңғы 
кезден қолданылуында 
айырмашылық 
бар.
Топонимия 
- 
қандай 
болмасын 
аумақ 
атауларының 
жиынтығы.Н.А.Баскаковтың классификациясы бойынша, топонимдер — 
морфологиялык, семантикалық болып бөлінеді. Осының ішіндегі топонимдер 
жасалуының морфологиялық жағын алатын болсақ, сөз таптары 
карастырылады. Яғни топонимдердің жасалуына сөз таптары — зат есім, сын 
есім, сан есім, етістік,есімдік, үстеу қатысады.Ал топонимдер жасалуының 
семантикалық жағы болса, түрлі атаулардың мағынасына сай койылуы болып 
табылады. Оған төмендегідей мысалдарды келтіруге болады.
1. Адам атынан қойылған: Жәнібек. Ескендір, Өтеген, Шоқай, т.б. 
2. Жер бедерін білдіретін: Ескентау, Жуантөбе, т.б. 
3. Су көздерінің аттарынан: Тұзкөл, Тассуат, т.б. 
4. Ағаш атауларынан: Қарағайлы, Қайынды, Тіктоғай, т.б. 
5. Ру, тайпа аттарынан қойылған атаулар: Қаңжығалы көлі, 
Калмаққырған жері. 
6.Өсімдік атауларынан: Талды — аудан, Құрқамыс-разъезд. 
7. Адамдардың қызмет, кәсібін көрсететін: Темірші — жер, Балуанкөл 
— көл. 
Қазақстанның топонимиялық жүйесі – осы аумақты мекендеген 
халықтардың, соның ішінде қазақ халқының заттық және рухани мәдениетінің 
ғасырлар бойы жинақталып, сақталып қалған көрінісі. Өткен замандардың 
реликтілік мұралары ретінде тарихи топонимдер аумақтың табиғат 
жағдайларын, ондағы мемлекеттер мен халықтардың тарихындағы маңызды 
оқиғаларды “жадында” сақтап, қаз қалпында бүгінгі күнге жеткізіп отыр. 
Сондықтан топонимдерді диахрондық бағытта зерттеуге топонимист 
ғалымдар ерекше маңыз берген. Кез келген қоғамның материалдық негізі 
қоғамдық қатынастардың тарихи дамуы мен қоғамның рухани келб.ін 
анықтаған. Рухани мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылатын 
географиялық атаулардың қалыптасуында да тарихи астар бар. Е.М. 
Поспеловтың бейнелі түрде атап көрсеткеніндей, тарихи география 
“топонимиканың бесігінің жанында тұрды, ал алғашқы топонимистер тарихи 
географтар болды”. 

Қазақстан аймағындағы топонимдер ішін-ара екі үлкен топқа бөлінеді. 
Олардың 
бір 
бөлігі 
— 
ірі 
географлялық 
объектілердің 
атаулары болса, екінші мол тобы — кіші-гірім объектілер атаулары боп 
саналады. Бұларды ономстикалық ғылыми терминмен макротопоним 
және микротопоним деп атайды. «Макротопоним (гр. макро — «үлкен», 
«ірі») — халыққа кеңінен танылып, ресми тұрғыда белгілі болған ірі физика-
географиялық объектілердің аттары. Мәселен, Европа, Азия, Кавказ, Памир, 
Тынық 
Мұхит 
т.б. Біздің 
Қазақстан 
топонимдері 
құрамындағы макротопонимдер — Алматы, Қарағанды, Целиноград, Орал, 
Ақтебе, Балқаш, Каспий, Алатау, Қаратау, Ертіс, Сырдария, Ілс, Көкшетау 
т.б. Сондай-ақ оған баска да қалалар, қала типіндегі поселкелер, аудан 
орталықтары мен ірі өзен, көлдер т.б. объектілер атаулары жатады.Ал 
микротопонимия (гр. микро- «кіші») — белгілі территорияға тән ұсақ физика-
географиялық объектілердің, яғни өзендер мен көлдер, көлшіктер, бұлақтар 
мен бастаулар, құдықтар мен жылғалардың, жыралар мен сай-салалардың, 
жоталар мен төбе, төбешік, қыр-қыраттардың, шабындықтар мен 
пішендіктердің 
қыстаулар 
мен 
жайлаулардың 
аттары. 
Бұл макротопоним және микротопоним деген терминдерді советтік тіл 
білімінде алғаш рет А.В.Суперанская және Э. М. Мурзаев қолданды.Орталық 
Қазақстан 
топонимдерінің 
ішінде 
сан 
жағынан 
көбі 
— микротопонимдер. Олардық мейінше мол болуының заңды себебі де 
бар. Өйткені мал бағып, ен далада көшіп-қонып жүрген ел ертеден ұлан-
ғайыр, кең-байтақ жердегі бұлақтар мен бастау, қайнарларға, құдықтар мен 
суаттарға, жыралар мен жылға, сай-сала, қыр-қыраттарға, қыстаулар мен 
жайлауларға ат қойып келсе, әрбір облыс тұрғындары отырықшы өмірге 
бой ұрған соң, елді мекендер мен колхоз, совхоздарға, фермалар мен 
учаскелерге жаңаша ат қойып, айдар тағып отырды.Жергілікті географиялық