-оқыған-ды,  келген-дағы,  Аманкелді-сынды

Бірге жазылатын  сөздер
Тілдегі  бірге  ж азы латы н  сөздерге  біріккен  сөздер  ж атады . 
О лар:
1.  Т үлғалары   өзгеріп,  бірімен-бірі  әбден  кірігіп  кеткен  сөз- 
дер:  бүгін  (бұ л   күн),  биыл  (бұ л   жыл),  қыстыгүні  (қыстың  күні), 
б е л б е у   ( бел  Say) 
т.  б.
2.  Тұлғалары н  сақтап  біріккен  сездер:  а)  шекара,  тасбақа, 
Құсжолы,  алтыбақан,  наркескен
 т.  б.
ә )  
Еш,  әр,  ңай,  әлде
  сөздеріңен  біріккен  есімдік,  үстеу  сөздер: 
еиікім,  әрқашан,  эрбір,  кейбір,  қайсыбір
,  біржолата,  әлдещаіиан, 
ешқашан,  қайсыбір,
 т.  б.
Е с к е р т у :   Еш,  әр,  кей,  бір,  қай,  әлде  сөздері  зат  есіммен 
тіркескенде,  белек  ж азы лады :  ә р   үйде,  е ш   бала,  к е й а д а м ,   ң а й  
ц а л а ,б ір  у а қьіт ,әл де  қуаныш,  э л д е   азап
 т.  б.
б)  Терминдік  мәндегі  біріккен  сөздер: 
баспасөз, 
шикізат, 
жемшөп,  арасалмақ,  оңтүстік,  еңбеккүн,  Темірқазьщ
  т.  б.
в)  Қісі  аттары:  Аманкелді, 
Қартбай, 
Крсжан,  Алпысбай, 
Бақыт,  Әшімщызы  Оспанова
 т.  б.
г)  Географ иялық  атаулар:  Сарыөзек,  Екібастұз,  Ж езқ а зға н , 
Қоңыркөл,  Қосарал,  Жиенщұм,  Шалщар,  Қаратау
  т.  б.
125-жаттығу.
  Мұндағы  біргс  жазылған  сөздердіц  себебін  айтыцыздар.
Тағы  мына  Қасымқанны ц  бөгелеңдеп  отырғаны 
(М.  д .) .  
Ж әне  сол  совхоз  тапқан,  жеткен  ж ақсы лы қты ң  бәріне,  бар  үлгі- 
сіне,  дәстүріне  осы  «Ж данов»,  «Үшбас»,  «Ақтоғай»,  колхозда- 
рын  да  ж еткізуді-арм ан  ететін  (М,  Ә.).  Терең  әжім  көмкерген 
ж ұқа  қабақты ң  астындағы  мұқды  көз  бір  сәт  абыржығанынан 
айрылып,  әлденеден  үрейленгендей  Қ арасайға  тесіле  қарап, жы- 
лан  арбаған  торғайдың  көзінше  еш қайда  бүлтара  алмай,  шара- 
сынан  шығып  барады   (С.  М .).  Үнсіз  меңіреу  түзде  әлденеден 
үркіп,  быр-быр  етіп  ұш қан  итала  қаздай  қос  машина  дүр  етіп 
от алып,  қатар  түзеп жөнеле  берді  (С.  Ж -).
126-жаттыгу.
  Жақшаға  алынған  сөздердің  тіркескен  сөзбен  бірге,  бөлек 
жазылуын  тауып,  емле  бойынша  жазьщыздар.
(Әлден)  уақы тта  зиратты ң  тасасынан  қылт  етіп  қырдың  Кы­
зыл  түлкісі  шықты  (С.  Ж -).  Қ араңғы да  оны  (еш)  кім  аңдама- 
ды  (С. Ж . ) .   М ына  суықта  қай  (бір)  ж етісіп  келеді  дейсің  (С. Ж -). 
(Әр)  ж ай д ақ   іланада  екі-үш  қап  теңкиіп  ж аты р  (С.  Ж -).  Енді 
бұл  арад а  отырудьщ  (еш)  реті  қалм ады   (С.  Ж -)-  (Әр)  ойпаңға 
ж иналған  ж айы лм а  сулар  ж ұм сақ  сам ал  өтінде  терең  көлдерше 
толқынданып  ж аты р  (С.  Ж -).  (Әлде) 
кеңіліңе  ол  да  ж аға  ма 
екен?  (М.  Ә.).
(Еш)  біріне  қасы м   ж о қ  (М.  Ә.).  Кейде  шырт ұйқыда  ж атсам  
Да,  ояу  жүрсем  де,  қүлағы м а  (әлде)  қандай  ж ам ан  сөздер  саңқ 
етіпестіліп  қал ған д ай   болады  (М.  Ә.).
61

127-жаттығу.
  М ына  сызыкш а  ар қ и лы   ж азы лған   сездердін,  бірге  я  бөлек 
ж азы л у ға  тиісті  екенін  аж ы раты п,  дұрьіс  көшіріңіздер.
Әр  — старшынның  билері  мен  елу —  басылары, 
атқа —  мі- 
нерлері  өздерінің  қол  астындағы  шаңырак,  иелерінің_  бәріне  қо- 
сымша  сомаларды  ж азы сы п  ж атты   (М.  Ә.).  А рада  бір-талай уа- 
қы т  өтті  (М.  Ә.).  О лар  әлде-неге  көңілденіп,  көтеріле  сейлеген 
адам дар  тәрізді  (М.  Ә.).  Мысы  бір-ж олата  курысын  ж аул ар- 
дың!  (М.  Ә.)  Әр — заманны ң  езінде  бір  әзезіл  шығады  демеп  пе 
еді?  (М.  Ә.)  Абай  мен  Ербол  үндеместен,  Б ай — көкшенің  со- 
дына  ерді  (М.  Ә.).  Осыдан  бір  күн  бұрын  Қ ар а— моланың  басы- 
на  О раз—бай  д а  кеп түскен-ді  (М.  Ә.).
128-жаттығу.
  Мына  сөздерді  емле  бойынш-а  ж азы цы здар.
• 
Кей-бір.  Қайсы-бір.  Бір-талай.  Бір-аз.  Бір-келкі.  Бір-сыпыра. 
Бір-сәрі.  Бір-сыдыргы.  Бір-неме.  Бір-тектес.  Бір-ы қғай.  Бір-тоға. 
Бір-түтас.  Бір-ізділік.  Әр-бір.  Еш-бір.  Қ ай :бір.  Бір-қыдыру.  Бір- 
адам.  Бір-адым,  Б ір-азап.  Бір-жұмыс.
Еш -қаш ан.  Еш-кім. 
Еш -уақыт. 
Еш -адам. 
Еш -қаш ан.  Еш- 
қайда.  Еш-теңе.  Еш-жұмыс.  Еш -қандай.  Еш -ж ам ан.
Қ О С Ы М Ш А Л А Р Д Ы Ң   Ж А ЗЫ Л У Ы
Қосымш алар  сөздің  соқғы  дыбысының,  буынының  әуенімен 
үндесіп;  бірге  ж азы лады ,  М ысалы:  бала-лар,  дке-сі,  ана-дан, 
бақыт-ты,  ерке-лік,  терезе-де
 т.  б.
129-жаттығу.
  Тексті  оқып  шығып,  қосымша 
ж алған ган   сездерді  теріп 
ж азып,  емлесіне  түсінік  берініздер.
Тәкаппар  боп  өскен  терек,  ақылын,  қы сқа,  бойың  ұзын...
Бойым  қы сқа-  болғанымен,  адам   м аған  бақы т берген.  Ж үз ж ы л 
емір  сүрсеңдағы,  тастан  б асқа  нені  көрдің,  тау  артында  нелер 
барын  сен  білмейсің,  сезбейсің де.
Сен  де  тассың,  қозғалмайсьщ .  Күнде  м аған  кеп  жүрген  қыз 
мені,  қызыл  гүлді  қолына  үстап,  самолетпен  аспанға  ұшты,  тау 
артында  нелер  барын  өз  көзімен  көріп  түстім.  М үндай  құрметті 
мын,  ж ы лда  да  сен  кермессің.  Бір  орында  тастай  қаткан,  үзын 
терек  болғаннан  да,  бір  орыннан  қ о зғал а  алм ай,  өмір  бойы  тұр- 
ғаннан  да,  бір-ақ  рет  аспанға'  үшып,  айдан  сүлу  қызды  құшып, 
жер  бетіне  түскен  артық...  (С.  Е.)
130-жаттыгу.  -Сыз,  -щор,  -нікі,  -паз,  -шы,  -іиа,  -шақ,  -іиыл,  -кер,  -гер,  -са, 
-мен,  -бей,  -би,  -қой,  -кеш,  -кес,  -ов,  -ева
  сияқты  қосы м ш аларды   тиісті  сөздер- 
ге  косып  ж азы п,  дыбыс,  буын  үндесуіне  бағынатындарын  бірыдғай,  бағынбай- 
тындарын  өз  алды на  топтаңы здар1.
1  Үндестік  занына  баеынбайтын  қосымшалар,  қос  дауыссызға  аяқталған 
сөздерге,  косымшанын.  жазылуы  туралы  сол  белімдерден  қайталаңдар.
G2-

131-жаттығу.
  Көшіріп  ж азып, 
ассимиляция  мен  сингармонизм  заңына 
багынбай  ж алганып  тұрған  қосымш алардың  астын  сызып  себебін  түсіндірі- 
ціздер.
1.  Үш  күннен  кейін  академик  Ленинградқа  қайтты  (С.  Е.).
2.  Ал  М ырқал  оны  керісінше  түсінді.  3.  МырқаЛ’  Бөлекбаспен 
сезі  бітпесе  де,  Спулеге  бара  тұр  дей  алған  ж оқ  (Ә.  Ә.).  4.  Bi- 
рак,  ол  епті  болғанмен,  саудагер  емес-ті  5.  Тоқта,  ана  кісіге  тү- 
сіндірседдерші  дүрыстап.  6.  Әкеңнің  халін  көрмейсің  бе,  арманы- 
мыз.  7.  Семен  Степанович,  тап  өзіне  комитетте  бар  деп  кү.нәлы 
бола  алмаймын.  8.  Егер  де  крестьяндар  бунт  көтере  қалса,  мына 
сияқты  жауынгерлермен  су  түбіне  кете  бересіц  (X.  Ес.).  9.  М ал 
Долбынікі  еді  (С.  Е.).
132-жаттығу.
  Оқып  шығып,  орыс  тілінен  енген  сездерге  қосымшанын,  қа- 
лай  ж алғанганы на  талдау  ж асаңы здар.
1. 
Өртенген  самолет,  корабльдер,  ж ары лған  снарядтар  теңіз 
ішін  өрт  қылып  жіберді.  2.  Владивосток  пен  Хабаровскіге... 
өтем  деуш ілердің  сүйегі  суда  қалып  ж атты.  3.  Әуе  соғысы  ке- 
зінде  12  жапон  эсминецтері  оң  флангіден  алға  үмтылды.  (С.  Е.).
4.  Ш оқан  әкесінің  екінші  хатына 
1860  жылғы  4  ноябрьде 
қайтарған  ж ауабы нда  бір  айдан  кейін  Петербургтан  П ариж ге 
аттанатынын  айта  келіп,  інісі  М ақы   туралы  былай  деді... 
(«С.  Қ .»).  5.  П олкке  қосылғанда,  менің  қарауы м да  боласың — 
деді  Д ул атқа.  6.  —  Танкіге,  ж ау  танкісіне  кісінің  еті  үйрене 
қояр  ма  екен, — деді  Василий  (Т.  Ахт.).  7.  Ф актілер  мен  оқи- 
ғалар  күшті  ш оғырланғандықтан,  тарих  таңғаж айы п  болып  кө- 
рінеді  («С.  Қ.»).
133-жаттыгу.  -Мп,  -сть,  -кст
 
дыбыстарына  аяқталған  
сөздерді  ор- 
ф ограф иялы қ  сөздіктен  теріп  ж азып, 
оларға  қосымшанын,  ж алғануы ндағы  
ерекшелікті  айтыңыздар.
134-жаттыгу.
  Темендегі  сездерге 
жақшанын,  ішіндегі  қосымш алардың 
тиістісін  ж алғап,  бұларды   қаты сты ра  «Қызықты  кеш»  деген  тақы ры пқа  шы- 
тарм а  ж азы қы здар.  Қосымшаның  қалай   ж азылатынын  түсіндіріціздер.
Ансамбль  (-ы,  -і),  бинокль  (-ден,  -дан),  роль  (-ін,  ы н),  ноя- 
б р
  (-де,  д а ),  вальс  (-ты,  т і),  фестиваль  (-да,  -де),  парк  (-ке,  қ а ).
Ты рнақш аға 
алынатын  сөздерге  ж алған аты н  қосымша  да 
ты рнақш а  ішІне  ж азы лады .  М ысалы:  «Ботакезді»  үш  рет  оқы- 
дым.  Б үл  м ақал а  «Социалистік  Қ азақстанда»  ж арияланған.
135-жаттыгу.
  Темендегі  сездерге  қосымша  ж алғап ,  сейлем  қүракыздар.
« Қ азақстан  мектебі»,  «Социалистік 
Қ азақстан», 
«Ояиған 
©лке»,  «Лениншіл  жас»,  «Ж үлдыз»,  « Қ азақ   әдебиеті»,  «Казак- 
стан  мүғалімі»,  «Ақ  Ж айы к»,  «П равда»,  «Мөлдір  махаббат»^ 
«Қ арағанды »,  «Қ азақстан 
пионері», 
«Қайрат»,  «Спартак», 
«Аманкелді»  (колхозы ),  «Құрыш  қ ал ай  шынықты».
63

Қосымшалардың  дефис  арқылы  жазылуы
1.  Сөздердің  басқы   дыбыстарынан  ж әне  бірінші  сөздің  бас- 
қы  буыны  мен  кейінгі  сөздердің  басқы  дыбыстарынан  қысқар- 
ты лған  сөздерге  қосымша  дефис  арқы лы  ж азы лады .  М ысалы: 
СССР-де,  К азП И -д е,  Г Д Р -ден ,  100  км-ден,  10  см-дей.
2.  Ц ифрмен  ж азы л ған   сан  есімге  қосымш а 
дефис  арқылы 
ж азы лады .  М ысалы:  10-нан,  50-дей,  100-деген, 
5-терде,  1/2-ін, 
5-ті
 т.  б.
3.  Процент  ( %) ,   градусты  (°)  белгілейтін  таңбалары  
бар 
цифрмен  ж азы л ған   сан  есімдерге  қосымш а  дефис  арқылы  ж а ­
зылады. М ысалы:  200% -тен,  40°-қа,  30°-тен.
4.  Ж еке  әріптер  мен  сөздер  тал д ау   объектісі  болғанда,  олар- 
ға  қосымша  дефис  арқы лы   ж алған ады .  М ысалы:  Б-ні  оның  қа- 
таң  сьщары п-пен  салыстырады.
136-жаттығу.
 
Ж а қш аи ы ң   ішіндегі  қосымшаны  ереж е  бойынша  сөзге  қо- 
сып  ж азып,  ж атты ғуды   көшіріңіздер.
I.  1.  Сонан  соң,  80  метр  емес,  20  (дан)  аспайды,— деді  Л иза.
2.  Д әл  осы  уақы тта  Токионың  ш ет  ж ақ тағы   бір  жұпыны  үйінде 
35  (терге)  келген  зор  денелі  кісі  отырды.  3.  Ө зі  ж ас,  17— 18  (де) 
болу  керек.  4.  Ол  кітап  М аксим  Горькийдің  «Ана»  (сы)  екен.
5.  Ол  «Русалка» 
(дағы) 
М елник  ариясын  ж ақсы   айтатын,
6.  Екеуі  біріккенде,  П.  П.  (ьщыз)  болып  ш ы ғады,— деді  (С.  Е ).
7.  Бүгін  таң д а  А фрика  ж ерінің  80%  (інде)  дербес  мемлекеттер 
қоны степті  («С.  К,.»).
II.  Театр  ширек  ғасыр  ішінде  ж ұртш ы лы ққа  дүние  ж үзілік 
алтын  қорға  қосылған  В.  Ш експирдің  «Асауға  тұсау»  (ы н), 
Гольдонидің  «Екі  мы рзаға  бір  қызметш і»  (сін),  Ф.  Ш иллердіц 
«Зұлымдық  пен  м ахаббат»  (ы н),  Б.  М ольердіц  «Скапеннің  ай- 
лалары »  (н)  керсетті  (С.  Қ .).
С Ө З Д Е Р Д Щ   ТА СЫ М АЛДАН УЫ
Сөздің  ж олға  сыймаған  бір  я  көп  буынын  келесі  ж олға  тасы- 
м алдауға  болады.
Ж олға  сыймаған  сөздің  бөдегін  екінші  лсолға  тасы м алдау 
буын  жігінен  ж асалады .  М ысалы:  ща—ла,  мек—теп,  таңертең— 
гі,  таңер
—теңгі,  таң—ертеңгі.
Ж иын,  тиын,  щиыр,  жуын,  суын,  буын
  сияқты  сөздер  жи—ын, 
ти-ын,  ци-ыр,  жу-ын
,  су-ын,  бу-ын  түрінде  тасы м алданады .
М ынадай сөздерді тасы м алдауға  болмайды:
1.  Бір  буынды  сөздерді  тасы м алдауға  болмайды.  М ысалы: 
от,  бар,  кел,  ет,  щарт,  Эрнст.
2.
  Сөздің  бір  әрпін  келесі  ж о л ға  көш іруге  немесе  ж олды ң 
соңына  қалды руға  болмайды.  Ата,  аю,  кею,  сия,  қия  сөздерін- 
дегі  а ,  я ,   /оәріптерін  тасы м алдау  дүрыс  емес.
64

3.  А.  С.  Пушкин,  А.  Қүнанбаев  сияқты  қысқартылып  ж азы л- 
ған  кісі  аттарынан  фамилияларын  бөліп  тасы м алдауға  болмай- 
ды.
4.  Қысқартылып  ж азы лған  өлшем  аттарын  (км,  г,  м,  см,  км, 
мм,  га,
  т.  б.)  саннан  бөліп  тасы м алдауға  болмайды.  М ысалы: 
10  кг,  16  км,  55 га.
5.  Бас  эріптен  және  бас  оріп  пен  буыннан  қы сқарған  сөздер 
тасы малданбайды.  Мысалы:  СССР,  КазПИ.
137-жаттығу.
 
Текстегі  сөздерді  улгі  бойынша  тасы м алдауға  келетін  буьш 
жігінен  бөліп  ж азы цы здар.
Ү л г  і:  Сал-қын  бел-де  са-ры  ал-тын.
Салқын  белде  сары  алтын
Ж онға  келіп  орнағанына  бес-алты  ай  болған,  адал  еңбек 
сауған  совхоз  жұртшылығы  >ңаз  ортасынан  аса  берді.  Бұл  т а к ­
та  игі  еңбек  мол  жемісін  бере  бастап  еді.  Самал  тау,  салқын  бел 
Ж он  деген  елке  ұшан-теңіз  алқапты  басқан  сары  алтындай  ас- 
ты қ  даласы на  айналды.  Бұрын  адам  еңбегі  қыртысына  қол  ти- 
гізбеген  өлі  өлке,  қан  қазына  өңірі  боп  ж анара,  ж аңғы ра  бер- 
ді...  (М.  Ә.).
138-жаттығу.
 
Темендегі  сөздерден  тасы м алдауға  болмайтын  сөздерді  бір 
бөлек  теріп  жазьш, 
тасы м алдауға  келетін  сөздердін  калан  тасымалданаты- 
нын  көрсстіңіздер.
Қиын,  бейім,  ерен,  суық,  кеий,  байы,  кейі,  сауу,  жауу,  туыс, 
әзіл,  оюлы,  қуаныш,  ауыр,  күншуақ,  баяу,  белуар,  биолог,  бия- 
зылық,  бояу,  буу,  бүйым,  ғақлия,  диалект,  дуал,  еру,  есуас,  жан- 
уыш,  жиек,  жиюшы,  жуас,  жуын,  ж уырда,  жымиюы,  зиян,  зоо­
лог,  зымиян,  идеал,  иек,  иелі,  иіс,  кие,  куәлік,  қарауы л,  қасиет, 
қиыр,  қиямет,  қосаяқ,  қуақы лау,  миуа,  суалу,  фейерверк.
Б азаралы ,  уақыт,  бөлме,  бөбек,  адам,  үлгі,  осы,  хабар,  ра- 
Қат,  таны,  өнер,  КазГУ,  100  га,  орман,  қаж ет,  20  м,  ж алғы з,  к а­
тар,  атау,  ж аяу,  өтет,  арпалыс,  шыда,  ж ануар,  кертартпа,  кемең- 
гер, көркемдеу.
139-жаттығу.
  Тексті  кәшіріп,  тасы м алдауға  болмайтын  сөздердің  астын 
сызыңыздар.
Ол  —  дастанын  әсем  туған  халы қ  кызы  Еңлікті  көріктеп, 
мадақтаудан  бастаған,  атасы  кәрі  Ы қан-Хан  тауының  бауырын- 
Да  адал,  момын  еңбекпен  күнелткен  әзіз  жан.  Екі  абзал  кәрінің- 
Ұлы  да,  қызы  да  езі  боп,  сыпайы  өскен  Еңліктен  сөз  кетеді 
(М.  Ә
Б алам ,  өз  әкец  ғой.  Р енж і^е.  О  байғұс  та  кайтсін.  Оған  да 
кінә  жоқ.  Қайтып  сендерді  ж еткізем   деп  біреумен  үрысып,  бі-
3—1157 
! 
65

реумен  жұлысып  күн  кешіп  келе  ж атқ ан   ж оқ  па.  Бүгін  өзі  қат- 
ты  кейіп  отыр  (С.  Ж  ).
Әйе  болды  сіздін,  сөз.  Тобықты  билерімен  сөйлесіп  ж ауабы н 
берсін.  Н е  К ебек  пен  қызды  бер!  Б олм аса,  тұрысатын  ж еріңді 
айт!  Қ айдасы ң  осы  сөзге  еретін  Н айман,  тарт  менің  соңымнан 
(М.  Ә.).
140-жаттығу.
 
Төмендегі  сөздердін.  тасы м алд ауға  болатындарын  бір  бара­
на,  тасы м алдауға  келмейтінін  бір  б аған а  етіп  ж азы ңы здар.
Ана,  көрік,  қария,  мая,  қүлын,  С.  М үқанов,  лаш ық,  лақ, 
200  км,  Ғ.  М ұстафин,  ми,  мінез,  ООН,  қия,  намысқой,  неғайбіл, 
намахрам,  террас,  тиянақ,  10  мм,  100  га,  уақиға,  уыздану,  ниет,’ 
езі,  өнер,  сеанс,  сәнқой,  ер,  карт,  С.  Ерубаев,  РС Ф С Р,  саяхат, 
сахтиян, дүбара,  дімбілез,  дүрс,  егіс.

ф
I
Л Е К С И К А
С Ө ЗД ІҢ   ТУРА  Ж Ә Н Е  АУЫ СПАЛЫ   МАҒЫНАСЫ
Тіліміздегі  біраз  сөздер  бір  ғана  заттың  атауы  болып  қой- 
май,  әлденеше  заттың  атауы  болып  қолданыла  береді.  Олардын, 
лексикалы қ  мағынасы  бір-біріне  өте  ж ақы н  болады.  Мәселен, 
қ ұ л а қ
  деген  сөз  —  адамның  не  ж ан-ж ануарды ң  сезім  мүшеле- 
рінін,  бірін  білдіретін  атау.  Қазаншының  еркі  бар,  қайдан  қу- 
лак,  шыгарса
  деген  мәтелдегі  қүлақ  сөзі  ж оғары дағы дай  сезім 
мүшесінін.  атауын  білдіріп  түрған  жоқ,  қазанпы ң  түтқасы  де­
ген  мағынада  қолданылып  тұр.  Домбыраның  құлағы   дегенде 
музыкалық  аснапты  күйге  келтіретін  бір  тетіктің  атауын  білді- 
реді.  Сондай-ақ  ел  қүлағы   елу,  узы н  қулақ,  көнбесе,  оның  құ- 
лағы н  б ур ап   ңой
  дегенде  де,  қул а қ   деген  сөз  әр  түрлі  м ағынада 
қолданылады.  Солай  бола  түрса  да,  щулак,  сөзі  тілімізде  әлде- 
неше  сөз  емес,  бір  ғана  сез  болып  есептеледі.  Оның  мәнісі  — 
кұ л ақ   әр  түрлі  үғымның  атауы  болғанымен,  ол  атаулар  бастап- 
қы  бір  үғымның  атауы  болған  негізден  өрбіген.  Атап  айтқанда, 
қазанны ң  тұтқасы  сырт  түлғасы  ж ағы нан  адамның  күлагы на 
үқсас,  сондықтан  ол — қ ү л ақ   деген  атауға  ие  болған;  домбыра- 
ның  күйге  келтіретін  тетігі  де  сан  ж ағы нан  ж әне  басқа  белгісі 
ж ағы нан  адам  қүлағы на  ұқсас.  Олай  болса,  қ ү л а қ   деген  сөздің 
бастапқы  мағынасы  — сезім  мүшелерінің  біріне  қойылған  атау 
болеа,  басқасы  —  соның  негізінде өрбіген  атаулар.
ГСөздің  баетапкы  мағынасын  т у р а   мағына  дейміз  де,  сол 
бастапқы  мағынаның  негізінде  пайда  болған  туынды  магына- 
ларды   а у ы с п а л ы   мағына  дейміз.
Сөздің  көп  магыналылығы  метафора,  метонимия,  синекдоха 
жолымен  пайда  болады-.
■
  Эр  түрлі  заттың  түріне,  түсіне  және  басқа  да  белгілерінің 
үқсастығына  қарап  бір  сөзбен  аталуын  метафора  дейміз.
Т  і  л:  адамның  тілі,  сағаттың  тілі,  техниканың  тілі;  м о- 
й ы н :   адамнын.  мойны,  бутылканың 
мойны, 
ш амның  мойны, 
пештід  мойны;  е т е к:  көйлектің  етегі,  таудьщ   етегі;  ж а п ы -  
р а қ ;   өсімдіктің  ж апы рағы,  бір  ж ап ы р ақ  (қ ағаз,  нан,  ет  т.  б.); 
а ш:  есік  ашты,  ж иналыс  ашты,  көңіл  ашты;  т е р  е ң:  терең  су, 
теред.ой,  терең  адам.,..
г & р
  түрлі  затты ң  бір-біріне  қатыстығы  негізінде  бірінің  ма- 
ғынасы  екіншісінін.  атауымен  берілсе,  оны  метонимия  дейміз.
Мен  йір  к е с е   іштім. 
Б а с ы н д а ^  
жоқ,  өзінде  ой  жоқ 
(А бай ). Р н ы ң   револю циядан  б ур ы н ғы   орыс  әдебиетінен  ерекше 
сүйіп  ощитыны 
—Лев  Николаевич  Толстой 
болатын^С.
  М .).
3
*
 
67

Бұл  сөйлемдерде  кесе — оның  ішіндегі  т ам ақ   мағынасында, 
міі
  —  ойлау  мағынасында,  Л е в   Николаевич  Толстой  —  ауыспа- 
лы  мәнде  өзіиің  ш ы ғарм алары ны ң  орнында  қолданылып  тұр.
Белгілі  бір  затты   оның  бөлшегіне  қойы лған  атаумен  атау 
арқы лы   д а  ауыспалы  мағына  пайда  болады.  Мұны  синекдоха 
дейміз.
Б а с ы ң   нешеу.  Сенде  неше  т у я ң
  бар.,М ұндағы   бас — семья 
мүшелерінің  мағынасында,  туяқ  —  меншігіндегі  малдың  мағы- 
насында  қолданылып тұр.
141-жаттығу.
  Қ арам ен  терілген 
сөздердіц  тура 
я  ауыспалы  м агы нада 
қолданы лы п  түрғанды ғы н  аж ы раты п,  егер  ауыспалы 
мағыыада  қолданы лса, 
оның тура  мағынасын  ездеріңіз  ойлап  табыңы здар.
I.  1.  Қалың  қызыл  м атадан  ж ас ал ған  
сахна  шымылдығы 
шам  сәулесін  өзіне  тартып  алып,  оны  ез  түсімен  бояп,  кең  зал - 
ды  ал  қызыл  нүрмен  толқы тады  
(М.  И.).  2.
  Қ ай рақб ай д ы қ 
«әне!» — деген  ж ағы на  қ ар ас а қ ,  дауы л  көтерген  сияқтанып  қа- 
лың  ш аң  көрінеді.  3.  Д аусы   бүрынғыдан  қалыңдаған  сияқ- 
ты 
(С.  М.).
  4.  П ар  айдап  ж атқ ан д ар ға  езің   бас-көз  бол 
(Б.  М.).
5.  Қ ағазы ңы з  мықты  екен,  Б оқа.  6.  Б ір а қ   ісіңе  мықты  бол,  шы- 
рак.  7.  Ол  ж ағы н  сұрай  көрме  ағатай,  ішіме  мықтап  түйгем.
8.  Осы  денедегі  есіл  қай р ат  көзі  ашық  адам ға  бітсе,  тау  қопа- 
рар  еді.  9.  ӨмІрдің  бетінде  қалқып  жүрген  сияқтымын.  10.  Кө- 
руге  бар,  үстауға  ж о қ  сағым  болдьщ,  А рдақ.  11.  Солар  менің 
оқитын,  сенімен  әңгімелесетін  қы мбатты   уақыттарымды  да  үр- 

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: