ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ

Оқытушы:Қошқарбаев Е.Е

Алматы, 2023 ж.

1. 
   20 ғ Философиясы
   
2. 
   Неотомизм ұғымы
   
3. 
   Фрейдизм ұғымы
   
4. 
   Неопозитивизм ұғымы
   
5. 
   Структурализм ұғымы
   
6. 
   Герменевтика ұғымы
   
7. 
   Постмодернизм ұғымы
   
8. 
   Психоанализ қорытынды
   

20 ғасырда 19 ғасырдағы философиялық концепциялар жалғасын табуда. - марксизм философиясы, позитивті визизм, иррационализм. Сонымен қатар, көптеген философтар «натуралистік» (шамамен. материалдық дүниенің объективтілігін білу) және «ғалым» (ғылыми білім) философиялық ұғымдар. Маңызды туралы пессимистік сезімдер

XX-ғасыр философиясының қалыптасуы шарттары туралы айтсақ:

1. 
   XX-ғасырда Еуропа басынан кешкен тарихи-әлеуметтік өзгерістер әсіресе бірінші және екінші дүние жүзілік соғыстар қоғам мүшелерінің бойында үрей мен қорқыныш, адамзат пен жеке адамның болашағына деген сенімсіздік туғызды;
   
2. 
   Қоғам дамыған сайын оның өміріндегі қарама-қайшылықтар күшейе түсіп, адамзат пен өркениеттің алдында шешімі қиын, жаңа діни ұлттық, этникалық мәселелер пайда болды, оларды шешуге дәрменсіз қоғамды дағдарыс жайлады;
   
3. 
   Бұл қоғамдық дағдарыс жеке адамның жаттануы мен өгейсінуін ту-ғызды, себебі қоғам тұлғаның ішкі дүниесі мен оны мазалаған мәселелер туралы бас ауыртпады;
   
4. 
   Бұрынғы философиялық жүйе XX-ғасыр адамын толғантқан сұрақ- тарға жауап беруге қабілетсіз еді, «Жалпы адам дегеніміз не?» деген сұрақ- пен шектелмей, «Мен кіммін?» сауалын қоятын философиялық бағыттарға қажеттілік туды.
   

20-30 жылдары. Үш бағыт алдыға шықты: неотомизм, неопозитивизм және экзистенциализм , стенциализм. Олар шамамен отыз жыл бойы философияда үстемдік етті. 60-жылдардан бастап ең ықпалды салалар Франкфурт мектебінің әлеуметтік философиясы, структурализм, герменевтика. Бүкіл ғасыр бойына көптеген философиялық тұжырымдамалар болды фрейдизмнің философиялық және психологиялық конструкцияларына сілтемелер бар. 70-80 жылдардан бастап. осылай дамиды постмодернизм деп аталады.

Неотомизм . Неотомизм философия рухында түсіндірілетін христиандық философия ретінде түсініледі. София Фома (Фома) Аквинский (1225-1274). Бір кездері Томас теологияны құрды католицизмді ақтау және қорғау үшін аристотелизмді қолданатын философиялық жүйе сенімдер. XVII-XVIII ғасырлардағы философия. ортағасырлық схоластиканы жоққа шығарды. Феодализмге қарсы күресте Буржуазияның идеологиясы материализм мен атеизмге сүйенді. 20 ғасырдың бас кезінде. жағдай өзгерді Лас. Иррационалистік көзқарастар мен сциентизм мен материализмге қарсылық күшейе түсуде.

Неотомизм өз өкілдерінің жоспары бойынша философияны теологиямен біріктіруі керек. Олар бұл ойды былайша негіздеді. Егер теология аспаннан жерге түссе (басы Қасиетті Жазбадан келеді), содан кейін философия жердегіні бастапқы нүкте ретінде алады, сондықтан одан құдайға көтерілу және ақыр соңында теология сияқты қорытындыларға жету. Жол Философия табиғи ақылға негізделген, адамның өзін түсіну арқылы Құдайға көтерілуі нақты заттар; теология жолы жаратылысқа түсетін табиғаттан тыс Аянмен жарықтандырылады жаратылыстар. Философия да, теология да ортақ мақсатқа әртүрлі жолдар арқылы қол жеткізеді.

Неопозитивизм (nео — жаңа, positivus — латын сөзі, оң, дұрыс деген мағына береді) — Батыс философиясының шеңберінде қазіргі ғылымның дамуының барысында пайда болған философиялық-танымдық мәселелерді талдап шешуге бағытталған ағым. Оның түп-тамыры позитивизмнің негізін қалаған француз ойшысы Огюст Конттың (1789-1857жж.) шығармаларына барып тіреледі. Сондықтан, ең алдымен позитивизмнің негізгі қағидаларына тоқталу қажет.

Егер неміс классикалық философиясында пайда болған панлогистік көзқарасқа Шопенгауер Ерікті, ал Кьеркогер жеке адамның тебіреністерін қарсы қойса, Конт оған қарсы ғылыми деректерге негізделген қағидаларды қарсы қоюға тырысады. Конттың ойынша, ғылым — белгілі бір абстракциялық негізден шығарылатын білім жүйесі, ал тарих философиясы — рухтың дүниеге келіп, дамуын суреттейтін ілім ғана емес. Ғылымның негізінде Дүниеде белгілі бір тәртіп пен өрлеу барлығын көрсететін тәжірибелік байқаудың негізінде алынған ғылыми деректер және соларды теоретикалық деңгейге көтеріп талдау іс-әрекеті жатыр.

Конт адамзат ой-өрісі өзінің даму тарихында 3 сатыдан өтті деген пікірге келеді. Олар: 1. теологиялық (жалғандық) саты — көне заманнан XIV ғ. дейін; 2. метафизикалық саты — XIV-XVIII ғғ; 3. позитивтік саты — XIX ғ. бастан пайда болады.

«Теологиялық сатыда өмір әлі ғылыми деректерге негізделген жоқ, өмірдегі барлық құбылыстар Құдайдың құдіретті күштері арқылы түсіндіріледі. Метафизикалық сатыда адам зердесінің дамуының негізінде барлық бұрынғы көзқарастар сыналып, терістеле бастайды, барлығына деген күмәндану, сенбеушілік пайда болады. Өмірді түсіндіру жолында абстрактіліқ алғашқы негіздерді іздеу басталады (материя, идея форма, pyx т.с.с.) Үшінші позитивтік сатыда — өндіріске негізделген қоғам пайда болып, альтруизм (өзінен гөрі басқаның қамын ойлау) эгоизмді (өзімшілдік) жеңген уақытта нағыз ғылыми сатыға өрлеу мүмкіндігі пайда болды», — деп қорытады О.Конт.

Жоғарыдағы көрсетілген ойларға сәйкес, Конт ғылымды сала-салаларға бөлу мәселелерімен айналысып, біршама жетістіктерге жетеді. Оның ойынша, ғылым — тарихи ғасырдан-ғасырға дамып, тұрпайылықтан өтіп, күрделеніп жатқан құбылыс. Әрбір жаңа пайда болған ғылым саласы өзінің қажетті алғышарты ретінде өткен сатыға негізделеді. Бірақ өткен сатының негізінде жаңа пайда болған ғылымды толығынан түсінуге болмайды, оның өзіндік заңдылықтары пайда болады. Конт «тарихи күрделену» анықтамасына негіздей отырып, ғылым салаларын былайша орналастырады: математика — астрономия — физика — химия — биология — социо­логия. Осы тәртіпке сәйкес социология биология ғылымына негізделгенмен, бірақ, адамдардың өзара іс-әрекет етуімен байланысты жаңа заңдылықтарға ие болады. Социология ғылымының негізгі мақсатын ол тәртіп пен өрлеуді бір-бірімен ұштастыру қажеттіктерінен шығарады. Ал ол үшін бүкіл адамзатты біріктіретін жаңа дін қажет. Ескі дүниежүзілік діндер бір-бірімен күресіп, адамзатты қайшылықтарға әкелді және олардың қағидаларының көбі — жалған. Олай болса, жаңа ағарған дін қажет — ол қазіргі өмір сүріп жатқан, бұрынғы тарихта болған және болашақта дүниеге келетін адамдардан тұратын Адамзаттың өзі. Сондықтан ол адамзатқа Құдай ретінде қарап табынуға шақырды.

Конттың бұл соңғы ойын өз уақытындағы замандастары теріс қабылдағанмен, бүгінгі таңдағы адамзатқа өте өзекті мәселеге айналуда. Өйткені бүгінгі тандағы адамзат «адамның мән-мағыналық дағдарысына» келіп тірелуде. Бүкіл адамзаттың басын біріктіретін терең рухани-адамгершілік мағынасы бар жаңа дін — аса қажетті де тағдырлы нәрсе. Бірақ, ол, біздің ойымызша, Конттың айтқан адамзаты емес, өйткені Дүниеде сол адамның өзін тудырған біздің арғы анамыз «Ұлы мәртебелі Табиғат» бар. Оған табыну -алғашқы қауымдық қоғамда пайда болған болатын. Шамасы, алғашқы адамдар ақиқаттан онша алшақ болмаса керек. Көшпенді өмір салтын ұстаған біздің ата-бабаларымыз да Табиғатқа, Тәңірге сенгенін біз жақсы білеміз. Мыңдаған жылдардағы өткен цивилизацияның жетістіктеріне, өмірден алған тәжірибеге сүйене отырып, жаңа дәрежеде Табиғатты аялауға, оған табынуға, оны дін тұтуға қайта оралып қана, адамзат өзінің өмірін сақтап қалуға мүмкіншілік алар ма екен деген сұрақ оқтын-оқтын ойымызға келеді.

XX ғ. басындағы жаратылыстанудағы ашылған жаңалықтар (радиоактивті сәулелер, электрон т.с.с.) осы уақытқа дейінгі беделді механистік классикалық физиканың негізгі қағидаларына үлкен соққы жасады. Электрон бөлшегінің тұрақты салмағының жоқтығы ғалымдарды таңғалдырды. Франция елінің сол кездегі ірі математик-ғалымы А.Пуанкаре: «Олай болса материя жойылды», -деген пікірге келді. А.Эйнштейннің салыстырмалы теориясындағы кеңістік пен уақыттың бір-біріне өтіп, біртұтастық дәрежеге келуін қалай түсінуге болады? Мұндай сұрақтарды жалғастыруға болар еді. Бұл сұрақтарға жауап беру жолында позитивизмнің екінші сатысы дүниеге келеді.

Структурализм (лат. structura – құрылым, орналасу, рет) – мәдениетті жете түсінудің нақты-ғылыми және философиялық әдіснамасы, методологиясы. Алғашқыда лингвистикада, әдебиеттануда, антропологияда қалыптасты (ХХ ғ. бірінші жартысында), кейін мәдениеттің басқа салаларына да ауысты (тарих, этнография, т.б.), сөйтіп 1950-1960 ж.ж. жалпыгуманитарлық әдіснамаға айналды. Бірақ 1960 жж. аяғында бұл бағыттың ішінде «шайылу» («размывание»), сынау және өзін сынау процесі өтіп, соның нәтижесінде постструктурализм пайда болды.

Структурализм адам санасы мен әлемнің қатынасын жанастыратын (байланыстыратын) мәдениеттің жасырын заңдылықтарын, терең пластарын (қабаттарын) табуға, адам санасының өзінің суверендігі (тәуелсіздігі) туралы пікірлерінің бұлдырлығын (иллюзорность) көрсетуге тырысты. Еуропалық философияның бірқатар дәстүрлі ұғымдарын қайта қарады. Алдымен бұл классикалық философиядағы субъект ұғымын сынаумен байланысты болды. Ф.Ницшенің философиясына сүйеніп («Құдай қайтыс болды»- «Бог умер»), «Адамның ақыры», «Автордың өлімі» концепциясын ұсынды («Конец Человека», «смерть Автора»).

Герменевтика (гр.hermeneia – ұғындыру, баяндау, түсіндіру) – кең мағынада философия мен гуманитарлық ғылымдарда ұғыну әлеуметтік болмыстың мәнін түсінудің шарты ретінде қарастырылатын бағыт. Тар мағынада – білімнің біраз салаларында (философия, әдебиет, тарих, филология, юриспруденция, дінтану және т.б.) мәтінді (тексті) түсіндірудің, ұғындырудың ережелері мен техникаларының жиынтығы.

Герменевтика философия білімдерінің жеке облысы ретінде ХХ ғ. қалыптасты. Оның негізін қалаушылар деп Ф. Шлейермахер және В. Дильтей саналады. Ф. Шлейермахер герменевтиканы мәтіндерді ұғыну мен баяндау туралы әмбебап ілім деп анықтады. В. Дильтей барлық ғылымдарды табиғат және мәдениет (рух) туралы деп екі топқа бөліп, біріншілеріне түсіндіру (объяснение) әдісі тән болса, екіншілеріне (рух туралы ғылымдарға) ұғыну (понимание) әдісі сипат деген идеяны ұсынды.

Өкінішке орай, қазіргі кезде ең жиі қолданылып жүрген постмодернизм ұғымының нақты анықтамасы жоқ. Əңгіме оның мағынасының кеңдігінде, немесе көпқырлылығында жəне таңдаулылығында ғана емес. Постмодернизм ХХ ғасырдың соңындағы мəдениеттің салаларында, өнерде, философияда, ғылымда, саясатта болып жатқан құбылыстардың кең шеңберімен байланысты. Осының өзі оны түсіндіруге қиындық тудырады. Басты проблема постмодернизмнің мəні туралы нақты түсініктің болмауы, əрі айқын, əрі адамды баурап алатын, теледидардан, кинода жиі естілетін, журналдарда, көркем əдебиеттерде кездесіп қалатын осы сөздің (постмодернизм) тасасында нендей мағына жатыр деген сауалдардың туындауында. Көптеген осы терминді қолданып жүргендер оның мəнісін дұрыстап түсіндіріп бере алар ма екен, түсіндіре алған күннің өзінде олардың əрқайсысы осы ұғымның мағынасын өздеріне лайықтап түсіндіруге тырысады. Мынандай парадоксалдық жағдай туындайды, «постмодернизм деп жазып, іліп қойған плакаттың астында спектакльдер қойып, өлеңдер жазуға ғана болмайды, сондай-ақ, құймақ пісіруге, əлем-жəлем киінуге, сүйісуге жəне керісуге, сонымен қатар əлемдік мəдениеттің қойнауынан кез келген өзің ұнаған авторды алып пір тұтуыңа болады»

Бейсана процестердің мәнін түсінуге тырысқан Фрейд бейсаналыны сараптай келіп, оның мынадай түрлерін бөліп көрсетеді. Біріншіден, жасырын, тылсым, латентті: бірдеңе туралы саналы түсінік, ол кейін осындай күйде қалмауы да, ал белгілі бір қолайлы жағдайларда қайтадан саналы болуы да мүмкін. Бұл түрді Фрейд сананың алдындағы деп атайды. Екіншіден, шығарылып тасталған бейсаналы, оларға белгісіз күштер кедергі жасағандықтан саналы бола алмайтын түсініктер, осылар бейсаналы, немесе шығарылып тасталған бейсаналы деп аталады, оларға кедергі күштерді арнайы психоаналитикалық процедуралардың көмегімен ғана жоюға болады. Бейсаналыны Фрейд адам психикасының мәнін құрайтын басты компонент, ал саналыны бейсаналының үстіне құрастырылатын, бейсаналыдан туындайтын ерекше инстаниия деп есептеді.

Тұлғаның моделін Фрейд мынадай үш элементтен тұратын үлгіде жасайды: «Ол» бейсана құштарлықтардың терең абаты. психикалық «өздік», әрекет етуші индивидтің негізі, тұлғаның баска құрамдас бөліктерінің жұмыс жасау зандарынан өзгеше өзіндік заңдарды басшылыққа алатын психикалық инстанция; «Мен» (Еgо) – саналылык саласы, адамның ішкі, бейсаналы дүниесі мен сыртқы реалдылыктың арасын жалғастырушы; «Меннен Жогары» (Sиреr-еgo) – ішкі тұлгалык ұят, қоғамдық қағидалар, моральдық цензура, бейсаналы мен саналының арасын жалғастырушы.

Фрейдтің пікірінше, адамның мінез-құлқы, тәртібінің негізі оның бейсаналы құштарлықтары, ал алғашқы құштарлықтарды құрайтын сексуалдық құштарлықтар немесе либидо.

Психоанализдің гуманистік психоанализ немесе неофрейдизм деп ата-латын бағытының негізін салушы неміс-американдық философ, психолог-социолог Эрих Фромм (1900 -1980) Фрейдтің биологизмін, либидо теориясын, табиғилық пен әлеуметтікті қарама-қарсы қоюын, психологияны философия мен этикадан бөлектеуін сынады.

Ол адамды әлеуметтік тіршілік етуші, табиғи және адамдандырылған дүниемен үнемі байланыс жасаушы ретінде қарастырады. Оның ойынша Фрейдтің ілімі адамды тереңірек тануға мүмкіндік бергенімен, оның өмірінің мән-мағынасы, моральдық және этикалық нормалар туралы, адам қалай өмір сүруі керек және не істеуі тиіс деген сұрақтарға жауап бермеді. Э. Фромм К.Юнгтің аналитикалық психологиясы да адам өмірінің мәні мәселелерін назардан тыс қалдырды деп есептеді. Адамның этикалық мінез-құлықтарының бастауын адамның өзінен іздеген гуманистік этиктердің еңбектеріне сүйене отырып, Фромм моральдық ұстанымдар адамның ішкі қасиеттеріне негізделген болуы керек, әйтпесе оларды бұзу тұлғаның психикалық және эмоциялық құлдырауына әкеледі деген тұжырым жасайды. Осыдан келіп гуманистік психоанализдің мақсаты шығады – гуманистік этиканың құндылықтарын меңгеру, өзінің ішкі табиғатын танып-білу және «өмір өнерін» игеру арқылы адамның ішкі мүмкіндіктерін дамытуына, өмір сүруге ұмтылуына ықпал ету.