Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
тарих
| 45. Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы. Жәңгір.ң баласы Тәукехан (1680-1718) тұсында қазақ х.ң күш-қуаты өсіп бірлігі артады.Ол асқынған ішкі феодалдық алауыздық пен бытыраңқылықты жойып,1 орт.қа бағынған Қ.Х-ын құруға қажырлы еңбек жұмсайды.Х-қ билікті күшейтуге бағытталған реформа/р жүргізді.Т.х.ды ел арасында «әз-Тәуке»деп атап кеткен.Қазақ жеріне елшілікті басқарып кеген М.Тевкелев 1748ж жазылған құжатта:″Тәуке хан өте ақылгөй кісі б.н,оны қырғы/(қазақ/) үлкен құрметпен еске алады″,-деп көрсетеді.Халық зердесінде Тәуке заманы Қ.Х-ының ең бір өрбіген,«қой үстіне боз торғай жұмыртқалаған заман»,«алтын ғасыр»деп еске алынады.Орыс.ң тарихшысы А.И.Левшин Тәукені Спарта.ң ақылгөйі Ликурген теңеген. Тәуке х.мемл-к басқару жүйесіне үлкен өзгері/р енгізді.Би/ кеңесін құрып,билік аумағын кеңейтті. Би/р кеңесі мемлекет-ң ішкі ж.е сырт. саясатына қатысты мәселе/ді шешуде үлкен қызмет атқарды. Би/ кеңесі.ң құрамына Төле би,Қоқым сияқты дарынды қайраткер/р енді. Би/р кеңесі хан-қ билікті шектеу құқығына ие б.ды.Сонымен қатар, Би/р кеңесі сот-қ билікті де атқарды. Би/р кеңесі мерзімді түрде Сыр бойындағы Түркістан,Әңгірген ж.е Сайрам жерінде орн-н Битөбеде, Мартөбеде шақырылған.Үш жүз-ң басын біріктіріп, о/р-ң көшіп-қону конысын белгіледі. Әр руға таңба үлестіріп, ұранын айқындады. Жыл сайын қазақ ру басы/рын жинап Күлтебеде кеңес өткізді.Тәуке хан-ң аты тарихта "Жеті Жарғы" зан/р жинағымен де тығыз байланысты.Тәуке х.Қасым х.мен Есім х-ң тұсында жасалған қаз-ң әдет-ғұрып, заң жора/рын бір ізге түсіріп, "Жеті Жарғы" зандар жинағын жасады.«Жегі жарғыға» әкімшілік,қылмыстық істер,азаматтық құқық норма/ры,сондай-ақ салық/р,діни көзқарас/р туралы ереже/р,яғни онда қазақ қоғамы өмірі-ң барлық жағы түгел қамтылған. "Жеті Жарғы"-7 әдеттік құқық-қ жүйеден тұратын қоғам-қ қатынас/ды ретттейтін сала/дың жиынтығы.О/р:жер дауы,жесір дауы,құн дауы,бала тәрбиесі ж/е неке,қылмыстық жауапкершілік,ру/ арасындағы дау,ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету. "Жеті Жарғыны" қазақ халқы 19-шы ғ.ң орт.на дейін қолданып келеді. "Жеті Жарғы" заң/р жинағы мемлект-ң ішкі жағдайын күшейтуге бағытталды.Осы заң негізінде қазақ-ң тайпа,ру басыларын жылына 1 рет жиналуға міндетті.Жиынға қару асынып кеген азамат-р-ң ғана дауыс беру құқықтары болды.Сонымен 1-ге қару асынып келген азамат жылына өз байлығы.ң 1/20бөлігн салық ретінде мемл.ке беруге міндеттеледі.Жиынға қатысушы әр ру-ң өз таңбасы б.ды."Жеті Жарғыда" қылмысты іс-құқық норма/рына үлкен орын бөлінген.Қылмыс ретінде:кісі өлтіру,мертіктіру,әйелді зорлау,соққыға жығу,қорлау,ұрлық істеу ж.е т.б жатқан.Жазалау.ң ең көп таралған түрі-құн төлеу б.ған.Мыс:,өлген ер адам-ң құны 1000 қой болса,әйел адам-ң құны 500 қой болған. "Жеті Жарғы"б.ша өлім жазасы мен құн төлеуден басқа жаза/р да қолд-н.Күйеуін өлтірген 2 қабат әйел елден қуылса,христиан дінін қабылдаған адам-ң мал-мүлкі тәркіленген.Сонымен соттау құқығы тек х-ң,би/р мен ру бас/р.ң қолында б.н.Қылмысты істі шешкені үшін ақы төленген. "7 Жарғы"қабылданғаннан кейін ішкі қырқыс/р азайып,қоғамда біршама тыныштық орнады.Тәуке х. мем-ң ішкі жағдайын нығайту барысында басқа да шара/рды жүзеге асырды.Атап айтқанда,кіші жүз-ң аз 7 руын 1 тайпаға,орта жүз-ң уақ/ры мен керей/рін 1 уақ-керей бірлестігіне біріктірді. Тәуке х-ң сырт.саясаты көрші ел/рмен дипломатия-қ бейбіт-к қарым-қатынас орнатуға тырысты. Тәуке х.1687 ж Бұхар х.мен Субханқұлымен Ташкент жөнінде келіссөз жүргізіп,оны қазақ/р иелігінде қалдырды. Бұхар хан-ымен сауданы дамытуға күш салды.Нәтижесінде Қаз.мемле.мен Бұхар хан-ы арасында бейбіт қарым-қатынас орнап, Бұхар саудагер/рі қазақ жеріне емін-еркін кіре алатын б.ды.Орыс дерек/рінде Тәукені тек қазақ/р-ң ханы емес,сонымен қарақалпақ/р-ң да х-ны деп жазады.Қарақалпақ/р Тәуке х-ға бағынышты б-ған,о/рды ол Сасық би арқылы билеген.Тәуке ханға қырғыз/р-ң басым бөлігіде бағынышты б.ды. Ш.Уалиханов.ң «қырғыз/р туралы жазба/р» еңбегінде«Ал енді Есім-ң немересі,Жәңгір-ң баласы Тәуке қырғыз/р-ң биі ретінде басқарып отырған.Бүкіл ру-ң билеуші/р есебінде Тәуке мен Тиес-ң аты Тәуке-Тиес деп 1-ге аталынады. Тәуке х.билік құрған ж.ры Ресеймен Қарым-қатынас жанданды.Тәуке х.Ресеймен Дипломатия.қ ж.е сауда байланыс/рын орнатты.1686-1693ж.ж аралығында Тәуке хан Ресейге 5 елшілік жіберді.1694ж хан ордасында орыс елші-.рі Скобин мен Трощинді қабылдаған.17ғ.ң соңы мен 18ғ.ң басына дейін орыс-қазақ қатынас/ры шиеленісе түседі.С: осы жыл-ры ресей мен Жоңғар мемл.т-рі жақындасты.Қазақ мем-ң күшейгенін байқаған орыс/р қазақт/рға жоңғар/рды қарсы қояды.Т.Х басқарған ж.ры қазақ-жоңғар қарым-қатынасы тұрақсыз б.ды.Тек 1653-1670ж.ры аралығында жоңғар/р-ң қазақ жеріне шабуылы біршама тиылды.Өйткені 1653ж Жоңғар Х-ң негізін салған Батыр қонтайшы қайтыс б.ды.1670ж билік басына келген Қалдан-Бошокту тұсында оңт.Қазақс-ға шабуыл жиіледі.1697-1727 ж.ры Цебан-Рабдан тұсында қазақ-жоңғар қатынасы барынша шиеленісе түсті.Осыған байланысты 1710 ж Қарақұмда Тәуке х-ң бастамасымен қазақ жүз/рі-ң біріккен жиналысы б.ды.Жиналыс нәтижесінде қазақ/р жоңғар/рға қарсылық көрсетуге шешім қабылдады.1713-1714,1717 ж.р.дағы жоңғар/р.ң шапқыншылығы қазақ-рға ауыр тиді.Осы жыл/ры Тәуке х-ң реформаторлық,қолбасшылық,батырлық қасиет-рі айқын көрінеді.Тәуке хан Шыңғыс хан құрған әскери басқару жүйесін қайта жаңғыртты.Соғыс жылдары әскерді қару-жарақпен,көлікпен әр ру басы/ры қамтамасыз етіп отырған.Тәуке х.өзі билік еткен жыл/ры ішкі ж.е сырт.саясатты сәтті жүргізді.Ол 17ғ-ң аяғы мен 18 ғ.ң басында Қ.Х-дағы саяси жағайды реттей алды.Бұл кезде Қ.Х біртұтас мемл-т б.ды.Тәуке хан дипломат-мәмлегер,айлакер қолбасшы,әдеттік құқық жүйесі-ң реформаторы ж.е қазақ ұлты-ң бірлігі мен жері-ң тұтастығын сақтау,а ж.е аямай күш салған ірі мемл-к тұлға ретінде танылды.
жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|