Ғылым тарихы және философиясы

Шындыққа жету мәселелерін айтар болсақ, онда, Кузанскийдің ойынша, ол өзінің қарама-қайшылығы – өтірікпен

жүктеу/скачать 1,17 Mb. бет 42/185 Дата 27.10.2022 өлшемі 1,17 Mb. #45758

Бұл бет үшін навигация:

• Қайта өрлеу дәуірінің ғылыми жетістіктері
• «сұхбаттар», «батыл энтузиазм туралы», «салтанат құрушы аңды қуып шығу» және басқалары.

Шындыққа жету мәселелерін айтар болсақ, онда, Кузанскийдің ойынша, ол өзінің қарама-қайшылығы – өтірікпен бірге берілген. Олар, күн мен түн сияқты, – жарық пен көлеңке. Әлемдердің ішіндегі ең жоғарғы, жарыққа толы дүниеде де көлеңке бар, ал толықтай қараңғы, ең төменгі әлемде де жарықтың сәулелерін көруге болады. Демек, адамның ең терең танымдары да қателіксіз емес. «Нағыз білгіш те өзінің білмейтінін біледі», – деп тұжырымдайды ойшыл. Айтылғандарды қорытындылай келе, Н.Кузанскийдің диалектика- лық ақылы Жаңа дәуірдің ғылымы мен философиясының қалыптасуы мен өркендеуіне орасан зор ықпал еткенін тағы бір рет ерекше атап өткенді жөн көрдік. Қайта өрлеу дәуірінің ғылыми жетістіктері Қайта өрлеу дәуірінде ғылым, негізінен, ғалымдардың ақыл-ойын әлі де схоластика торлап тұрған университеттерде дамыды. Бірақ со- нымен бірге суретшілердің, сәулетшілердің, өнертапқыштардың ше- берханалары ашылып, оларда бір пікірдегі замандастар бас қосып, ғылым мен өнердегі жаңалықтарды талқылайтын. Нақ сол көркем студиялардың қабырғаларында адам денесі құрылысын зерттеу басталған-ды, ал сәулетшілердің үлкен ғимараттарды жобалауы терең геометриялық және математикалық білімдерді қажет етеді емес пе. Қайта өрлеу заманының ғалымдары алдыңғы кезекке тәжірибені, зерттеудің тәжірибелік әдістерін шығарады. Ғылымды математикалық жүйелеу ғылым дамуының, философиялық және ғылыми ойлаудың негізгі прогрессивтік үрдістеріне сай келеді. Қайта өрлеу дәуірі алыптарының ішінде, мүмкін, ең тұлғалысы Леонардо да Винчи (1452-1519) – ұлы суретші, ғалым, инженер- өнертапқыш болса керек. Ол адамзаттың есінде өзінің «Джоконда- сымен» немесе «Кештер сыры» арқылы ғана емес, сонымен қатар ғылыми-анатомиялық, физиологиялық ізденістерімен, әртүрлі жоба- ларымен де (қазіргі заманғы танктердің, ұшақтардың, парашюттің, су қоймаларындағы тоспалардың жобаларымен) сақталып қалған. Өзінің философиялық көзқарастарында табиғат пен адамды салыс- тыра келе, ол адамның табиғат тудырған құбылыстардың барлығынан да жоғары екені, оның мәдени туындыларының адамның қатысынсыз табиғат «жасаған» туындылардан анағұрлым артық екені туралы қорытындыға келеді. Леонардо өз заманының схоластикасына қарсы шығады. Оның ойынша, шындыққа тәжірибеге негізделген білім ғана жеткізеді. Ал тәжірибе танымның ең терең тұңғиығына жетелейді. Бірақ табиғатты тәжірибелермен сарқуға болмайды. Демек, теориялық білім керек. Баллистикаға арналған үзінділерінің бірін аяқтай келе, ол: «Ғылым – қолбасшы, ал практика – әскер», – деп жазды. Да Винчидің ғылыми жұмыстарының қақ ортасында математика тұр. Ол: «Адамның ешқандай зерттеуі математикалық дәлелдеулерсіз шынайы ғылым деп атануға таласа алмайды», – деп жазады. Немесе: «Математи- ка ғылымдарының бірі қолданыс таппаған, я болмаса математикаға байланысы жоқ ғылымдар қолданылған жерде ешқандай нақтылық жоқ», – дейді (Екі үзінді дәйексөз де А.Дживегеловтан алынған: Ле- онардо и Возрождение. Леонардо да Винчидің екі томдық таңдамалы шығармаларына кіріспе мақала. – 1-т. – М.: Academia, 1935. – XXXVIII). Леонардо-ғалымның бойында болашаққа ұмтылу бірден байқа- лады, ол Ф.Бэконның алдындағы көшбастаушы сияқты жаңа ғылымның бастамашысы ретінде әрекет етті. Бірақ сонымен қатар ол практика қаншалықты керемет болғанмен, ғылымға айналу үшін қорытындылауды талап ететінін түсіне отырып, өзіне дейін жаңалық ашқандардың ғылыми мұраларын зейін қойып зерттеді. Леонардоның математикалық әдісі – ол табиғаттағы сандық тепе- теңдіктерді іздеу, «басқалар өлшей де, санай да алмаған немесе қаламағанды өлшеу және санау». Фотометрия мен анемометрдің пайда болуы, жүріп өткен қашықтықтардың механикалық есептеуіштеріне қызығушылық осыдан шыққан. Леонардо сол заманның әскери техникасының, әскери көпірлердің құрылысының дамуына, гидротехникаға, баллистикаға, тоқыма ста- ноктарын жасауға үлкен еңбек сіңірді. Бірақ оның ерекше еңбегі адам анатомиясы мен психологиясын зерттеуі болды. Күнделікті өмірінде Леонардо Адам мен «адамды» бір-бірінен ажы- ратады. «Осанна (мадақ) «көзіне» айтылатын, самғап ұшуға қабілетті адам-жасампаз болып табылатын Адам – бір бөлек. Екіншісі – ол бәрін құртуға және бүлдіруге бейім, әйтеуір неге екенін, «хайуандардың пат- шасы» деп атау дұрыс кезде (өйткені ол солардың ішіндегі ең үлкені), «аңдардың патшасы» деген атқа ие болған адам». Ондай адамдарға Леонардо сыпайыгершілік таныта алмайды, оларды жек көреді. Жазбаларының бірінде: «Оларды тамақ өткізгіштер (transito di cibo), керектілерді көбейткіштер (aumentatory di sterco)... және берушілер де- геннен басқаша атау мүмкін емес, өйткені олардан толық керектілерден басқа ештеңе қалмайды», – деп сипаттайды (Бұл да сонда. XLVI). Леонардо да Винчи – ұлы суретші, Қайта өрлеу дәуірі рухани мәдениетінің ғаламат өкілі. Оның ойынша, қоршаған дүниені танып білуде, ғылыммен қатар, өнер де орасан үлкен рөл атқарады. Егер ғылымның атқаратын міндеті – заттардың сандық мән-маңыздарын зерттеу болса, ал өнер дүниенің сапалық, қайталанбас, керемет жақтарын көрсетеді. Оған қоса, Леонардо өнерді ғылымнан жоғары қояды. Шындағында да, егер бұл суретшінің суреттеріне зейін сала қарасаңыз, адам денесінің құрылысы анатомиялық өлшемдерге сай келетінін байқайсыз, ал ол кезде суретші өз кейіпкерлерінің жан дүниесін, психологиялық көңіл күйін, ішкі күйзелістерін шеберлікпен жеткізеді. Ғылым тарихында поляктың ұлы ғалымы Николай Коперниктің (1473-1543) ілімі Әлемге көзқарасы бойынша төңкеріс жасаған оқиға болды. Ойшыл, экономист, дәрігер, мемлекет қайраткері өз өмірінің басты туындысы «аспан денелерінің айналуы туралы» деп ата- латын кітапқа 16 жылдан астам уақытын арнады. Алайда ол еңбегін жариялауға өлер шағы жақындағанда ғана бекінді, сол ғана оны жәбір көруден құтқарып қалды. Ал қайтыс бола салысымен оған күпір де- ген ат тағылып, 1616 жылы католиктер шіркеуі оның кітабына тыйым салды. Коперниктің ашқан жаңалығы Жер мен Адамзаттың дара сипа- ты туралы қалыптасқан көзқарасты теріске шығарып, Жер мен Күнге ұқсайтын басқа да денелердің бар екенін негіздеуге жол ашты. Бірақ оның еңбегінің басты идеясы – Ғаламның кіндігі жер емес, күн (гелиоцентризм) деп сендіру болып табылады. Дүниеге деген бұл жаңа көзқарас күн мен түннің ауысуын, планеталардың қозғалысын, Айдың Жерді айналып қозғалатынын және басқаларын түсінуге мүмкіндік туғызды. Сөйтіп, ол астрономия ғылымына кейіннен «Ко- перник төңкерісі» деген атқа ие болған түбегейлі өзгеріс енгізді. Алайда католик шіркеуінің қысымымен ол Птолемейдің кейбір: Ғаламда өте алыста орналасқан қозғалмайтын денелердің бар екені, Жер және дәл сондай дөңгелек және бірдей жылдамдықпен қозғалатын басқа планеталар қозғалысының орбитасы (айналып жүретін жолы) туралы түсініктерінен бас тартуға мәжбүр болды. Соған қарамастан, Н.Коперник әлемді діни тұрғыдан ғана танып білуге күйрете соққы беріп, Жаңа заман ғылымына жол ашты. Неміс астрономы Иоганн Кеплердің атымен, бәрінен бұрын, ол математикалық жолмен дәлелдеген планеталар қозғалысының заңдылықтары туралы теория байланыстырылады. Ол гелиоцентризм теориясын қабылдаған Коперниктен кейінгі алғашқы ірі астроном болды. Кеплер пікіріне сәйкес, планеталардың қозғалысы үш заңға бағынады: а) планеталар дөңгелек шеңбер жолмен емес, эллипстік жолмен қозғалады; ә) планеталардың жылдамдығы біртекті емес, бірақ айналатын жолдарындағы әртүрлі нүктелерде олар өзгеріп отырады; тең уақыт ішіндегі сипатталатын радиус-векторлары бірдей; б) планеталардың салыстырмалы жылдамдықтарын математикалық тұрғыда белгілеуге болады: планеталардың айналысы кезеңдерінің квадраттары олардың Күннен қашықтығы кубтарына тең. Кеплер Күннің бар Ғарышты тесіп өтетін өзінің күшінің қайнар көзі болып табылатынына сенімді болды. Кеплер мұрасын зерттеушілердің бірі, американдық профессор Марк Райли өте әділеттілікпен атап көрсеткендей, Иоганн Кеплердің бар шығармашылығы – ол ғылымның маңызын құрайтын орасан көп бақылаулардың ішінен жалпы ережелер шығарудың үлгісі. Оның антика астрономиясынан, яғни әлемнің птолемейлік бейнесінен қол үзуіне астрономиялық мағлұматтарға дене қағидаларын қолдануға әрекеттенуі себеп болды. Алдыға оза отырып, Кеплердің еңбектерін: «Кеплердің күн эманациялары туралы идеяларын және оның үш заңын әлемдік тартылыс теориясына енгізіп, сол арқылы оның көрегендігін астродинамика қағидасына айналдырған» Исаак Ньютонның аяқтап шыққанын айтқан жөн (қараңыз: Великие мыслители Запада. – М., 1998. – 260-266-беттер). Кеплермен қатар, Н.Кузанский мен Н.Коперниктің идеяларын дамытқан және тереңдеткен ғалым, Қайта өрлеу дәуірінің батыр азап шегушісі, әлемдік ғылымда азғантайлардың бірі болып көзқарастары үшін өмірін қиған Джордано бруно болды. Оның негізгі еңбектері: «сұхбаттар», «батыл энтузиазм туралы», «салтанат құрушы аңды қуып шығу» және басқалары. Дүниеге деген көзқарастарында Бруно пантеизмнің: «Құдай – шексіздіктің шексіздігі, ол барлығының ішінде, барлық жерде... Зат- тардың бәрі де Ғаламның ішінде, Ғалам – барлық заттарда, біз солар- дың ішіндеміз, ол бізде» деген қағидаларын ұстанған. Ертедегілердің микрокосм мен макрокосмның сәйкес келетіні туралы идеяларына қайта оралып, Дж.Бруно ортағасырлық схоластардың адамға ұқсас, жоғарыда және тыс тұратын табиғаттың тіршілік иесі іспетті Құдай туралы идеяларына қарсы шығады. Табиғаттан жоғары тұратын Құдай аспан денелерін бізге әлдебір нышан-белгілер ретінде жаратты дей отырып, ол табиғаттан тыс күшке жүгінетіндерді сын садағына алды. Бірақ біз сол тектес пайғамбарлармен сөйлеспейміз және әңгіме ақыл- ой мен сезімдердің дәлелдері негізінде болып жатқанда, оларға жа- уап берудің қажеттігін көріп тұрған жоқпыз. Материяны «заттардағы Құдай берген болмыс» деп қарастыра отырып, ол Аристотельден бері келе жатқан, соған сәйкес материя бар-жоғы баяу инертті мүмкіндік болып табылатын және пішінге ие болған соң ғана нақты затқа ай- налады дейтін схоластикалық дәстүрге күйрете соққы берді. Оған қарсы Дж.Бруно материяның өзінің құрылымдық қуатын көрсетіп, материяның «заттардағы Құдай болмысы» екеніне сендіреді. Ол кезде материя жоғалып кетпейді, керісінше, бір күйден екінші бір күйге ауы- сады. Сөйтіп, ұрық сабаққа айналып, одан нан жасалатын масақ өсіп шығады. Қанға айналатын наннан асқазан сөлі бөлінсе, қаннан енді басқа ұрық, яғни: уақыт өте келе, өлікке айналатын, жерде шіритін, өз кезегінде, тасқа айналатын адам пайда болып, өсіп-өнеді. Оның үстіне, Дж.Бруно материяға сырттан енгізілмеген бітімнің де маңызын жоғары бағалайды: ол тек материяның ішкі құрылымдық күші деп қана түсінілуі мүмкін. Бруно сендіретіндей, Табиғаттың өзі Құдай болып табылатындықтан, барша Әлемнің жаны бар. Ол заттарды қалыптастырып, олардың ішкі энергиясын құрайды. Егер бұл осылай болса, онда дүниедегінің бәрі де мақсатқа сай (грекше – телеологизм). Соған орай ғылымның негізгі міндеті – заттардың осы мақсатқа сай болушылығын танып білу. Таным сезімділіктен (sensus) басталады, бұл әлі затты оймен қамтып қабылдау емес. Ол заттың бейнесін (imaginatio) тудырады, содан кейін ғана ой жұмысы (ratio) басталып, әлемнің жан дүниесі жанасу арқылы өз-өзін танып білетін парасатпен (intellectus) аяқталады. Шындық туралы мәселені қарастыра келе, Дж.Бруно «қосарлы шындық» туралы ілімді теріске шығарады. Шындық – біреу және оған «оқу және ойға қонымды таным көмегімен, пәрменді ақыл күшімен қол жеткізуге болады». Адамның ойлау қабілетінен жоғары тұрған Құдай аянын (ашылуды) жақтаушыларды ол «киелі есекке айналу» деп атап, еркін ойлауды қолдай отырып, қасаң ойлауға (догма) қарсы шықты. Джордано Бруно әлем жаратылысының геоцентристік тұжырым- дамасын қабылдамайды. Оның пікірінше, өз өсін және Күнді айна- лып жүретін Жер – шексіз әлемдегі болар-болмас тозаң ғана. Жер Ғарыштың кіндігі бола алмайды, өйткені әлемнің орталығы да, шека- ралары да жоқ. Н.Коперникпен таласа отырып, Бруно: «Күн – біздің әлеміміздің орталығы ғана, ал Ғарыштағы әрбір Жұлдыз – өзінің барлық Планеталарын қоса алғандағы Күн, ал оларда (планеталарда) Өмір болуы мүмкін», – деп мәлімдейді. Әлбетте, шіркеу оның мұндай күпірлігін кешіре алған жоқ. 1592 жылы ол тұтқынға алынды, ал күн сайын монах-жазалаушы оның камерасына келіп, өзінің күпірлік көзқарастарынан бас тартуын өтінетін. Бұл сегіз жылға созылды. Оның опынғанына, көзқарастарынан бас тартуына қол жеткізе алмаған жазалаушылар Джордано Бруноны Римдегі Гүлдер алаңында өртеу арқылы өлім жазасына кесті. Үкімді ол қайтпас қайсарлықпен қарсы алды: жанып жатқан отқа түскенде, ол жендеттерге: «Сендер, мүмкін, бұл үкімнен менің оны тыңдағанымнан да артық үреймен қорқатын шығарсыңдар!» – дегенді айтты. Өзінің идеялары арқылы Бруно, Н.Кузанскийдің артынан-ақ, Жаңа заманның философиясы мен жаратылыстану ғылымының негізін салды. Қазіргі заман ғылымының негізін салушылардың ішіндегі ең ұлысы, – Ньютонды, әлбетте, қоспағанда, – галилео галилей болып саналады. Италиялық ғалымның, нақты жаратылыстанудың негізін қалаушылардың бірегейінің орны мен рөлін XX ғасырдың екінші бір ұлы философы және ғалымы Бертран Рассел осылай айқындады. Ал, шындығында, адамның өз өмірінде қаншалықты көп нәрсе жасай алатынына таңдануға және мақтануға болады. Галилей қазіргі заманғы механиканың негізін салды. Галилейдің маятниктің тербелісіне жасаған тәжірибелері де аз қызығушылық тудырмайды. Салмақтары әртүрлі, бірақ ұзындығы бірдей маятниктер ұзақтығы бірдей тербелісті қозғалыс жасайды екен. Маятниктің тербелісі дененің шеңбер доғасы бойынша құлауы емей, немене? Ал егер осылай болса, онда әртүрлі салмақтағы денелер құлаған кезде бірдей жылдамдықта болмай ма? Егер ортаның кедергісінен ауытқыса, барлық денелер еркін құлаған кезде, бірдей жылдамдықпен қозғалады. кейбір кемшіліктері болғанмен, Галилей денелерді көлбеу жазықтықта сырғанату тәжірибелерінде соған ұқсас нәтижелерге қол жеткізді. Жағдайды рет- ке келтіріп түзету мақсатында математика ғылымының жетістіктерін пайдалана отырып, Галилей ойша тәжірибе жасауға жүгінеді. Галилей «бос, шексіз евклидтік кеңістікте қозғалатын геометриялық денелерді» ұсынды. XX ғасырдың ұлы физигі В.Гейзенберг бұл қозғалысты түсінудегі өте қиын кезең, нағыз революция болғанын айтады. жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу: