Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
жүктеу/скачать 4,29 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
- This article deals with some problems of the home and foreign policy of the government of A. de Gasperi after the World War II.
- This article deals with the migrant policy of tsar’s Russia in Kazakh lands.
- Барлығы 472187 488144 57766 686525 508232 6305
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Базарбаев Қ.Қ. 1917 жыл қарсаңындағы Сырдария облысы тұрғындарының әлеуметтік жағдайы
селоның дәулетті тұрғындарына жалданып, үй қызметшісі мен малай ретінде еңбек етті. Олардың кейбіреуі өмір бойы жалданбалы батрақ болып қалатын еді. Мәселен, Шымкент уезінің Черные воды селосының 1913 жылы түтін есебінде (подворное описание) былай деп жазылыпты: «жер үлесін алуға үміттеніп Ресейден көшіп келген Яков Бехан Черные воды селосының тұрғыны Роман Оприщенконың үйінде айына бір сом 5 тиын пәтер ақы төлеп тұрып жатыр. Ол Лопатьев деген шаруаға төрт айға 70 сом және бір батпан (батпан - ертедегі ауырлық өлшемі) бидайға батрақ болып жалданды [10]. Мұндай мысалдар архив қорларында көптеп кездеседі. Демек, шет аймақтардағы, оның ішінде Сырдария облысындағы орыс- украин селоларында да таптық жіктелу ап-айқын көрінді. Байып алған және кулактар атанған көшіп келушілер жергілікті халық өкілдерін ғана емес, өздерінің кедейленген қандастарын да қанап отырды.
ӘДЕБИЕТТЕР 1.
Материалы к характеристике народного хозяйства Туркестана. -Петербург: 1911, с.1. 2.
Шығармалары. А.: Жазушы. -1991. -384 б. (221 б.). 3.
История Казахской ССР. Том 1. А.- 1957. -С.519. 4.
Заорская В., Александров Г.А. Промышленные заведения Туркестанского края. Вып.1. Пг., 1915. С. 118 5.
Сыр-Дарьинской области в начале XX века.Автореферат канд.дисс. А. 1967. С.Ю. 6.
Новый Восток. -М. -1924. №№ 5-6. -С.41. 7.
Материалы по Киргизскому землепользованию: по Чимкентскому уезду. -Петербург. -1910. 8.
Вестник АН КазССР. -1951. № 11. С. 93-94. 9.
Скрыплев П.А. Русские селения в Чимкентском уезде Сыр-Дарьинской области. Ташкент: Переселенческое управление. -1909.-203 с. (90-91). 10.
180
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистр - оқытушысы
Дүниені дүр сілкіндірген екінші дүниежүзілік соғыстың қорытындысы Италия халқына үлкен шығын алып келгені белгілі. Оған қоса кезінде фашистік Германиямен одақтас ел болғандықтан, оның халықаралық сахнадағы беделі одан да бетер төмен күйге түсті. Соғыстан кейін елдегі фашистік ұйымдар жойылып, саяси тәртіп өзгере бастағанымен, елдің саяси-әлеуметтік және экономикалық жағдайы жақсара қойған жоқ. Саяси партиялар мен монархиялық топтар арасында билік үшін шиеленіс басталды. Алайда фашистік биліктен шаршаған халықтың көп бөлігі елде республика құрып, конституцияның қабылдануын қолдаған болатын. 1946 жылы 2 маусымда болған референдум елде республиканы орнатып берді және де бірінші республикалық үкіметті құру ісі Альчидо Де Гаспериге жүктелді. Де Гаспери екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Италияны аграрлы-индустриалы елге айналдыру үшін және экономикалық, әскери көмек көрсету мақсатымен американдық саясатқа мойын бұрды. Ол сыртқы істер министрі К.Сфорцамен бірге американдық позицияны ұстанып, Батыс Еуропа мен Италияның мүддесін қорғайды деген тұжырым жасады. Де Гаспери солшыл партиялардың көзқарасымен санаспай-ақ, ағылшын- американ саясатына мойын ұрды. Мұнда әсіресе Америка империалистері Италия өміріне терең араласа бастады. Осының айғағы ретінде Де Гаспери кабинеті мен АҚШ арасында 1947 жылы 14 қазан айында американ капиталын Италияға еркін енгізу туралы келісімге қол қойылды. Мұндай келіссөз 1948 жылы 3 қаңтар айында да болды [1.136]. 1948 жылы 2 ақпан күні Де Гаспери АҚШ арасында «Достық, сауда және навигация» туралы келісімге қол қойды. Бұл он жыл мерзімге белгіленді. Осы келісім бойынша американдықтар Италия жерінің байлығына еркін иелік ететін болды. Ал 1948 жылғы 6 ақпан күні АҚШ пен Италия арасында әуе ұшақтарына байланысты келіссөзге қол қойылды. Ол бойынша АҚШ үкіметінің әуе ұшақтары Италия жерінде емін-еркін ұшып- қонып жүруге мүмкіндік алды. Сонымен, 1948 жылы 28 маусымда АҚШ пен Италия арасында, яғни Италияға экономикалық көмек көрсету мақсатында «Маршал жоспары» қабылданды. Бұл келісім парламентке талқылауға берілген кезде, елдегі коммунистер мен социалистер американдық көмекке қарсы шықты. Алайда мұның астарында саяси ой болатын.
181
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Абылғазиева Г. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Италия: Алчидо Де Гаспери үкіметінің...
Осы кезде ағылшын американ саясаты Италияға тереңдеп ене бастады. Итальяндық теңіз порттарында үнемі американдық әскери флоты көлемі көбейе бастады. Ал Италияның бұрынғы отар елдерінің барлығында ағылшын-американ әскери базасын енгізіп отырды. Бастапқы кезде мұндай американдық саясатқа Италияның еңбекші халқы белсенді түрде өз қарсылықтарын білдіре бастады. Елдің ішінде өте ауыр тап күресі қайта басталды, оған басшылық жасап отырған коммунистер мен социалистер партиясы болды. Бұл қақтығыстардың нәтижесінің алғашқы қорытындысы бойынша елдегі демократиялық күштер жеңіске жетіп отырды. Жерге, еңбек және бостандық талаптарына байланысты күрес жүргізген Италияның ауыл шаруашылық жұмысшылары, батрактар, қызмет көрсетушілер, жері аз шаруалар болды. Осы жылдардағы Оңтүстік Италияның жұмысшылары мен шаруаларының ереуілдер мен демонстрацияларға шығуы жиілеп, олардың жалпы саны 2 млн. адамға дейін жетті. Осының салдарынан енді елде Бүкілитальяндық съезд ашылып оның нәтижесі бойынша жұмысшы, шаруалардың талаптарын қанағаттандыру үшін жергілікті комитеттер құрылды. Бұлардың басты міндеті аграрлық реформалар жүргізу мен жергілікті халықтың талабын қанағаттандыру болды. Дегенмен, Де Гаспери үкіметі мен ол басқарып отырған Христиан- демократиялық партиясы американдық империалистер мен Ватиканнан үлкен материалдық және саяси қолдау көрді. Осыдан кейін енді елде жаңа парламенке сайлау жүргізу науқаны басталды. Бұл ел ішінде үлкен іріткі тудырды, мысал келтіре кетсек бұрынғы полицейлерді міндеттерінен босатып олардың орнына басқа полицейлер келді, сондай-ақ бұрынғы партизандар мен елдің ішінде неше түрлі тұтқындау саясаты жүргізілді. Сайлауға аз күн қалғанда бүкіл полицейліктер танкі және әуе ұшақтарымен, тіпті радиоқабылдағыш аппараттармен шұғыл дайындық жүргізді. Де Гаспери өзінің одағын Ватиканмен жақындастықтан бастады. Осы 1948 жылғы парламенттік сайлауға Америка ашық түрде-ақ Италияның ішкі өміріне арласа бастады. Италиядағы АҚШ елшісі Данна елдің ішінде үгіт-насихат жүргізді [3.85]. Италиядағы буржуазиялық ақпарат көздерінің барлығы Американ, Ұлыбритания және Францияның саясатын жарыса жазып отырды. Осындай ақпарат мәліметтеріне жүгінсек сайлауға дейінгі екі айдың көлемінде АҚШ-тың Германия арқылы Италияға өткізген қару-жарағының көлемі 20 тоннаға жеткен көрінеді. Италия полициясы американдық 400 броневикке ие болды. Елдің ішінде үрейі ұшқан халыққа қолдан жасалған азамат соғысының көрінісі елестеді. Американдық газеттің хабарлауынша осы парламенттік сайлаудағы Де Гаспери үкіметіне көрсеткен көмек құны 4 млн. доллар болған көрінеді. Американдық әскери флот Италия жағалауларына келді. Сайлау күні Италия әуесінде Америка әскери ұшақтары ұшатын болып ұйымдастырылды. Де Гаспери үкіметіне сайлауда ең басты қолдау көрсеткен оңшыл қанаттағы социалистер болды. Сайлау қарсаңында Италияға
Морган Филиппс, Шоукросс, Леон Блюм, тағы басқа өкілдер
182
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Абылғазиева Г. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Италия: Алчидо Де Гаспери үкіметінің...
шетелден де келіп жатты [ 4.104 ] . Дегенмен, Италияның сыртқы саясатында түбегейлі өзгерістер де байқала бастады. Мұндағы бірінші қадам Америка Құрама Шататтарының жүргізген саясатымен тығыз байланыста болды. Мысалы, осы жылдары Италия мемлекетті өзінің бұрынғы одақтастарымен бейбіт келіссөздер жүргізе бастады. Ал Италиядағы коммунистік және социалистік партиялар Кеңес Одағымен де байланысын әзірше үзе қойған жоқ. Сонымен қатар мұндағы басты саяси рөлде АҚШ саясаты екенін де естен шығармаған жөн. Олардың екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі экономикалық бағытын байқау әрине қиын емес. Осы экономикалық бағыт Италия халқын да айналып өткен жоқ. Мысалы, Италия 1948 жылы АҚШ-тың «Маршал жоспарын» қабылдауға мәжбүр болды. Ол арқылы Италия мемлекеті Америкадан 1,5 млрд. доллар көлемінде қаржылай көмек алды. Бұл Италия үшін елдегі ұлттық экономиканы қайта дамытудың бірден-бір көзі болатын. Сонымен, Италияның монополиялық капиталистері мен ірі аграр иелеріне бұл үлкен көмек болды [5.246]. Осы «Маршал жоспары» бойынша Италияға әртүрлі түрдегі көмек келіп жатты: азық-түлік тауарлары, шикізат, ал 1949 жылдан бастап өнеркәсіп бұйымдары келе бастады. Осы есеп-шот арқылы Италияда көптеген құрылыстар салынды, атап айтқанда: стратегиялық объектілер, жолдар, көпірлер, әуежайлар, Оңтүстікті қалпына келтіру шараларына да жұмсалды. Сонымен, қорыта келгенде ІІ дүниежүзілік соғыстан жеңілген мемлекет болып шыққан Италияның көп ұзамай не бары 5-10 жыл ішінде экономикасы қалпына келіп қана қоймай, сонымен қоса әлемдік даму деңгейіне шықты. Италия экономикасының осындай жедел дамуының басты себебінің бірі тамаша мемлекет және қоғам қайраткері Альчидо Де Гасперидің жүргізген көргенді саясаты, сонымен қоса, Италия «Қырғи қабақ соғысы» кезеңінде АҚШ-тың одақтасына айналып, «Маршалл жоспарына» кіреді. 1940-1950 жылдары «Маршал жоспары» бойынша Италия 1,2 млрд. көлеміне ақшалай және 3 млрд. көлемінде техникалық құрал-жабдықтарды алды [6.102]. Италия «Маршал жоспары» бойынша бөлінген қаржыны тиімді пайдаланды. Итальян Социалистік Партиясы, Итальян Коммунистік Партиясы, билеуші Христиан Демократиялық Партиясымен қатар елдегі түбегейлі модернизациялық процесстерге ат салысты. Де Гасперидің тамаша көрегендік саясатын жүргізуі және оның нәтижелі болуына себепті оған «экономикалық ғажайыптың атасы» деген атақ берілді. Солшыл күштердің Христиан Демократиялық Партиясына қаншама оппозиция болғанымен, Де Гасперидің саясатын барынша қолдады.
ӘДЕБИЕТТЕР 1.
Альфредо Андреотти «Экономическое чудо в Италии». Мысль.1965. 2.
Васильков Н.П. Экономика современной Италии. М.: Наука. 1969. 3.
Покровский А.Н. «Италия: современные тенденции экономики». М.: Наука. 1970. 4.
Зевелева В.П. Италия на пути глубоких перемен. М., 1991. 5.
Наумов В.К. Италия сегодня. М., 1983. 6.
Дәуірбаева Т. Еуропа және Америка елдерінің қазіргі заман тарихы. Түркістан.Тұран. 2004.
183
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
А.Ясауи атындағы ХҚТУ магистрі
Ресейдің ХVIII-XIX ғасырларда Орталық Азия саясаты ұшан-теңіз даласы мен жер асты байлықтарына кенде емес қазақ даласын да назардан тыс қалдырмады. Қарудың күшімен болса да қазақ даласын өзіне қарату кейінге қалдырылмайтын іс еді. Орыстардың қазақ даласына әскери шапқыншылығы ХІХ ғасырда басталып, әскери жорықтармен қатар, патша үкіметі Қазақстанның оңтүстігіне және басқа да облыстарына казактарды және орыс шаруаларын қоныстандыру жұмыстарын жүргізді. Казактар Ресей империясының жаулаушылық саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарды. 1868-96 жылдар аралығында орыс үкіметі қазақтарға өз үстемдігін күшейте отырып, өлкеде басқаруға ыңғайлы саяси бірлестіктер ұйымдастырды. Әкімшілік функцияларды іске асыру үшін жаңа қалалар тұрғызылды және жергілікті тұрғындардың ісімен айналысатын сот жүйесі құрылды. Қазақ даласында сан алуан маңызды өзгерістерге қозғау салынды, бірақ түбірлі оқиға енді-енді ғана басталуы керек еді. Қазақстанда Ресейдің толық үстемдік жүргізуі бұл өлкені орыс шаруашылық отарлауына есігін айқара ашудың алғы шарттары болды. Сонымен бірге казактар жаңа қоныстар үшін орын таңдаған кезде қазақтардан жердің тартып алу жағдайларын реттейтін заң нормаларының болмауы себепті, «егіншілік үшін ең шұрайлы» аудандарды басып алып, «аборигендерді» құнарсыз, қуаңшылықты жерлерге ығыстырып шығарып, жергілікті бастықтарға «дән ризашылығын білдіріп отырды» [1.122]. 1867 жылы 11-шілдеде ІІ Александр патша «Сырдария және Жетісу облыстарын басқарудың уақытша ережесі туралы» [2.92] жобаны, 1868 жылы 21-қазанда екінші жоба – Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы «уақытша ережені» бекіту туралы жарлыққа қол қойды. «Уақытша ережелердің» екі жобасы да 1869 жылғы 1 мамырдан бастап енгізілетін болып ұйғарылды. 1867-68 жылдардағы реформаларды дайындауға қатысып, Жетісуды ол шетінен бұл шетіне дейін аралап өткен А.Гейнс казақ қоныстанушыларының бейбастық әрекеттерінің салдарын былай деп өкінішпен баяндаған: «жақын маңдағы ағаш атаулыны түп-тамырымен қазып алып, тып-типыл еткені сондай, адам бұрын орман өсіп тұрған жерге келген кезде бір шыбықты да көрмейді» [3.247]. 1895 ж. шаруалардың қоныстануына Қазақстанда белгіленген жерлер туралы Азиялық Ресейдің қоныстандыру және жер игеру жөніндегі құжатынан көруге болады [4].
184
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Ағайдарова А. Патшалық Ресейдің қазақ жеріне орыс шаруаларын орналастыру саясаты
Облыстар Қоныстануға арналған жерлер(десятина) Торғай-Орал өңірі Ақмола
Семей Жетісу
Сырдария 5280000
6514000 2307000
2513000 500000
Барлығы 17114000
1891-жылғы 25-наурыздағы «Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы ереже» сол кездегі Қазақстан аумағындағы жерді пайдалану және жер иелену туралы барлық заңдарды бір ізге түсіріп, басын біріктірді. Шынына келгенде онда негізінен алғанда 1868 жылы «Уақытша ереженің» қағидалары қайталанып, нақтыланды. Жер, соның ішінде ормандар да мемлекеттің меншігі деп танылды, ал қоныстар алып жатқан жерлер мерзімсіз қоғамдық пайдалануға берілді [4. 425]. Және керісінше, үкіметтің пікірінше «орыс тұрғындарын» көбейту керек болған жерлерде қоныс аударушыларға ерекше жағдайлар жасалды. Оларға ең алдымен империя құрамына біршама жақында енген Жетісу, Зайсан приставтары және т.б. жерлер жатқызылды. Мысалы: үкіметтік ұйымдар «...орыс адамдарын орналастыру біздің Қытаймен шекарамызды қорғау мақсатында Өскемен және Зайсан уездері үшін ерекше маңызды» деп санады. Бұдан әрі «бүкіл шекара өңірі...орыс поселкелері дуалымен тұтас жабылар еді» деген тілек білдірді [2.7]. ХІХ ғ. 40-жылдарында тек қана казактар қоныстандырылған Жетісуда 60-жылдарда облыс губернаторы Г.А.Колпаковскийдің бастамасы бойынша «өлкені орыстандыру мақсатында» шаруаларды орналастыруға рұқсат етілді. Еуропалық Ресейден алғашқы келіп қоныстанушылар Воронеж шаруаларының 242 отбасысы болды. Жер учаскелерінің болмауы себепті олар Верный қаласының мещандарына жатқызылды, мұнда «олар Верныйдың тамаша бауларын өсіріп, сонымен бірге егіншілікпен де айналысты. Бұл үшін қажетті жерді таяудағы станциялардың казактарынан жалға алды» [5.40]. Шаруаларды тарту үшін 1868 жылдан бастап Жетісуға көшіп келгендердің отбасындағы ер адамдардың әрқайсысына 30 десятина жер бөлінетін және 15 жылға салықтан босатылатын ереже қолданылды. 1868-1880 жылдар аралығындағы кезеңде Жетісуда 36 шаруа селолары пайда болды. 80-жылдың орта шенінде мұнда егіс салуға жарамды жер жетіспейтін болды. Қазақстанға қоныстану, әсіресе, 1905-1907 жылдардағы революциядан кейін жалпы сипатқа ие болды. Патша өкіметінің Қазақстанның оңтүстік аймағына ынтасы ерекше ауады. Яғни Столыпин реакциясы кезінде жеделдей түседі. Осы кезеңдегі статистикалық-экономикалық зерттеулер мен тексерулер қазақтардың құнарлы игерілген жерлерін «артық жерлер», «бос жатқан жерлер» деп қоныстану қорына тартып алу мақсатында жүргізіледі [6. 39].
185
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Ағайдарова А. Патшалық Ресейдің қазақ жеріне орыс шаруаларын орналастыру саясаты
1911 және 1915 жылдары қоныстанушыларға дайындалған түрлі жер учаскелерінің көлемі (десятина) Облыс
1911 ж. Қауымдық жер Отруб
Хутор 1915 ж.
Қауымды қ жер
Отруб Хуто
р Торғай және Орал 183192 173492
10669 138839
16715 1581
Ақмола 63593
188908 21872
81090 41243
286 Семей
64421 2181
13703 318405
63580 2971
Жетісу 160981
38793 10863
133748 - 471 Сырдария - 84770 661 14443
386694 1396
Барлығы 472187 488144 57766 686525 508232 6305
1910-жылдың 19 желтоқсандағы заңнан кейін
Сырдария қоныстанушылар басқармасы 100 мың десятинадан астам жер дайындап, оны екіге, хуторлық және үлестік учаскелерге бөледі. Ал 1917 жылдан кейінгі кезде Сырдарияда 190 поселкеде 72,5 мың, Шымкент уезінде 69-22 мың, Ташкент уезінде 28-8,5 мың, ал Перовск уезінде 7 шағын поселкеде 1600 келімсек тұрса, Әмудария бойында 2 поселкеде 600 қоныс аударушы орыс мекендеген [7. 65-68]. Осылайша, орыс самодержавиесінің отаршылдық сипаты негізінде қазақ шаруаларының ең шұрайлы жерлері тартып алынып, олардың өздері шөлейттерге ығыстырылған. Осы күнге дейін Қазақстанның ең шұрайлы жерлерінде орналасқан Антоновка, Николаевка, Маховка, Григоревка, Семеновка және т.б жүздеген орыс поселкелерінің болуы сол жырынды саясаттың куәсі және айғағы [6.28]. Жетісу, Семей, Ақмола, Торғай һәм Орал облысына қараған қазақтарға закон болып «25 наурыз 1891 жылғы степное положение» шықты. Бұл заңның 119 статьясында айтылған: «көшпелі қазақ отырған жер қазынанікі» деп. 160 статьясында айтылған. Бұл жер мерзімсіз көшпелі қазақ пайдасында болып тұрады»
делінген. Осында 120-статьяның қосымшасында айтқан: «қазақтың пайдасынан артық жерді қазына өз керегіне алады»,-деп жоғарыда айтылған бес облыстағы қазақ жерін мұжыққа алғанда осы қосымшаға сүйеніп алатұғын. Түркістандағы Самарқант, Ферғана, Сырдария облысының қазақтарына шығарылған заң 21 июнь 1886 жылғы «Туркестанский крайды» билеу хақындағы шыққан ереженің 279 статьиясында қазақтан жер артылса, қазына өз пайдасына алады деген қосымша жоқ еді. Үкімет 279 статьяға қосымша деп, 1911 жылы 3 думаға ұзындығы екі жол заң кіргізді «Түркістанда қазақ жерінен артық жер табылса қазына өз пайдасына алатын болсын» делінді. Осы заң думада сөз болғанда қазақ пайдасына Қазан депутаты Мақсудов, Забайкалье депутаты Волков, Уфа депутаты Тевкелев, Тобыл депутаты Дзюбинскийлер сөйледі. Думаның көпшілігі бұл заңхалыққа пайдалы һәм бұлай бөлуі әділшілдік деп таласқан жоқ.
|