Ғылыми-практикалық конференциясының материалдары

419 

 

Бұл  қызметкер  мен  оның  отбасының  кірісіне  ретінде  түсетін  және  еңбекті  бөлу 

заңына негізделген ұлттық табыстың бір бөлігі. Еңбекке ақы төлеу, яғни жалақы көптеген 

адамдар үшін негізгі  табыс көзі болып табылады. Кез-келген мемлекеттің халықтарының 

өмір  сүру  деңгейі  оның  мөлшеріне  байланысты.  Сондықтан  жалақыға  байланысты 

мәселелер  (оның  мөлшері,  есептеу  және  төлеу  нысаны  және  т.б.)  мемлекеттік  масштабта 

да,  субъективті  көзқараста  да  өзекті  мәселелердің  бірі  болып  табылады.  Демек, 

Қазақстанда  да,  шетелде  де  кез  келген  кәсіпорын  есепші  қызметінің  маңызды 

бағыттарының бірі кәсіпорын қызметкерлерінің жалақысын есепке алу болып табылады.  

Қазіргі экономикалық теорияда жалақы еңбекті пайдаланғаны үшін төленетін баға 

ретінде  анықталады,  ал  "еңбек"  термині  кең  ұғым  ретінде  қарастырылады.  Оған  әр  түрлі 

мамандықтағы жұмысшылардың, барлық профильдегі мамандардың және халыққа қызмет 

көрсету  саласындағы  шағын  кәсіпорындар  иелерінің  жалақысы  кіреді.  Соңғы  санатпен 

келісу  қиын.  Тұрмыстық  техниканы  жөндеу  шеберханасының  немесе  шаштараздың  иесі 

кәсіпкер,  сондықтан  оның  кірісі  жалақы  түрінде  бола  алмайды.  Уақыт  бірлігіне,  жұмыс 

немесе  қызмет  көрсету  көлеміне  ақы  төлеу  мөлшерлемесін  олар  қалыптасқан  жағдайға 

сүйене  отырып  анықтайды.  Номиналды  және  нақты  жалақыны  ажыратыңыз.  Номиналды 

жалақы  дегеніміз-қызметкердің  күнделікті,  апталық,  айлық  жұмысы  үшін  алатын  ақша 

сомасы.  Номиналды  жалақының  мөлшері  бойынша  жалақы,  табыс  деңгейіне  баға  беруге 

болады,  бірақ  тұтыну  деңгейі  мен  адамның  әл-ауқаты  туралы  емес.  Ол  үшін  нақты 

жалақыны білу керек. [6] 

Нақты  жалақы-бұл  алынған  ақшаға  сатып  алуға  болатын  өмірлік  тауарлар  мен 

қызметтердің  саны.  Ол  номиналды  жалақыға  және  кері  байланысқа  тікелей  байланысты-

тұтыну  тауарлары  мен  ақылы  қызметтер  бағасының  деңгейіне  байланысты.  Жалақының 

нақты  мөлшерлемелерін  анықтау  нақты  еңбек  нарығының  құрылымына  байланысты. 

Бәсекелестік нарықта жалақының тепе-теңдік мөлшерлемесі және жұмыспен қамту деңгейі 

еңбек  сұранысы  мен  ұсыныс  қисықтарының  қиылысында  анықталады.  Жұмыс  беруші 

жұмысшыларға  барлық  басқа  мүмкіндіктерден  бас  тартуға  итермелейтін  жалақы  ұсынуы 

керек.  Егер  мұндай  мүмкіндіктер  болмаса,  жұмысшылар  жұмыс  берушінің  ұсынысымен 

келісуге мәжбүр болады. Кәсіпкерлер төмен жалақы төлеуді жөн көруі мүмкін. Бір жарым 

ғасыр  бұрын  көптеген  экономистер  жалақы  мөлшері  өмірлік  маңызды  құралдардың 

жеткілікті  минимумына  жетеді  деп  сенді,  Мальтус  төмен  кірістілік  заңын  ашты. 

Популяция  мен  материалдық  ресурстардың  табиғи  қозғалысын  талдау  негізінде  ол 

тауарларға  сұраныс  пен  олардың  ұсынысы  арасындағы  тепе-теңдікті  бұзудың  сөзсіздігі 

туралы  қорытындыға  келді.  Маркс  резервтік  еңбек  армиясының  құрылуының  сөзсіздігін 

негіздеді және жұмыссыздық жалақыны ең аз күнкөріс деңгейіне дейін төмендетеді деген 

қорытындыға  келді.  Жалақы  Заңының  мәні  басқаша.  Бәсекеге  қабілетті  нарықта 

кәсіпкерлер  өздеріне  ұнайтын  жалақы  деңгейін  белгілей  алмайды.  Кәсіпкерлердің  саны 

көп болғанға дейін және олар бір-бірімен келісімге келмейінше, олардың жұмыс күшінің 

кез-келген  санатына  деген  сұранысы  жалақының  нарықтағы  келесі  кезеңде  ұсынылған 

барлық  жұмыс  күші  сіңірілетін  деңгейге  дейін  көтерілуіне  әкеледі.  Жұмысшылар  да 

жоғары  ставкаларға  қол  жеткізе  алады,  бірақ  бәсекелестік  жағдайында  олар  ешқашан 

қалаған  нәрселерін  ала  алмайды.  Қазіргі  экономиканың  көптеген  маңызды  салаларында 

еңбек  нарығы  екі  жақты  монополия  түрінде  болады,  онда  күшті  кәсіподақ  күшті 

монополист-жұмыс берушіге қысым жасайды. [7] 

Еңбек  ұсынысын  белгілі  бір  деңгейде  қолдау  үшін  кәсіподақтар  иммиграция 

мөлшерін шектеуді, жұмыс аптасын қысқартуды және жылдың демалыс күндерінің санын 

көбейтуді,  балалар  еңбегін  пайдалануды  шектеуді,  әйелдер  еңбегін  пайдалануға  тыйым 

салуды,  жұмыстың  кейбір  түрлерін  талап  етеді.  Кәсіподақтар  әрдайым  жалақыны 

420 

 

көбейтуді  талап  ете  бермейді.  Сондай-ақ  жалақыны  экономикалық  және  құқықтық 

категория  ретінде  ажырату  керек.  Экономикалық  категория  ретінде  жалақы-бұл  еңбек 

санына  және  сапасына  сәйкес  анықталатын  ұлттық  кірістегі  жұмысшылардың  ақшалай 

үлесі.  Жалақы  құқықтық  категория  ретінде  еңбек  қатынастарына  қатысушылардың 

еңбекақы  төлеуге  қатысты  нақты  құқықтары  мен  міндеттерін  ашады.  Бұл  компания 

қызметкерге  өз  еңбегі  үшін  алдын-ала  белгіленген  нормалар  бойынша  және  заңмен 

белгіленген  ең  төменгі  мөлшерден  төмен  емес  мөлшерде  төлеуге  міндетті  сыйақы. 

Қазақстан  Республикасында  бұрын  болған  ең  жоғары  жалақы  мөлшері  алынып  тасталды 

және жынысына, жасына, нәсіліне, қай ұлтқа жататынына және т.б. байланысты еңбекақы 

мөлшерін  қандай  да  болмасын  төмендетуге  тыйым  салынды,  жалақы  мөлшерін  жұмыс 

беруші  дербес  белгілейді.  Қазақстан  Республикасының  Еңбек  кодексіне  сәйкес  еңбекақы 

төлеу  түрлері,  жүйелері,  тарифтік  ставкалардың,  айлықақылардың,  сыйлықақылардың, 

өзге  де  көтермелеу  төлемдерінің  мөлшері,  сондай-ақ  персоналдың,  кәсіпорынның, 

ұйымның  жекелеген  санаттары  арасындағы  олардың  мөлшерлеріндегі  арақатынасын 

дербес айқындайды, бұл кәсіпорынның еңбекке ақы төлеу жүйесінде көрініс табады. [2] 

Қазіргі  Пандемия  Covid  -19  жағдайда  жалақыны  ұйымдастырудың  негізгі 

проблемасы-нарықтық қатынастарға сәйкес жалақы жүйесін құру. Бұл мәселені шешу өте 

қиын, өйткені нормалау мен жалақыны ұйымдастырудың ескі жүйесі бұзылған, ал жаңасы, 

әдетте,  жасалмаған.  Еңбекақы  төлеуді  ұйымдастырудың  қолданыстағы  жүйелері  оны 

ұйымдастырудың  ескі  принциптеріне  негізделген,  бұл  қазіргі  заманғы  талаптарға  сәйкес 

келмейді. Еңбекке ақы төлеуді ұйымдастырудың жаңа жүйесін құру үшін Қазақстанда да, 

шетелде  де  еңбекке  ақы  төлеудің  қазіргі  нысандары  мен  жүйелерін  зерделеу  қажет. 

Сондай-ақ  кәсіпорынның  есеп  саясатындағы  негізгі  мәселелердің  бірі  еңбекақы  төлеу 

бойынша  есептеулердің  синтетикалық  және  талдамалық  есебін  ұйымдастыру  болып 

табылады.  Ал  соңғы  заңдық  өзгерістерге  байланысты  қызметкерлерге  жалақыны  дұрыс 

есептеу осы мақаланың өзектілігін сипаттайды. 

Қазақстанда 2021 жылы жұмысшылардың жалақысын есептеу тәртібі айтарлықтай 

өзгерді.  Жалақысы  25  АЕК-тен  асатын  адамдар  үшін  өзгерістер  тек  МӘМС  ставкасын 

қозғады, сондай-ақ МӘМС бойынша жаңа салық шегерімі енгізілді. Жалақысы 25 АЕК-тен 

кем  болған  қызметкерлер  бойынша  90%  түзетуді  қолдану  тәртібі  түбегейлі  өзгерді.  2021 

жылы  жалақыны  қалай  есептеу  керектігін  нақты  мысалдармен  қарастырайық.  Жалақыны 

есептеу  бойынша  заңнамалық  базада  2020  жылы  қызметкерлер  үшін  міндетті  зейнетақы 

жарналарын өз есебінен төлеу міндеті енгізілді. [1] 

Егер  жұмыс  беруші  МӘМС  төлесе,  онда  МӘМС  сомасы  қызметкердің  табысынан 

ұсталады. 2020 жылы МӘМСЖ мөлшерлемесі 1% құрады. Бұл ретте "міндетті әлеуметтік 

медициналық сақтандыру туралы" 16.11.2015 ж. №405-V заңда бастапқыда ставканың өсуі 

салынды  –  01.01.2021  ж.  бастап  ол  2%  -  ды  құрайды.  Келесі  жылдарға  ставканың  өсуі 

заңмен  көзделмеген.  Осылайша,  01.01.2021  ж.  бастап  МӘМСЖ  бойынша  2% 

мөлшерлемені  қолдану  керек,  жарналар  сомасының  ең  аз  шегі  жоқ,  есептеу  объектісі 

ретінде  қабылданатын  кірістің  ең  жоғары  шегі-10  ЕТЖ  (425  000  тг.  айына  2021  жылы). 

Демек,  қызметкердің  табысынан  ұстап  қалуға  рұқсат  етілген  қалпына  келтірудің 

максималды сомасы: 425 000 *2% = 8 500 тг. айына. 01.01.2021 ж. бастап дәл осы соманы 

ЖТС  есептеу  кезінде  шегерімге  жатқызу  қажет.  МӘМС  бойынша  шегерім  салық 

шегерімдерінің  құрамына  10.12.2020  ж.  №382-VI  Заңымен  енгізілді,  онда  оны 

ретроспективті  қолдану  көзделген  –  01.01.2020  ж.  бастап  еңбек  шарттары  шеңберінде 

алынған  кірістер  бойынша.  Демек,  2021  жылы  төленген  кірістер  тікелей  қатысты. 

МӘМСЖ бойынша шегерім: 

        -қызметкердің жазбаша өтініш беруін талап етпейді;  

421 

 

        -растайтын құжаттарды қоса беруді талап етпейді;  

        -егер  қызметкердің  бірнеше  жұмыс  берушілермен  еңбек  шарты  болса,  шегерім 

олардың  әрқайсысында  қолданылады  (ЕТЖ  шегерімімен  ұқсас  және  1  ЕТЖ-дегі 

стандартты  шегерімге  қарағанда).  ҚР  СК  342-бабына  сәйкес  2021  жылы  салық 

шегерімдерін беру кезектілігі мынадай:  

   - ЕТЖ (ең жоғарғы шегі - 50 АЕМ (2 125 000 тг.);  

   - МӘМС (максималды шегі-10 АЕМ (425 000 тг.);  

   -Зейнетақы төлемдері және жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша шегерім; 

   -Стандартты  шегерімдер  (ай  сайын  1  ЕТЖ,  мүгедек  балалардың  ата-аналары  мен 

қамқоршыларына жылына 882 АЕК); 

   - Ерікті зейнетақы жарналары; 

   - Медицинаға арналған шығыстар;  

   -"ҚТҚЖБ" АҚ ("Отбасы банк") кредиті бойынша сыйақы. 

2021 жылы 25 АЕК-тен төмен жалақыға қатысты не өзгенін көрейік.  Жалақысы 25 

АЕК-тен  төмен  қызметкерлерге  келетін  болсақ  (72  925  тг.  2021  жылы),  онда  олардың 

жалақысын есептеу "қолына" және аударымдар сомасы 2021 жылы ең үлкен өзгерістерге 

ұшырады.  Бұл  сондай-ақ  МӘМС  бойынша  шегерімнің  енгізілуіне  және  осы  себептен 

есептеулердің "циклденуіне" байланысты.  

Естеріңізге сала кетейік, 25 АЕК-тен аз табыс тапқан кезде қызметкер 2020 жылы 

ЖТС,  ЖТМҚ,  ЖТМҚ  және  ЖТ  сомаларын  90%  түзету  құқығына  ие  болған.  Бірақ 

МӘМСЖ  бойынша  шегерімді  енгізу  себебінен  есептеулердің  "циклденуі"  ҚР  СК  341-

бабынан  ҚР  СК  353-бабына  табысты  түзетудің  90%  -  ы  туралы  норманы  көшіруге  әкеп 

соқты. Бухгалтерлер мен жұмыскерлер үшін бұл ауыстыру 2021 жылдан бастап 90% түзету 

ЖТС  есептеу  кезінде  ғана  қолданыла  алатындығын  білдіреді.  2021  жылы  25  АЕК-тен 

төмен  табыстардан  түсетін  ӘМСҚ,  ӘМСҚ  және  ӘС  түзетуге  жатпайды.  Сондай-ақ,  90% 

түзетуді есептеу техникасы өзгеруде. 2021 жылы есептеу реті келесідей: 

 1.  Шегерімдерді  есепке  ала  отырып,  қызметкердің  салық  салынатын  табысын 

айқындау;  

2.  Салық  салынатын  табысты  90%  -  ға  азайту%;  3.  Салық  салынатын  табыстың 

қалған сомасына қолдана отырып, 10% ставка бойынша ЖТС есептеу.  

  

Кесте  1  -  2021  жылы  10  ЕТЖ  (450  000  тг)  жоғары  табыс  тапқан  кезде  қызметкердің 

жалақысын есептеу мысалы. 

 

Кіріс 

450 000 тг. 

 

Шегерімдер 

МЗЖ, МӘМСЖ, 1 ЕТЖ 

 

жүктеу/скачать 7,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: