ҚАЗАҚСТАНДА ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ ҚАЖЕТТІЛІКТЕРІ БАР

58 

 

ортасының  тұжырымдамалық  негізі  арнайы  білімнен  де,  негізгіден  де  түбегейлі 

ерекшеленеді. Бұл тұжырымдамалық негізге мыналар кіреді: білім берудің мақсаттары, 

функциялары  мен  құндылықтары  (әлеуметтенуге  бағдарлау,  сонымен  қатар  білім 

берудің  әлеуметтік  бейімделу  функциялары);  және  т.  б.  бейімделу  мүмкіндігін 

қамтамасыз ететін мектептегі инклюзивті саясат пен мәдениет); білім беру (реляциялық 

психологиялық, физикалық, оқу-педагогикалық, әлеуметтік) ортасын құру, әр баланың 

ерекшеліктеріне  пара-пар);  Педагогтің  кәсіби  қызметінің  мазмұнын,  оның 

функцияларын  (әр  баланың  топтағы  /  сыныптағы  қажеттіліктерін  ескеретін  тәсілдер 

мен  практикалар)  білу.;  балалар  тобы  ішінде  қарым-қатынас  пен  өзара  іс-қимылды 

ұйымдастыру; білім беру ортасында баланы қолдайтын барлық қатысушылармен өзара 

іс-қимыл жасау (педагог-психолог, ресурстық педагог, әлеуметтік көмек педагогы және 

т.б.);  балалардың  ата-аналарының  рөлі  мен  ұстанымы,  инклюзивті  білім  беру 

ортасының  барлық  субъектілерінің  әлеуметтік  серіктестігі  және  т.  б.  бүгінгі  таңда 

әлемде  арнайы  (инклюзивті)  білім  беру  саласында  бай  тәжірибе  жинақталған.  Бұл 

ағылшын тілді мамандарға стратегияларды әзірлеуге және нашар көретін студенттерді 

оқыту бойынша нақты ұсыныстар беруге көмектесті: мұндай студенттерге арналған оқу 

жоспары оқу процесінде оны ұстану үшін жыл сайын жасалуы керек; жоспарлау алдын-

ала  жүргізілуі  керек.  Нашар  көретін  студенттер  үлкен  шрифтпен,  аудиода  мәтін  мен 

иллюстрацияларға  мұқтаж  болуы  мүмкін,  сондықтан  оқу  материалдарына  алдын-ала 

тапсырыс  беру  қажет;  оқу  түсініктемелерін,  әсіресе  көрнекі  ақпарат  немесе 

оқытушының  нұсқаулары  болмаған  жағдайда  тиімді;  Оқуға  үйрету;  мұндай 

оқушыларға  көру  ақпаратын  қабылдау  үшін  тақтаға  жақындауға  немесе  көру 

қабілетінің жоғалу дәрежесі мүмкіндік берсе, оны көшіру үшін жақындауға мүмкіндік 

беруге;  қажет  болған  жағдайда  санын  азайтуға  болатын  тапсырмаларды  орындауға 

қосымша  уақыт  бөлуге;  оқушылардың  оқытуында,  практикалық  және  өмірлік 

тәжірибесінде  тактильді  және  басқа  да  сезім  мүшелерін  пайдалануға;  нашар  көретін 

оқушылардың  білім  беру  ортасын  мұқият  ұйымдастыруға;  қосымша  сөрелер,  түрлі-

түсті стеллаждар, үстел бетінің ара-жігін; 

 *  Нашар  көретін  студенттерден  дені  сау  студенттер  сияқты  тәртіп  пен 

мойынсұнушылықты талап ету;  

*  мәтіндік  материал  көп  болған  жағдайда  ақпаратты  дауыстап  айтатын  немесе 

ақпаратты  фонограммаға  жазатын  тәрбиешінің  немесе  басқа  студенттің  көмегіне 

жүгіну;  

*  тікелей  қажеттілік  болмаған  жағдайда  басқаларға  жалған  тәуелділіктің  пайда 

болуын  болдырмау  үшін  нашар  көретін  студенттердің  тәуелсіз  және  автономды  оқу 

қызметін ынталандыру (Шварц, 2009).  

Жоғары  оқу  орнында  интегративті  оқыту  нәтижесінде  мүмкіндігі  шектеулі 

студенттер  оқу  жағдайларына  және  статистикалық  орташа  көрсеткішке  бағытталған 

білім  беру  бағдарламаларына  бейімделуге  мәжбүр  (оқыту  мен  дамудағы 

нормоцентризм).  Мұндай  мектептердің  түлектері  ересек  өмірдің  нақты  әлемінде 

өздерінің  шартты  сау  құрдастарымен  салыстырғанда,  қалаған  жұмысты  алу, 

шығармашылық  және  кәсіби  мақсаттарды  жүзеге  асыру  тұрғысынан  бәсекеге 

қабілетсіз.  Инклюзивті  білім  беру  жүйесіндегі  оқу  процесі  барлық  оқушылар 

физикалық,  психикалық,  зияткерлік,  мәдени,  этникалық,  тілдік  және  басқа  да 

ерекшеліктеріне  қарамастан  негізгі  білім  беруге  қосылатындай  және  мүгедектіксіз 

студенттермен бір топта оқитындай етіп ұйымдастырылған. Жеке тұлғаның білім беру 

қажеттіліктерін  қанағаттандыру  үшін  жоғары  білім  беру  мүмкіндіктерін  құру  бүкіл 

әлемде  көптеген  білім  беру  жүйелерін  құруға  негіз  болады.  Алайда,  топ,  білім  алу 

қажеттілігі жоқ, тек қана жекеленген, бірақ және олардың айрықша ерекшеліктері. Оқу 

процесінде  ерекше  білім  беру  қажеттіліктері  бар  студенттер  өздерінің  мүмкіндіктерін 

жалпы  қабылданған  әлеуметтік  күтулермен,  жетістіктің  білім  беру  стандарттарымен, 

қоғамда  қалыптасқан  коммуникативті  және  әлеуметтік  мінез-құлық  нормаларымен 

59 

 

байланыстыруда  қиындықтарға  тап  болады.  Оқушылардың  бұл  ерекше  білім  беру 

қажеттіліктері мектептен қосымша немесе арнайы материалдар, бағдарламалар немесе 

қызметтер  ұсынуды  талап  етеді.  Оқу  процесін  ұйымдастыруды  жобалау  және  білім 

беру  бағдарламаларын  әзірлеу  кезінде  туындайтын  проблемаларды  ескере  отырып, 

нашар көретін оқушылар үшін білім беру ортасын жобалау тәжірибесі жинақталған [1]. 

Нашар  көретін  студенттерге  арналған  білім  беру  ортасының  компоненттері  нашар 

көретін студенттерге арналған білім беру ортасының келесі  нақты компоненттері бар: 

сәулет ортасын ұйымдастырудың ерекшеліктері. Көру қабілеті нашар студенттер үшін 

ғимарат  пен  үй-жайлардың  ішіндегі  ортаны  құрылымдық  ұйымдастырудың 

ерекшеліктерін,  спорт  залдарын,  көрермендер  залын,  демалыс  бөлмелерін  және  басқа 

да қызмет түрлерін техникалық жабдықтауды ескеру қажет. Оқу үрдісіндегі, сондай-ақ 

оқушылардың  сабақтан  тыс  өмірі  мен  бос  уақытындағы  кез-келген  өзгерістерге 

қатысты  барлық  маңызды  хабарландырулар  Брайль  жазуларымен  қайталануы  керек. 

Осылайша,  арнайы  ұйымдастырылған  архитектуралық  орта  мүмкіндігі  шектеулі 

студенттерге  оқытушылар  құрамына  белсенді  назар  аударуға,  оқу  процесіне  және 

оқудан тыс  студенттік өмірге енуге көмектеседі. Көру қабілеті  бұзылған студенттерге 

арналған оқу процесін техникалық ұйымдастыру. ЖОО-да білім беру бағдарламаларын 

меңгеруде негізгі қиындықтарды нашар көретін және зағип студенттер бастан кешуде. 

Нашар  көретін  пайдаланушылардың  қалдық  көру  қабілеті  оларға  компьютерлік 

бағдарламалар туралы жалпы түсінік алуға, кеңейтілген мәтінді оқуға мүмкіндік береді 

[2].  Бірақ  визуалды  жұмыс  оларды  тез  шаршатады,  бұл  көру  қабілетінің  одан  әрі 

нашарлауына  әкеледі.  Көрнекі  шаршау,  өз  кезегінде,  психикалық  және  физикалық 

көрсеткіштердің  төмендеуіне  әкеледі.  Осыған  байланысты  нашар  көретін  студенттер 

үшін  оқу  процесінде  көрнекі  қабылдауды  жеңілдететін  арнайы  жағдайлар  жасалады. 

Нашар көретін немесе соқыр студенттер қолданатын ең көп таралған шешім-Windows - 

қа арналған Jaws. Бұл оларға мәтіндік файлдарды тыңдауға, қосымшаларды іске қосуға, 

бағдарламалық  жүйелермен  жұмыс  істеуге  және  ақпарат  іздеуде  интернетті  қарауға 

көмектеседі.  Мүмкіндігі  шектеулі  студенттерге  арналған  білім  беру  бағдарламасын 

бейімдеу  мәселесі.  Осындай  педагогикалық  проблемаларға  бағдарламаны  кезең-

кезеңімен  игеруді  ұйымдастырудың  ерекшеліктері,  оқу  материалын  тиімді  ұсыну 

шарттары және студенттердің дәрістерде, семинарларда және практикалық  сабақтарда 

ассимиляциясы  жатады.  Факультетте  көптеген  пәндер  бойынша  дәрістер  мен 

семинарлар  бірлесіп  өткізіледі.  Бұл  жағдайда  мұғалім  дәрістер  мен  семинарларды 

икемді түрде қайта құра білуі керек, материалдың өзін де, оны ұсыну әдісін де аралас 

аудиторияның  қажеттіліктеріне  бейімдеуі  керек.  Көру  проблемалары  бар  студенттер, 

қарапайым  студенттерден  айырмашылығы,  білімді  бақылаудың  аралық  және 

қорытынды формаларын орындай отырып, материалды қабылдау мен өңдеудің өзіндік 

ерекшеліктеріне ие [3]. 

Соқыр  студенттер  мен  көзі  нашар  көретін  студенттер  ақпаратты  есту  арқылы 

жақсы  қабылдайды.  Мүмкін,  көру  ақауының  орнын  толтыру,  сондай-ақ  алаңдатарлық 

визуалды ынталандырудың болмауына байланысты олардың есту қабілеті оларға білім 

алуға  көмектеседі,  кейде  студенттер  көру  кемістігі  жоқ  адамдарға  қарағанда  жақсы 

және  көлемді  болады.  Екінші  жағынан,  нашар  көретін  немесе  соқыр  студенттердің 

түсінуі  және  игеруі  үшін  жеткілікті  қиын  мақалалар  мен  тақырыптар  бар.  Мұғалім 

визуалды  презентацияға  түсініктеме  беруі  керек,  тактильді  сфера  ұғымдарының 

мағынасына жақын, суреттелген сызбаларды, суреттерді және т. б. дауыстап түсіндіруі 

керек.  Әдетте,  көру  қабілеті  нашар  студенттерге  (конспектинг  қиын)  дәрісте 

диктофонды қолдануға рұқсат етіледі, осылайша олар үйдегі материалды тағы бір рет 

оқи  алады.  Кейбір  соқыр  және  нашар  көретін  студенттер  лекцияларды  жазу  үшін 

ноутбуктерді сәтті қолданады. Әдетте көру қабілеті нашар студенттердің көпшілігінде 

баяндама жасау, көпшілік алдында сөйлеу және өз бетінше презентация жасау қиынға 

соғады.  Сондықтан  оқытушылар  семинарлар  мен  есеп  беру  сабақтары  тақырыптары 

60 

 

бойынша  топтық  оқыту  нұсқаларын  жиі  қолданады.  Нашар  көретін  /  зағип  студент 

көбінесе  тақтада  көпшілік  алдында  өзін  ыңғайсыз  сезінеді,  сондықтан  оған  орнынан 

жауап  беруге  рұқсат  етіледі.  Әдетте  нашар  көретін  студенттер  үшін  есеп  беру  мен 

емтиханның  ауызша  формалары  ғана  қол  жетімді.  Оқу  процесін  жеңілдететін 

қарапайым  студенттер  мен  көру  қабілеті  бұзылған  студенттер  арасында 

ынтымақтастықтың, өзара қолдаудың, бір-біріне төзімділіктің әртүрлі  формалары  бар. 

Қиын  оқу-өмірлік  жағдайларда  студенттерді  психологиялық  сүйемелдеу  және 

психологиялық-педагогикалық  сүйемелдеу  [4].  Бұл  міндет  университеттің  әкімшілігі, 

психологиялық  қызметі,  оқытушылары  мен  профессорлық-оқытушылық  құрамының 

бірлескен  күш-жігерімен  шешіледі.  Бұл  мамандардың  ай  сайынғы  ішкі  жиналыстары 

шұғыл  тактикалық  психологиялық-педагогикалық  араласуды  қажет  ететін  нақты 

жағдайларды талқылау үшін өткізілуі керек. 

Осы мектептерді бітіргеннен кейін түлектер терең «әлеуметтік шұңқырға» түседі, 

өйткені  олардың  дамуындағы  ең  бастысы  —  әлеуметтік  байланыстардың  нақты,  әр 

түрлі  спектріне  ену  жетіспейді,  бұл  оларды  қоғамдық  қатынастар  аренасында 

«аутсайдер» етеді.  

Мұғалім  пікір  жазу  көрнекі  ұсыну,  табу  мағынасы  жақын  ұғымдар  тактильдік 

сала,  түсіндіру  дауыстап  безендірілген  сызбалар,  суреттер  және  т.  б.  әдетте, 

студенттерге,  көру  қабілеті  нашар  (олар  қиындықтарға  конспектированием) 

пайдалануға  рұқсат  етіледі  диктофон  дәріс,  олар  тағы  бір  рет  зерделеуді  материал  үй 

[5].  ЖОО-да  психологиялық-педагогикалық  сүйемелдеуді  оңтайландыру  және 

психологиялық  климатты  жақсарту  мақсатында  студенттер  арасында  қақтығыс 

жағдайларында  мінез-құлықты  біріктіру,  пысықтау  бойынша  тренингтер  өткізілуі, 

сондай-ақ  мүмкіндігі  шектеулі  студенттердің  ықтимал  оқшаулануына  жол  бермеуге 

бағытталған психологиялық-педагогикалық  жұмыс жүргізілуі  тиіс, олар үшін дені  сау 

студенттер  арасында  қолдау  топтары  ұйымдастырылуы  тиіс.  Мүмкіндігі  шектеулі 

студенттердің инклюзивті білім беру процесін ұйымдастыруға қажетті қазіргі заманғы 

перспективалық  оқу-педагогикалық  жағдайлардың  ішінде  жеке  білім  беру 

бағдарламалары мен модульдерге ерекше назар аударылады, бұл студенттердің кәсіби 

және  әлеуметтік  интеграциясына  ықпал  етеді,  өзін-өзі  оқыту,  оқу-коммуникативтік 

дағдылардың  жеке  бұзылыстарын  түзетуге  ықпал  етеді,  оның  ішінде,  бірақ  онымен 

шектелмейді.ақпараттық-коммуникациялық  технологиялар көмегімен. Білім алушылар 

денсаулығының шектеулерін ескере отырып, әртүрлі өмірлік және кәсіптік жағдайларға 

бейімделу қабілетін қалыптастыратын әлеуметтік бейімдеу  және әлеуметтік-құқықтық 

білім  негіздері  және  ақпараттық-коммуникациялық  технологиялар  құралдарымен  оқу 

қабілетін  жеке  түзету  қабілетін  қалыптастыратын  зияткерлік  еңбек  технологиясы 

сияқты  бейімделетін  білім  беру  модульдері  әзірленеді.  Бейімделетін  оқу  модульдері 

(пәндері)  міндетті  болып  табылмайды,  оларды  педагог-психологтардың  ұсынымдары 

бойынша  студенттердің  өздері  зерделеу  үшін  таңдайды.  Осы  мақсатта  білім  беру 

ұйымы  әртүрлі  дайындық  бағыттарын  игеру  үшін  мүгедектер  мен  мүгедек 

студенттердің құрама топтарын құра алады. Кейбір студенттер жеке кесте бойынша оқи 

алады.  Ерекше  бейімделу  процестерімен  байланысты,  жаңа  әлеуметтік  жағдайларда 

мүгедектер  үшін  жиі  күрделі  бейімделетін  білім  беру  неғұрлым  күрделі  зияткерлік 

еңбек  дағдыларын  талап  ететін  жаңа  деңгейіне  өту  үшін  оқытудың  бірінші-екінші 

курстарының  оқу  кестесіне  дивергентті  немесе  факультативті  ретінде  енгізген  жөн. 

Жалпы  мәдени  және  кәсіби  құзыреттілікті  қалыптастыруға  денсаулық  шектеулерінің 

әсерін  есепке  алу  және  барынша  азайту  арқылы  денсаулық  мүмкіндіктері  шектеулі 

білім  алушылар  мен  ДМШ  білім  алушылардың  кәсіптік  білім  беру  бағдарламаларын 

әзірлеуі оқу процесіне бейімделетін білім беру модульдерін (пәндерін) енгізудің жалпы 

жоспарланған  нәтижесі  болып  табылады.  Яғни,  біз  бұл  студенттерге  құзыреттілікті 

толыққанды дамыту үшін адаптивті білім беру арқылы қалыптасатын нақты қосымша 

дағдыларды  игеру  қажет  екенін  есте  ұстауымыз  керек.  Бейімделетін  оқу  модульдері 

61 

 

(пәндері) бойынша ұсынылатын жұмыс жүктемесі дәрістерді, практикалық сабақтарды, 

студенттердің  өзіндік  жұмысын  және  сынақ  тестілері  түріндегі  аралық  аттестаттауды 

қоса  алғанда,  екі-үш  кредитті  құрайды.  Бұл  модульдерді  меңгеру  үшін  зерттелетін 

материалды 

және 

психологиялық-педагогикалық, 

материалдық-техникалық, 

ақпараттық-технологиялық  әдістерді  арнайы  таңдау  қажет,  олар  ДМШ  және  мүгедек 

студенттердің  жеке  психофизикалық  ерекшеліктерін,  денсаулығының  шектеулерін 

және оқу ақпаратын қабылдау және беру қабілеттерін ескере отырып, оқу материалын 

барабар  қабылдау  мен  меңгеруін  қамтамасыз  ету  үшін  қолданылады  (Мартынова, 

Романенкова,  Романович,  2015).  Дәрістер  проблемалық  дәріс,  дәріс-пікірталас, 

лекторепрезентация,  дәріс-диалог,  дәріс-консультациялар,  интерактивті  дәріс, 

қашықтықтан қол жеткізу технологиялары мен Интернетті пайдалана отырып дәрістер 

нысанында  өткізіледі  [6].  Практикалық  сабақтар  проактивті  оқытудың  әлеуметтік-

психологиялық  технологияларын:  (тренинг,  пікірталас,  ми  шабуылы,  іскерлік,  рөлдік 

ойын), мультимедиялық тұсаукесерлерді, қашықтан қол жеткізу және Интернетті тарту 

технологияларын  пайдалана  отырып  жүргізіледі.  Өзіндік  жұмыс  кітаптармен  және 

басқа да ақпарат көздерімен жұмыс істеуді қамтиды: түйіндеме жасау, рефераттар жазу, 

реконструктивті,  эвристикалық,  шығармашылық  және  дербес  жобалау  жұмысы, 

лекциялар  мен  семинарларға,  тренингтерге,  пікірталастарға  дайындық,  баяндамалар 

мен презентацияларды дайындау. Көру қабілеті  бұзылған адамдар үшін-баспа түрінде 

ірі  қаріппен,  электрондық  құжат  түрінде,  аудиофайл  түрінде,  баспа  түрінде  Брайль 

қарпімен.  Есту  қабілеті  бұзылған  адамдар  үшін-баспа  түрінде,  электрондық  құжат 

түрінде. Бейімделетін мынадай ақпараттық технологиялар пайдаланылады: презентация 

түрінде  оқу  материалдарын  көзбен  шолу  құралдары,  мультимедиялық  құралдар 

(психологиялық-педагогикалық  практикада  оқытудың  белсенді  әдістерін  қолдануды 

суреттейтін  бейнероликтер),  қашықтықтан  оқыту  жүйесі  (білімді  ағымдағы  және 

аралық  бақылау,  өзіндік  жұмыс,  консультациялар),  электрондық  пошта  (оқытушымен 

ағымдағы өзара іс-қимыл жасау және оқу материалдарымен алмасу үшін), көру қабілеті 

бұзылған  студенттерге  арналған  арнайы  бағдарламалық  қамтамасыз  ету  (дауыстық 

навигациялық,  сөйлеу  синтезаторлары,  экрандық  үлкейткіштер).  Мүмкіндігі  шектеулі 

студенттер мен мүмкіндігі шектеулі студенттер мәтіндік редактордың көмегімен дәріс 

жазу  үшін  ноутбукты  пайдалана  алуы  керек.  Сондай-ақ,  бейімделетін  білім  беруді 

әзірлеу  лекциялар  мен  өз  бетінше  жұмыс  жүргізу  кезінде  қашықтықтан  білім  беру 

технологияларын:  вебинарлар  жүйесін  (лекцияларға  қатысу  үшін),  қашықтықтан 

оқытуды (білімді бақылау үшін, өз бетінше жұмыс істеу үшін, оқытушымен және басқа 

студенттермен қарым-қатынас жасау үшін), электрондық поштаны (оқытушымен өзара 

іс-қимыл  жасау  және  оқу  материалдарымен  алмасу  үшін),  әлеуметтік  желілерді 

(оқытушымен  және  басқа  студенттермен.  Мүмкіндігі  шектеулі  студенттердің 

бейімделетін  жалпы  және  арнайы  мақсаттағы  оқу  құралдарын  пайдалана  отырып 

жүзеге асырылады. Оқу орнында мультимедиялық жабдықтармен, компьютермен және 

бейнетехникамен  (СК-проектор,  колонкалар)  Интернетке  шығатын  дәріс  залы  болуы 

тиіс.  Шеберханаларға  арналған  сынып  бөлмелері  үй-жайды  қайта  жоспарлау 

мүмкіндігімен қамтамасыз етілуге тиіс. Өз бетінше жұмыс істеуге арналған кабинеттер 

дербес  компьютерлері  бар  стандартты  жұмыс  орындарымен,  экраннан  оқуға  арналған 

бағдарламалық қамтамасыз етуі, экрандық бейнелеуді ұлғайту бағдарламасы және көру 

қабілеті  бұзылған  оқушыларға  арналған  Брайль  қарпі  орнатылған  дербес 

компьютерлері бар арнайы жұмыс орындарымен жабдықталуы тиіс [7]. 

Қорытынды  осылайша,  инклюзивті  жоғары  білім  беру  университеттердегі  оқу 

жағдайларын өзгертуді және әр студенттің қажеттіліктеріне бағдарлануды талап етеді. 

Көптеген  мүгедек  студенттер  университеттердің  оқу  бағдарламасын  уақтылы  және 

қажетті  көлемде  игере  алмайды.  Оларға  ерекшеліктері  мен  мүмкіндіктеріне  сәйкес 

жасалған  бағдарлама  қажет.  Оқу  процесін  ұйымдастырудың  және  нашар  көретін 

62 

 

оқушылардың  инклюзивті  білім  берудегі  арнайы  білім  беру  қажеттіліктерін 

қанағаттандыру бағдарламаларын әзірлеудің негізгі шарттары негізделген.  

 

жүктеу/скачать 7,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: