Ғылыми-практикалық конференциясының материалдары

89 

 

адам  өзінің  мақсаты  жолындағы  міндеттерін  іске  асырып  дамиды.  Адамдық  тұлға,  яғни 

тұлға  түсінігін  түсіндіретін  обьективтік  реалдылық,  бұл  реалды  индивид,  тірі  әрекеттегі 

адам. 

Белгілі  кеңес  ғалымы  Л.С.Выготскийдің  [4]  жоғары  психикалық  функцияның 

мәдени-тарихи  теориясы  шегінде  интеллект  проблемасы  даралықтың  әлеуметтіктен 

өсірілуі  формуласында  дәлелдеді.  Бала  дамуындағы  іс-әрекеттің  жетекші  ролін  түсіну 

практика үшін маңызы өте зор. Адамның ойлауын ұйымдастыру деңгейі неғұрлым жоғары 

болса, білім алудың мәні соғұрлым терең болады. Мақсаты кез келген іс - төмендегілерге 

адам  всесторонними  пен  дағдыны  болуы  үшін  шешуші  ықпал  ететін  интеллекті  дамыту. 

Адам ойлауды үйренеді және іс-әрекеттегі ақыл-ой әрекетінің көптеген тәсілдерін игереді. 

Олар  абстрактілі  ойлауды,  ақыл-ойға  әсер  ету  қабілетін,  сонымен  қатар  символдық 

білімнің  мазмұнын  дамытады.  Нақты  білім  алу  процесінде  алынған  интеллектуалды 

ұтқырлық мақсатты психологиялық әсердің нәтижесі болып табылады. 

Кеңес психологиясында «интеллект» ұғымы С.Л.Рубинштейннің [3] жұмыстарынан 

бастап  «жалпы  қабілет»  немесе  «жалпы  дарындылық»  ұғымдарымен  ұқсастырылады. 

Адамның  танымдық  процестерінің  жиынтығы  оның  интеллектісін  анықтайды.  Тұлғаның 

интеллекттік  дамуының  мәні  –  оның  деңгейінің  критерийі  ретінде  қызмет  ететін,  адамда 

жаңа  ойлардың  әрқашан  туындауына  қабілеттілік  негізінде  жататын  ішкі  процесс 

мәдениетінің  қалыптасуы  арқылы  бекітілді.  Бұл  тұжырым  А.В.Брушлинский  [5] 

еңбектерінде  толық  эксперименттік  жүзеге  асырылады.  Жекелей,  міндеттерді  шешу 

жағдайында ойлаудың ішкі процессуалды динамикасының түрлі салдары суреттелді. 

Балалық  кезде  интеллекттік  іс-әрекеттің  процессуалды-динамикалық  негізін 

талдаумен  байланысты  зерттеулер  нәтижесі  Л.А.Венгер  [6]  еңбектерінде  ұсынылған. 

Л.А.Венгер  бойынша,  интеллекттік  іс-әрекет  бірлігі  танымдық  бағдарлы  әрекет  болып 

табылады.  

Іс-әрекет  және  интеллекттік  дамудың  өзара  байланысы  П.Я.Гальперин  [7]  

еңбектерінде  көрсетілген.  Зерттеуші  ақыл-ой  әрекеті  сатылап  қалыптастыру  теориясында 

төмендегідей тұжырымдаманы басшылыққа алуды ұсынады: 

1.Тұлға әрекетінің адекватты мотивациясының қалыптасуы; 

2.Жаңа әрекеттің дұрыс жүзеге асуын қадағалап отыру; 

3.Қажетті қасиеттерді дамыту; 

4.Қажетті формада әрекеттердің қалыптасуы. 

Кеңес  психология  ғылымының  өкілдері  А.Н.Леонтьев,  С.Л.Рубинштейн  [8,3]    өз 

еңбектерінде  бала  іс-әрекеті  оның  психикалық  дамуының  негізгі  жағдайы  екендігі 

көрсеткен.  Әрекет-интеллектуалдық  және  білімдік  икемділік  пен  дағдылардың  жетістігі 

көбінесе  ойлау  мен  ойлаудың  психологиялық  ерекшеліктеріне  негізделген.  Бұл  сонымен 

бірге  туылғаннан  бастап  интеллектуалды  өрістің  дамуына  тікелей  байланысты. 

Интеллектуалды  өрісті  дамыту-баланың  психикалық  дамуындағы  негізгі  буын-баладан 

белгілі  бір  белсенділік  деңгейін  талап  етеді,  бұл  оқу  жылы  ішінде  қарқынды  жүзеге 

асырылатын жеке тұлғаны қалыптастырудың маңызды шарты болып табылады. 

Зияткерлік  іс-әрекетті  зерттеу  мәселесі  психологиялық  тәжірибеге  ғана  емес, 

сонымен  бірге  жеке  тұлғаның  жалпы  белсенділігін  зерттеудің  ғылыми  бағытының 

логикалық  дамуына  да  негізделген.  Жоғарыда  айтылғандай,  психология  ғылымындағы 

зияткерлік қызметті зерттеу проблемалық әдістер арқылы өнімді ойлауды зерттеу кезінде 

жүргізілді.  Ойлау  типінің  механизмдерін  зерттеу  И.А.Зимняя,  О.К.Тихомиров, 

Д.Б.Богоявленская  [9,10,11]  еңбектерімен  байланысты.  Бұл  зерттеушілердің  пікіріне 

сүйенсек,  интеллекттік  белсенділік  берілген  жағдаят  шегінен  шығып,  мақсатқа  бағытты 

90 

 

әрекетті жеңуге мүмкіндік беретін, талаптан тыс әрекет  етуді қамтамасыз ететін тұлғаның 

интегралды қасиеті. 

Интеллекттік  даму  және  шығармашылық  қабілеттер  мәселесін  Д.Б.Богоявленская 

[11]  өз  еңбектерінде  үрдіс  ретінде  зерттейді.  Автор  зерттеулерінде  шығармашылық 

интеллекттік белсенділік арқылы сипатталып, өзіне екі компонентті біріктіреді: танымдық 

(ақыл-ой қабілеттері) және мотивациялық компоненттер, ал оның критерийі – берілген ой 

тапсырмаларын  адамның  орындау  сипаты.  Осы  екі  компоненттің  диалектикалық  өзара 

әрекеті  интеллекттік белсенділіктің даралық  деңгейін анықтайтын тұлғаның жеке қасиеті 

болып табылады. 

Интеллекттік  белсенділік  қасиеті  ерекше  үш  деңгейге  бөлінеді:  Бірінші  деңгей  – 

стимулды продуктивті; Екінші деңгей – эвристикалық; Үшінші деңгей – креативті. 

Эвристикалық  деңгейде-адам  іс-әрекетті  орындау  үшін  жеткілікті  жұмыс  тәсілдерін 

біліп,  өз  әрекеттерінің  құрамы  мен  құрылымын  талдауды  жалғастырады.  Сонымен  бірге 

олар  проблемаларды  шешудің  жаңа  тәсілдерін  табуда.  Интеллектуалдық  қызметтің 

шығармашылық деңгейі бар адам белгілі бір мәселелерді шешуге көп көңіл бөлмейді және 

оларды шешу-бұл әрекеттің сәтті орындалуы емес, өздігінен проблема. Ол сонымен қатар 

нақты  міндеттер  шеңберінен  проблемаларды  шешудің  игерілген  әдістерінен  ғана  емес, 

сонымен қатар танымдық іс-шаралар арқылы да шығады [6]. 

Жалпы  ақыл-ой  қабілеті  интеллекттік  белсенділік  негізін  құрайды,  сондай-ақ 

танымдық  қызығушылық  кеңдігі  мен  тереңдігін  анықтай  отырып,  интеллекттік  қабілет 

тікелей көрінбей, тек тұлғаның мотивациялық құрылымы арқылы өзгереді. 

Талдаған  зерттеулерге  сүйене  отырып,  ғалым  И.А.Петухова  [12]  статистикалық 

материалдар  арқылы  ақыл-ой  қабілеті  интеллекттік  белсенділіктің  маңызды  базалық 

компоненті  болып  табылатындығын  дәлелдейді.  Бірақ,  ақыл-ой  қабілеті  интеллекттік 

белсенділік  деңгейінің  сапасын  анықтай  алмайды  деп  тұжырымдайды.  Интеллекттік 

дамуды  түсіндіруде  Я.А.Пономарев  [13]  кезеңдік  ішкі  жоспар  қалыптасуы  туралы 

тұжырымды  ұсынды.  Әртүрлі  қабілетке  ие  топтардағы  сыналушылардың  ақылды  әрекет 

етуін  талдаудан  әрекеттің  ішкі  жоспарының  5  кезеңі  ұсынылды.  Бұл  кезеңдер  төменде 

сипатталған.  Біріншіден,  фон-бұл  ішкі  іс  -  қимыл  жоспарының  дамуын  бақылаудан 

басталатын  ақыл-ойдың  бастапқы  деңгейі;  екіншіден,  репродукция-міндеттер  тек  іштей 

шешіледі. Ішінде тек дайын шешімдер шығарылады. Бұл дайын шешімнің ауызша сыртқы 

жоспарын  көбейтуге  болады.  Ұтымды  әрекет  етуге  тырысу  «тапсырмаларды  жоғалтуға» 

әкеледі; үшіншіден, манипуляция-мәселелерді заттарды елестету арқылы шешуге болады; 

Төртінші,  тасымалдау  (лат.тілінен  transponer  -  орын  ауыстыру)  –  заттарды  елестету 

манипуляциялануымен шешілуі мүмкін, бірақ содан кейін тапсырмаларға қайта оралғанда 

қайталау  әрекеті  жоспарының  негізін  құрайтын  табылған  жолына  қайта  келуге  болады, 

олардың әрқайсысы тапсырмаларға сәйкес келеді; Бесінші, регименттеу (лат.тілі regimen-

басқару) немесе бағдарлама  жасау-шешу  тәсілі  ересектердің интеллекттік даму  сипатына 

тән  жағдайда  жақындайды.  Ең  алдымен,  әрекет  жүйесінің  жоспары,  бағдарламасы 

құрылады:  әрбір  әрекет  тапсырма  талаптарына  сәйкес  келеді,  бала  өз  әрекетін  саналы 

басқарады. 

Белгілі  ғалым  Ж.Пиаженің  айтуы  бойынша  [14]  интеллект  -  бұл  организмнің 

қоршаған ортаға бейімделуінің бір түрі, ол ассимиляция мен тұру процесінің бірлігі болып 

табылады. 

Демек,  интеллекттің  мәні  физикалық  және  әлеуметтік  шындыққа  икемді  және 

сонымен  бірге  тұрақты  бейімделу  мүмкіндігінде  жалпыланады,  оның  негізгі  міндеті 

қоршаған  орта  мен  адамның  өзара  әрекеттесуін  құрылымдау  және  ұйымдастыру  болып 

табылады.  Интеллектінің  сенсомоторлық  кезеңі  (8-10  айдан  –  1,5  жасқа  дейін)  – 

91 

 

сенсомоторлық  сызбаны  пайдалану  арқылы  (түрту,  лақтыру,  ұру  т.б.)  жаңа  обьектіні 

тануға  тырысады.  Сенсомоторлы  интеллектінің  белгілері  (қабылдау  мен  дағдыдан 

басқасы)  обьектіге  бағытталған  түрлі  іс-әрекет  және  естегі  неғұрлым  тездетілген  іздерге 

сүйенеді. Бұған мәселен, бет орамал астындағы ойыншықты алуға ұмтылған 10-12 айлық 

баланың іс-әрекетін айтуға болады. 

Бейнелік  интеллект  (1,5  –  2  жастан  4  жасқа  дейін)  –  бұл  кезеңдегі  басты  көңіл 

аударарлық  нәрсе  –  баланың  ана  тілді  ауызша  меңгеруі  және  қарапайым  бейнелік  іс-

әрекетке көшуі. 

Интеллекттік байқау кезеңі (4-тен 7-8 жасқа дейін). 

Нақты операциялар кезеңі (7-8 жастан 11-12 жасқа дейін). 

Ресми  операциялар  кезеңі  немесе  рефлекстік  интеллект  (11-12-ден    14-15  жасқа 

дейін)  –  бұл  жаста  белгілі  бір  шындықтың  қажеттілігінсіз  ресми  алғышарттар  негізінде 

гипотетикалық-дедуктивті  талқылау  жасауға  мүмкіндік  беретін  ресми  (санаттық-

логикалық)  сызбалар  қалыптасады.  Мұндай  сызбалардың  бояуының  сандары  үйлестіруге 

қабілеттілігі, зерттемелік танымдық позициясы, сондай-ақ өзінің ойы сияқты өзгенің ойын 

да  ойша тексеру мүмкіндігі болып табылады. 

Интеллектуалды  даму  дегеніміз-олардың  арнайы  заңдарына  тәуелді  стихиялық 

операциялық  құрылымдардың  дамуы.  Бұл  баланың  тұрмыстық  және  материалдық 

тәжірибесінің  біртіндеп  өсуіне  байланысты.  Жеке  интеллекттің  дамуының  жалпы 

болжамына  сәйкес  туа  біткен  және  алынған  формалар  ажыратылады.  Туа  біткен 

интеллект-бұл  туылғаннан  бастап  қалыптасатын  әлеуетті  және  зияткерлік  қабілеттерді 

дамытудың  негізі.  Жаяу  жүрумен  бірге  келетін  ақыл-ой  осы  ықтимал  ақыл-ойдың 

қоршаған  ортамен  өзара  әрекеттесуі  нәтижесінде  қалыптасады.  Қартайғанда  ақыл-ойды 

дамыту-бұл жаңа іс-әрекет тәжірибесінің функциясы [8].  

Адамның  интеллектуалды  дамуына  әсер  ететін  факторлардың  бірі-генетикалық 

фактор.  Генетикалық  фактор-бұл  ата-анадан  мұраға  қалған  баланың  әлеуеті.  Адамның 

интеллектуалды даму бағыты белгілі бір дәрежеде осы факторларға байланысты. Алайда, 

бала ата-анасына сәйкес келетін «таза» интеллект деңгейін мұра ете алмайды 

Интеллект  құрылуында  ойлаудың  көптеген  компоненттерінің  дамуы  ерекше  орын 

алады  (талдау,  салыстыру  жасау  және  қарама  қайшылықтар  анықтау,  т.б.  ерекшелігі). 

Бүгінгі  таңда  интеллектің  бірнеше  түрлері  ажыратылады,  мысалы  жиын  интеллект 

теориясының авторы Гарднер Говард [15] интеллектің жеті түрін жіктейді де, келесілерді 

интеллект құрамына жатады деп атайды: 

-  лингвистикалық интеллект: оқу, жазу, тілдік компетентция; 

-  логикалық-математикалық интеллект: логикалық ойлау, математикалық қабілеттер; 

-  кеңістік интеллект: карта оқи білу, жергілікке тез үйрене білу;  

-  музыкалық  интеллект:  музыка  жазу,  ән  салу  өнері,  музыкалық  аспаптарда  ойнау, 

музыкаға сүйсіне білу қабілеті; 

-  денелік-кинестетикалық интеллект: жүгіру, билеу, моторика, спорттық ойын түрлері;  

-  тұлға аралық интеллект: басқаларды түсіну, коммуникативтік, байланыс жасай білу; 

- 

тұлға  ішілік  интеллект:  өз  тұлғасының  ерекшеліктерін  тереңнен  түсіне  білу, 

тұрмыстық даналық. 

Осы айтылғандарға қоса Қытай халық республикасының Чжэн-чжоу университетінің 

доценті  Лю  Хуэйин  [16]  өзінің  «Возможно  ли  развитие  эмоционального  интеллекта?»  - 

атты мақаласында қазір батыс елдерінде интеллект теориясында эмоционалдық интеллект, 

практикалық интеллект, әлеуметтік интеллект және т.б. кездесетіндігін жазады. Интеллект 

адамның  қоршаған  ортаға  тез  бейімделу  қабілеті  және  ақыл  -  ойды  дамытудың  негізі-

алдыңғы  тәжірибені  сақтай  отырып,  білім  беру,  әрі  қарай  дамыту  екенін  көрсетті.  Сонда 

92 

 

біз  интеллекттің  өзі  оның  бағыттары  мен  қолданылуына  қарай  жіктелетінін  тағы  бір  рет 

көреміз.  Сондықтан  ғылымның  әртүрлі  салаларында  жасанды  интеллектке  әртүрлі 

анықтама  беру  орынды.  Шетелдік  психолог  -ғалымдардың  айтуынша,  интеллект 

түсінігінің  үш түсіндірмесі бар: 

1.Биологиялық түсіндірме: «жаңа жағдайға саналы түрде бейімделуге қабілеттілік». 

2.Педагогикалық түсіндірме: «оқуға деген қабілеттілік, үйренгіштік». 

3.Экспериметтік  психологияның  негізін  қалаушы  француз  психологы  А.Бине  [17] 

бойынша  құрылымдық  тұрғыдан  түсіндірме:  интеллект  «амал-тәсілдердің  мақсатқа 

бейімделу  қабілеттілігі».  Құрылымдық  тұрғыдан  алғанда,  интеллект-бұл  қабілеттер 

жиынтығы. 

Дәлірек айтқанда, ақыл-ойдың дамуы адамның танымдық дамуына әсер етеді. Өзін - 

өзі  дамыту-бұл  адамның  интеллектуалды  даму  және  еркін  бағдарлау  ерекшеліктеріндегі 

қабілеті. Бұл қабілет ақыл-ой тәуелсіздігі, өзіне деген сенімділік, жоғары деңгейде дамуға 

және  ұйымдастыруға  қабілетті  адамдардағы  табандылық  сияқты  қасиеттерге  байланысты 

шығармашылық қабілеттерін дамытады. 

жүктеу/скачать 7,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: