Эмпирикалық және теориялық білім түрлері тек қана құралдармен емес, тергеу әдістерінен де ерекшеленеді:
- эмпирикалық зерттеулер, негізгі әдістер - нақты эксперимент және нақты байқау, сондай-ақ зерттелетін құбылыстардың объективті сипаттамаларына максималды бағытталған эмпирикалық сипаттама әдістері;
- теориялық зерттеулердің терминдері, идеализация (идеалданған объектіні құру әдісі); идеалдандырылған объектілермен психикалық эксперимент (нақты эксперименттерді нақты объектілермен ауыстыру сияқты); теорияны құрастырудың арнайы әдістері (абстракттан бастап нақты, аксиоматикалық және гипотетикалық-дедуктивті әдістерге шығу); логикалық және тарихи зерттеу әдістері және т.б.
Эмпирикалық танымның құрылымы екі деңгейден тұрады:
- тікелей байқау және эксперименттер, олардың нәтижесі бақылау деректері болып табылады;
- байқау деректерінен эмпирикалық қарым-қатынастар мен фактілерге көшу арқылы жүзеге асырылатын танымдық процедуралар.
Теориялық білімде екі қосалқы деңгей де бөлінуі мүмкін:
- құбылыстардың өте шектеулі саласына қатысты теориялар ретінде әрекет ететін түсініктер;
- теорияның іргелі заңдарынан туындайтын салдар ретінде дамыған ғылыми теорияларды, соның ішінде жеке теориялық заңдарды құрайтын заңдар.
Көріп отырғанымыздай, ғылымның философиясы тек қана философиялық емес, сонымен қатар зерттеушінің арнайы ғылыми эрудициясын талап етеді (тиісті ғылым тақырыбының ерекшеліктерін түсіну, оның салт-дәстүрлері, оның қызмет түрлері және т.б.). Философиялық іргетастың дамуы ғылым үшін жаңа пәндік салаларды қамту үшін қажетті шарты болып табылады. Эпистемология - бұл тек теориялық емес, сонымен қатар философияның маңыздылығын және оның функцияларын барабар орындауын тағы да дәлелдейтін тәжірибелік зерттеулердің маңызды құрамдас бөлігі.
6. Логикалық-теориялық зерттеу əдістерінің жалпы сипаттамасы.
Зерттеулердің теориялық деңгейіндегі ғылыми әдістерге төмендегілер жатқызылады:
1) Формаландыру – зерттеліп отырған шынайы процестердің мағынасын ашатын абстрактылы-математикалық модельдер құру;
2) Аксиомаландыру – дәлелдеуді керек етпейтін аксиомалар, яғни дәлелдеуді қажет етпейтін тұжырымдардың негізінде теория құру;
3) Гипотетикалық-дедуктивтік әдіс – нәтижесінде эмпирикалық фактілер тұжырымдалатын бір-бірімен, дедуктивті байланыста болатын гипотезалардың жүйесін жасау.
