Эмпирикалық және теориялық білім түрлері тек қана құралдармен емес, тергеу әдістерінен де ерекшеленеді:
- эмпирикалық зерттеулер, негізгі әдістер - нақты эксперимент және нақты байқау, сондай-ақ зерттелетін құбылыстардың объективті сипаттамаларына максималды бағытталған эмпирикалық сипаттама әдістері;
- теориялық зерттеулердің терминдері, идеализация (идеалданған объектіні құру әдісі); идеалдандырылған объектілермен психикалық эксперимент (нақты эксперименттерді нақты объектілермен ауыстыру сияқты); теорияны құрастырудың арнайы әдістері (абстракттан бастап нақты, аксиоматикалық және гипотетикалық-дедуктивті әдістерге шығу); логикалық және тарихи зерттеу әдістері және т.б.
Эмпирикалық танымның құрылымы екі деңгейден тұрады:
- тікелей байқау және эксперименттер, олардың нәтижесі бақылау деректері болып табылады;
- байқау деректерінен эмпирикалық қарым-қатынастар мен фактілерге көшу арқылы жүзеге асырылатын танымдық процедуралар.
Теориялық білімде екі қосалқы деңгей де бөлінуі мүмкін:
- құбылыстардың өте шектеулі саласына қатысты теориялар ретінде әрекет ететін түсініктер;
- теорияның іргелі заңдарынан туындайтын салдар ретінде дамыған ғылыми теорияларды, соның ішінде жеке теориялық заңдарды құрайтын заңдар.
Логикалық-теориялық зерттеу әдістері: талдау, жинақтау, индукция, дедукция, абстрактілі әдіс, аналогтік әдіс, жалпылау әдісі, жүйелеу, үлгілеу, салыстырмалы тарихи талдау, әдебиеттерге талдау, архивтік материалдарға негіздеу, зерттеудің базалық ұғымдарына талдау, зерттеліп отырған құбылысты себептік-салдарлық талдау, алдын ала болжау. Бұл зерттеу әдістері теориялық ережелерді және эмпирикалық мәліметтерді жалпылау және талдау, интерпретациялау (түсіндіру) үшін қолданылады.
БАЯН