Ғылымның тарихы мен философиясының пәні
А.Морган, Ф.Энгельстің өркениет туралы ілімдері
жүктеу/скачать 0,92 Mb.
|
ÒÑлÑмнÑÒ£ ÑаÑÐ¸Ñ Ñ Ð¼ÐµÐ½ ÑилоÑоÑиÑÑÑнÑÒ£ пÓнÑ-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- 91. М.Барг, М.Вебер, Р.Тейлордың өркениет туралы ойлары
- 92. Тарихи және қоғамдық үрдісті өркениеттік ұстаным тұрғысынан зерттеу
| 90. А.Морган, Ф.Энгельстің өркениет туралы ілімдері
Морган теориясының өзегі-адамзат дамуының біртұтас прогрессивті жолы туралы үлкен нақты материалда негізделген теория. Шотланд ағартушы философы А. Фергюсоннан кейін Морган үш кезеңнен тұратын тарихты кезең-кезеңмен ұстанды: жабайы, варваризм және өркениет, оның алғашқы екі кезеңі егжей-тегжейлі әзірленді және әрқайсысы үш кезеңге бөлінді (төменгі, орта және жоғары). Жыртқыштық кезеңінде адам іс-әрекетінде аң аулау, балық аулау және жинау басым болды, жеке меншік болмады, теңдік болды. Варваризм кезеңінде егіншілік пен мал шаруашылығы пайда болады, жеке меншік және әлеуметтік иерархия пайда болады. Үшінші кезең-өркениет-мемлекеттің, таптық қоғамның, қалалардың, жазудың және т. б. пайда болуымен байланысты. Моргановтың кезеңділігі классқа дейінгі қоғамды ғылыми зерттеуге және оның таптық (өркениетті) қоғамға көшуіне негіз болды. Морган әлеуметтік даму барысында бір-бірін алмастыратын екі түбегейлі әр түрлі қоғамдарды ашты: біріншісі уақыт бойынша жеке тұлға мен жеке қатынастарға негізделген (іс жүзінде бұл тұқым туралы); екіншісі территория мен жеке меншікке негізделген және мемлекет болып табылады. 91. М.Барг, М.Вебер, Р.Тейлордың өркениет туралы ойлары Өркениеттілік деген термин үш түрлі мағынада қолданылады. Кең көлемде алсақ, алғашқы қауымдық құрылыстан таптық қоғамға көшу, ал тар мағынасында – бір қоғамдық формациядан бір формацияға көшу, яғни əрбір елдің өз алдына даму ерекшеліктері болады деген сөз, айталық, Үнді өркениеті, Вавилон өркениеті, т.б. Тағылық құрылымға қарағанда құлдық қоғам көп ілгері дамыды. Мұнда таптар бар, мемлекет пайда болған, жазу қолданылған, тəртіп орнатылған. Сондықтан, мұны адамның тағылықтан өркениеттілікке көшуі дейді. Бірақ, бұл даму шегі емес. Қоғам одан əрі дами береді. Бұл өркениеттен екінші өркениет жоғары бола бермек: шикі етті жұлып жегеннен гөрі, оны кесіп, пісіріп жеген артық. Мəдениет пен өркениет бір, олар синонимдер (И. Гердер, Э. Тайлор). 92. Тарихи және қоғамдық үрдісті өркениеттік ұстаным тұрғысынан зерттеу Өркениет (лат. civilis-азаматтық, мемлекеттік): -жалпы философиялық мағына-бұл қоршаған ортамен алмасуды өзін-өзі реттеу арқылы оның тұрақтылығы мен өзін-өзі дамыту қабілетін қамтамасыз ететін материя қозғалысының әлеуметтік формасы (ғарыштық құрылғы масштабындағы адамзат өркениеті); -тарихи-философиялық маңызы-тарихи процестің бірлігі және осы процесс барысында адамзаттың материалдық-техникалық және рухани жетістіктерінің жиынтығы (жер тарихындағы адамзат өркениеті); -әлеуметтіліктің белгілі бір деңгейіне қол жеткізумен байланысты дүниежүзілік тарихи процестің кезеңі (табиғаттан салыстырмалы Тәуелсіздік, қоғамдық сананың дифференциациясы кезінде өзін-өзі реттеу және өзін-өзі өндіру кезеңі); -уақыт пен кеңістікте локализацияланған қоғам. Жергілікті өркениеттер-бұл экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани ішкі жүйелер болып табылатын және өмірлік циклдердің заңдарына сәйкес дамитын тұтас жүйелер Әлеуметтік даму кезеңі ретінде өркениет қоғамның табиғаттан бөлінуімен және қоғам дамуының табиғи және жасанды факторлары арасындағы айырмашылықтардың (қайшылықтарға дейін) пайда болуымен сипатталады. Бұл кезеңде адам өмірінің әлеуметтік факторлары (немесе басқа ақылға қонымды тіршілік) басым болады, ойлауды рационализациялау дамиды. Дамудың бұл кезеңі жасанды өндіргіш күштердің табиғиға қарағанда басым болуымен сипатталады [9]. Өркениеттің белгілері сонымен қатар егіншілік пен қолөнердің дамуын, таптық қоғамды, мемлекеттің, қалалардың, сауданың, жеке меншіктің және ақшаның болуын, монументалды құрылысты, "жеткілікті" дамыған дінді, жазуды және т. б. Қ 93. Өркениет ұстанымның негізгі бағыттары: сызықтық – сатылық өркениеттік парадигма және локалдық өркениеттер теориясы ӨРКЕНИЕТ (лат. сіvіlіs – азаматтық) – қоғамның материалдық және рухани жетістіктерінің жиынтығы. Ежелгі римдіктер бұл ұғымды “варварлықтар” деп өздері атаған басқа халықтар мен мемлекеттерден айырмашылықтарын көрсету мақсатында қолданған. Олардың түсініктері бойынша “Ө.” азаматтық қоғам, қалалық мәдениет, заңға негізделген басқару тәртібі қалыптасқан рим империясының даму дәрежесін білдірген. Ө. мәдениет ұғымымен тығыз байланысты. Ғасырлар бойы қалыптасқан Ө. пен мәдениет ұғымының мағыналарын төмендегідей топтастыруға болады: 1) мәдениет пен Ө. бір, олар синонимдер (И.Гердер, Э.Тайлор); 2) Ө. – мәдениеттің ақыры, оның “кәрілік” шағы, руханилықтың антиподы (Ж.Ж. Руссо, Ш.Фурье, О.Шпенглер); 3) Ө. – мәдениеттің прогресі, болашаққа бой сермеуі, қоғамның парасаттылық деңгейі (Вольтер, Д.Белл); 4) Ө. – тағылық пен варварлықтан кейінгі тарихи-мәдени саты (Л.Морган); 5) Ө. – этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттің оқшау түрі (А.Тойнби, Н.Я. Данилевский, т.б.); 6) Ө. – мәдениеттің тех. даму деңгейі, оның материалдық жағы. Ағартушылық дәуірінде Ө. әлеум.-мәдени дамуды сипаттау үшін қолданылды. 19 ғ-да Шпенглер мен Тойнби еңбектерінде бұл термин өзіндік ерекшелігі бар, жергілікті қауымдастық мағынасында, яғни “тарихи өркениеттер” (Қытай, Вавилон, Түркі, Мұсылман, Орта ғасыр, т.б.) ретінде қолданылды. Дегенмен Ө-ті саралаудың бірегей өлшемдері мен ұстанымдары әлі күнге дейін жасалған жоқ. Соңғы кездері Ө-ке бір аймақта тұратын халықтардың тарихи тағдырластығы, олардың арасындағы ұзақ әрі тығыз мәдени байланыс нәтижесінде әлеум. ұйымдасу мен реттелудің этносаралық жергілікті қауымдастығы деген анықтама берілді. Ө. категориясы мәдени типтерді зерттеуде немесе мәдени-тарихи типологияны жасауда кеңінен қолданылады. Сондай-ақ Ө. типтерін шығыс және батыс деп бөліп, “ғаламдық Ө.” және “техногендік Ө.” ұғымдары да қолданылады. Мәдениеттанушылар Ө-ті “мәдениет” ұғымымен салыстыра қарастырады. С.Хантингтонның жіктемесі бойынша, қазіргі әлемде батыстық, латын америкалық, православиялық, исламдық, конфуцийшілдік, үнді-буддалық, қиыр шығыс және африкалық секілді 8 суперөркениет қатар өмір сүруде. Қазіргі отандық мәдениеттану ғылымында қазақ өркениеті ұғымы қалыптасты. Ол ежелгі көшпелі өркениеттерден бастау алып (сақ, үйсін, қаңлы, ғұн, ортағасырлық түркілік дала империялары, Алтын Орда, Ақ Орда, т.б.), кейін қазақ хандығы тұсында қалыптасқан, түркі-соғды, түркі-араб синтездері нәтижесінде исламдық суперөркениеттің құрамына енетін этномәдени бірлестікті сипаттау үшін қолданылады (қ. Дала өркениеті). Қазақ Ө-і 3 үлкен өркениеттердің (православиялық, исламдық, конфуцийлік) тоғысқан жерінде орналасқан. Оның мынадай өзіндік белгілері бар: а) көшпелі өркениеттің мәдени негізіне рулық-тайпалық одақ жатады; ә) түркі тілінде сөйлеген тайпалар “түркі” этнонимі пайда болғаннан талай ғасырлар бұрын қалыптасқан; б) мұсылман дінін түркі тайпалары біртіндеп өз еркімен қабылдаған және бұл үрдіс Шыңғыс хан империясы тұсында баяулағанымен, түбінде табысты аяқталған; в) орта ғасырлардың соңынан бастап түркі тайпалары моңғолдық этн. элементтерді өзіне сіңіре бастады; г) 15 ғ-да түркілік Орт. Азияда қазақ деп бұрынғы мемлекетінен бөлінген адамдарды айтты. Қазақ халқының және оның ата-тектерінің әлемдік Ө-ке қосқан басты құндылықтарына мыналар жатады: 1) еуразиялық көшпелілер кеңістікті игеруде адамзат тарихындағы бірінші жетістікке жетті; 2) көшпелілер шөл мен шөлейттерді үйлесімді игере алды; 3) еуразиялық көшпелілер тарих катализаторлары (А.Вебер) қызметін атқарды, олардағы миграц. процестер жаңа өркениеттердің қалыптасуының себебі болды (Үнді, Иран, Ғұн мемлекеті, Араб Халифаты, т.б.); 4) Ұлы Жібек жолы және басқа да мәдени байланыс жүйелері арқылы түркілер батыс пен шығыстың арасында дәнекерлік қызмет атқарды, олардың сұхбатына себепкер болды; 5) қазақтың арғы тектері әлемдік өркениеттіліктің шалбар, алдаспан, киіз үй, күйме, металл өңдеу, зергерлік, ұсталық сияқты артефактілерін алғашқылардың бірі болып енгізді; 6) түркілердің әмбебап дүниетанымдық жүйесі – тәңіршілдік адамдық ынтымақтастық пен келісімділіктің маңызды формасы болды; 7) “адам бол!” ұстанымы, әлемді жарық дүние деп түсіну, адамның көңіл-күйіне мән беру, ғарышпен және адамдармен үйлесімділікте болу, жасы үлкендер мен баланы қастерлеу сияқты қазақтың дәстүрлі әдеп жүйесінің құндылықтары қазіргі руханиятта ерекше орын алады. Қазіргі қазақ Ө-і алдында ұлттық архетиптерді сақтай отырып, оларды қазіргі әлемдік Ө. құндылықтарымен үйлесімді ету міндеті тұр. 94. О.Тоффлер, С.Хантингтон, олардың ілімдері Элвин Тоффлердің ғылыми тұжырымдамасы қоғамның келесі толқындарының идеясына негізделген. Бірінші толқын-аңшылар мен жинаушылардың мәдениетін өзгерткен аграрлық революцияның нәтижесі. Екінші толқын-бұл отбасының ядролық түрімен, конвейерлік білім беру жүйесімен және корпоратизммен сипатталатын индустриалды революцияның нәтижесі. Үшінші толқын-интеллектуалды революцияның нәтижесі, яғни субмәдениеттер мен өмір салттарының алуан түрлілігі бар постиндустриалды қоғам. Ақпарат материалдық ресурстардың үлкен көлемін алмастыра алады және қауымдастықта еркін біріктірілген жұмысшылар үшін негізгі материал болады. Жаппай тұтыну шағын тауашаларға таратылатын арзан, белгілі бір сатып алушыға бағытталған өнімді сатып алу мүмкіндігін ұсынады. Сатушы (тауарды және (немесе) қызметті өндіруші) мен сатып алушы (тұтынушы) арасындағы шекаралар жойылады — "prosumer" өзінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандыра алады. Өзінің "революциялық байлық. Ол қалай жасалады және ол біздің өмірімізді қалай өзгертеді " (2006), ерлі-зайыптылар Тоффлер жазады: "Капитализмнің басқа негізгі элементтері сияқты, ақша ғасырлар бойы ең жылдам және терең революцияны, жаңа формаларды, төлемдер мен төлемдердің жаңа тәсілдерін және бизнес мүмкіндіктерін ақшасыз жасай алатын революцияны бастан кешуде"[9] Қолданылатын негізгі терминдердің бірі — "тесу": "тесу-бұл сату немесе айырбастау үшін емес, жеке пайдалану немесе ләззат алу үшін тауарлар, қызметтер мен тәжірибе жасайтын адам. Бұл жағдайда жеке адамдар немесе топтар бір уақытта өнімді шығарады және тұтынады — яғни"[10]. "Қоқыс экономикасы өте үлкен... қоқыс нарықтарды дүр сілкіндіреді, қоғамның рөлін өзгертеді және байлық туралы түсінігімізді өзгертеді"[11]. жүктеу/скачать 0,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|