Филология факультеті Теориялық және қолданбалы тіл білімі кафедрасы

Сұраулы  сөйлемдер  түркі  тіл  білімінде  толық  зерттелегендігі.  Оны  зерттеуші  ғалымдар 

мен  олардың  зерттеулері.  Қазақ  тіліндегі  сұраулы  сөйлемнің  табиғаты  мен  стилистикалық 

ерекшеліктерін  арнайы  зерттеген  Ш.Қ.Жусакинованың,  қазақ  тіліндегі  қарсы  сұрақтың 

құрылымдық-мағыналық ерекшеліктерін арнайы зерттеген Е.Есіркеповтің, якут тіліндегі сұраулы 

сөйлемдерді  зерттеген  И.Е.Алексеевтің  т.с.с  ғалымдар  жұмыстарындағы  тұжырымдар.    Түркі 

тілдері синтаксисіндегі зерттеулер мен қазақ, татар, башқұрт тілдері грамматикаларында берілген 

сұраулы  сөйлем  анықтамалары,  оларды  салыстырмалы  талдау.  Түркі  тілдерінде  сұраулы 

сөйлемдердің  сұраулық  шылаулар,  сұрау  есімдіктері,  модаль  сөздер,  үстеулер  және  интонация 

арқылы жасалатындығы.  

Сұраулы  сөйлем  жасауда  ең  көп  қатысатын  ежелгі  -му  шылауы,  бұл  шылаудың  сұраулы 

сөйлем  жасаудағы  қызметіне  М.Қашқари  айрықша  тоқталуы.  Кейбір  түркі  тілдерінде  сұраулы 

сөйлем жасауға   -ше,  -ші, -ши, -чы, -чи, -чү,-чу шылаулары қатысуы. Түркі тілдерінің кейбірінде 

сұраулы сөйлем жасауға ғой, ко, го, ку, ғу шылауларының қатысуы. Сұраулы сөйлемдер -да, -де, -

Түрікмен  тілінде  -мыка,  -микә  және    -ла,  -ле  қосымшалары  арқылы  сұраулы  сөйлем 

жасалуы. Түркі тілдерінде сұраулы сөйлемдер сұрау есімдіктерінің қатысуымен жасалатындығы.  

Сұраулы  сөйлемдер  жасауға  модаль  сөздердің  белсене  қатысуы.  Қазақ  және  қарақалпақ 

өзбек  тілінде  чамаси,  балки,  мумкин,  қазақ,  қарақалпақ  тілінде  шамасы,  бәлки,  мумкин 

(қарақалпақша), бәлкім, мүмкін  (қазақша) қолданылуы. 

Сұраулы  сөйлемдердің  жасалуының  бір  амалы  –  сұрау  интонациясы.  Ондай  сұраулы 

сөйлемдердің құрамында арнаулы сұрау мәнді білдіретін сөздер де, шылаулар да болмайды, яғни 

арнайы  грамматикалық  құралдар  болмай,  тек  мәнмәтін  мен  интонация  арқылы,  тілдік  жағдаят 

арқылы  сұрау  мәні  анықталады.  Мысалы,  башқұрт  тілінде:  -  Магазиндан  теге  китапты 

алдыңмы?- Алдым.  – Тимәк, теге китап булды? – Булды (М.Кәрим).  Татар тілінде: Белмисең? 

Өеңдә  ни  булганны  күршеңнән  сора  диләр  бит  (Т.Г.).  Қазақ  тілінде:  Богданов:  Сіздер  ертеңнен 

бастап  теңізге  шығу  жұмысына  кірісіңіздер.  Мәжен:  Ертеңнен  бастап?  Богданов:  Иә! 

(Ә.Әбішев). Өзбек тілінде: Дỷхтир билан гаплашарсиз, касал ичда эмиш. Эртага операция бỷлади. 

операция. – Завтра? – Да.  

Сұраулы сөйлемдердің жасалу жолдары түркі тілдерінде:  

11 

 

1)  лексикалық тәсіл (сұрау есімдіктері, модаль сөздер)  

2)  морфологиялық тәсіл (сұраулық шылаулар, демеулік шылаулар, көмекші етістіктер) 

3)  синтаксистік тәсіл (сұрау интонациясы) 

 

Түркі  тілінде  сұраулы  сөйлемнің  лексика-грамматикалық  жасалу  тәсілдерінің  жіктемесі. 

 

Сұраулы сөйлемдердің мағынасына қарай жіктелуі.   

жүктеу/скачать 1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: