Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С
жүктеу/скачать 1,06 Mb.
|
| Бхартрихари жайлы көптеген қарама-қайшы аңыз-әңгімелер де кездеседі. Ең қызық әрі шындыққа жанасатын әңгіме қытайлық И Цзиннің жазбаларында келтірілген. Ол Үндістанға келер алдында қырық жыл бұрын, яғни 651 ж., «Вакьяпадия» грамматикалық трактатын және Үндістанда кеңінен танымал болған бірқатар шығармаларды жазған ұлы ғалым Бхартрихаридің қайтыс болғанын айтады. Бхартрихаридің бейнесін салған И Цзин оның монахтар мен ақсүйектер өмірі туралы көп ойланғанын айтады. И Цзиннің айтуынша, бірде шіркеуге келіп, ол бірден өз оқушысынан ат арбаны дайын ұстауды сұрайды, яғни әлемнің қызығушылығы оны билеген кезде бірден кетіп қалуына мүмкіндік болу үшін дайындалады.
Бхартрихаридың мұрасын үш шатака құрайды: «Шрингарашатака» («Махаббат жайлы жүз шумақ»), «Нитишатака» («Дана тәртіп жайлы жүз шумақ»), «Вайрагьяшатака» («Босату жайлы жүз шумақ»). Сақталған шатака қолжазбалары интерполяция мен қосымшаларға толы, онда «Панчатантра», «Шакунтала» мен «Мудраракшадан» бірнеше шумақтар кездеседі, антологтар бұл шумақтарды басқа ақындарға тіркеп қойғандықтан, қазір бұл шатакалардың түпнұсқасын қайта қалпына келтіру мүмкін емес. Бхартрихаридің шығармашылығының негізгі сарыны - өмір елесі мен оған деген қызығушылығы және өзінің құмарлық сезімдеріне қарсы күресі; бір жағынан әйелдер, патша сарайы, байлық, ал екінші жағынан қуаныштарға деген немқұрайлылық, даналық пен әділдік - міне, осы екі жағымды нәрсе Бхартрихаридың поэзиясындағы лирикалық шиеленіске негіз болып, әрбір шатаканың мазмұнын айқындап береді. Жалпы санскрит лирикасындағы сияқты Бхартрихаридың да әрбір шумағы тұйықталған бірлік болып табылады. Әр шумақ өзіндік ой мен жеке идеялар арқылы жанданады, ал ұзақ көлемді формалар бір шумақта кейде кішігірім поэмаға жетерлік мағынаның ашылуына мүмкіндік береді. Үнділік классикалық кезеңде прозалық мағынадағы дүниелерде кездеседі. Сондай санскриттік романдардың бірі саналатын Дандиннің «Дашакамарачарита» («Он ханзада оқиғалары») шығармасы. «Дашакамарачаритада» ханзада Раджавахан және оның тоғыз жолдасы жайлы баяндалған. Олар тағдыр тәлкегімен ұзақ уақытқа бір-бірінен алыстап, кейін кездеседі де, бір-біріне кезекпен бастарынан өткен шытырман оқиғаларды айтып береді. Роман композициясы көмкерілген повеске жақын, бірақ бір айырмашылығы – соңғысында эпизодтар көрнекі және шектеу мазмұнына еш қатысы жоқ, ал Дандиннің туындысында олар өзіндік қасиетке ие бола тұра, белгілі бір дәрежеде Раджаваханның тағдыры жайлы негізгі баяндауды толықтырып тұрады, ал бұл өз тарапынан танымал сюжеттік бірлікті романға тиесілі етеді. Дандин әңгімелеуінің қызықтылығы мен көркемдігі романда көп орын алатын әзіл-сықақ көріністерін күшейте түседі, кейбір күлкілі эпизодтар, мысалы, Камамньджари гетерасының «ұлы тақуа» қарт Маричиді азғыруы немесе «Артхашастраның» нұсқауымен ғана жүретін патшаның мүшкіл жағдайы, айқын түрде сатиралық реңкке ие. Дегенмен Дандин салған ғұрыптар көрінісінде оның жеке идеалын көру оңай емес, ол барлығын кастасына да, атағына да, ол патша болсын, брахман, аскет, саудагер, қарапайым қолөнерші немесе шаруа болсын, ешнәрсеге қарамастан, әрқашан күлкі етуге дайын. Тіпті романда құдайлардың өздері де үлкен құрметке ие емес, оларға адамгершілікке жат іс-әрекетті ақтау керек болған кезде ғана сілтеу жасалынады (мысалы, гетера Маричи қартты құмарлық ләззат алудан бас тартқанда күнә бар екенін сендіру үшін, оған аспан құдайларының махаббат ерліктерін тізіп береді). Жалпы ешқандай да адамгершілік мәселелер роман кейіпкерлерін қызықтырмайды және оған деген автордың көзқарасын білдірмейді. YIII-XII ғ. санскрит әдебиетіндегі өмірге бейім туындылардың бірі көмкерілген повесть болып табылады. Қарастырылып отырған кезеңде «Панчатантраның», «Брихаткатхидың» және көптеген біртума жинақтарының жаңа нұсқалары пайда болған. Үндістанда және одан тыс аймақтарда «Панчатантраның» кейінгі үлгісі – «Хитопадеша» («Қайырымды нұсқау») кеңінен таралған, оның құрастырылған уақыты әдетте ІХ-Х ғ. деп белгіленеді. Бізге белгісіз «Хитопаджешаның» авторы (бір қолжазбаларда ол Нараяна деп аталған) «Панчатантраны» ғана қолданбай, басқа да жинақты пайдаланған. «Хитопадешаның» басты ерекшелігі онда «Панчатантрадан» да көп көрнекі өлең жолдарының болуында. І мыңж. орта тұсында авторы белгісіз «Веталапанчавиншатика» («Веталаның 25 әңгімесі») туындысы бірнеше редакциямен жеткен. Бұл жинақтың кейіпкері – жартылай танымал патша Викрам, аңыз бойынша ол б.з.д. І ғ. Удджайиниде билік құрған. Бұл патшаның сарайына бір сопы келіп, оған ішінде бағалы меруерті бар жеміс сыйға тартып, оның орнына патшадан бір қызмет көрсетуін сұрайды, яғни өлілерді күйдіру орнына барып, оған ағашта ілініп тұрған ветала деген құбылғыш жын кірген өлікті алып келуін сұрайды. Өлік сопыға сиқырлы күшке ие болу үшін қажет болатын. Бірақ патша тіс жармау керек, әйтпесе, өлік одан қашып құтылып, ағашқа қайта оралады. Викрам қабірлер басына барып, ағаштан өлікті шешіп алады, жолда ветала патшаны әңгімеге тартпақ болады, оған түрлі түсінік беруге болатын әңгімелерді қозғайды. Ветала әңгімесін сұрақпен аяқтайды да патша үндемей қала алмайды. Осы уақытта өлік ағашқа қайта оралады, патша қайтадан баруға мәжбүр болады. Патша жауап беруден бас тартқанша, оқиға 24 рет қайталанады. «Веталапанчавиншатиканың» тек кейінгі өңдеулеріндегі жинағы «Шукасаптати» («Тотықұстың 70 әңгімесі») ғана бізге жеткен. Баяндау барысында көпестің жеңілтек мінезді әйелінің күйеуі басқа жерге кеткен кезде ашынасымен кездескісі келетіндігі айтылады. Бірақ әрқашан ол табалдырықтан аттай берісімен, тотықұс оны түрлі-түрлі қызықты әгімелерімен ұстап қалады. Осылай күйеуі оралғанша қайталанып отырады. Бірақ YIII ғ. аяқ кезінен бастап, Үндістанның қоғамдық өмірі жағдайында санскрит әдебиетінің мүмкіншіліктері әлсірей бастайды. Бұл өзгерістер ішкі әлеуметтік және саяси дамудың нәтижесінде, феодализмнің нығайып, ірі, қуатты империялардың күйреп, көптеген феодалдық мемлекеттер мен ІІ ғ. мұсылман жаулаушылықтарының салдарында Үндістанда жаңа халықтар қалыптасып, түрлі тілді және түрлі сипаттағы мәдениеттің пайда болуына негіздер салына бастайды. Мұндай әдебиеттер арасында дравидтік тамиль әдебиетінің жағдайын атап өту өте маңызды. Тамиль әдебиетінің ерте ескерткіштері (панегирика пен лирикалық поэмалар) солтүстік үнді ықпалынан тыс пайда болған сияқты, дегенмен классикалық санскрит әдебиетімен ұқсас жағдайларда қалыптасқан тамильдік әдебиет ұзақ уақыт оған типологиялық тұрғыдан жақын болып қалады. Тамиль мәдениетінің екі ұлы ескерткіші «Тируккурал» және «Наладийар» дидактикалық жинақ түрінде құрылған. «Тируккурал» («Қасиетті куралдар») 1330 куралдан тұратын жинақтар (метрикалық образдағы екі жолды өлеңдер) - өлең афоризмдері болып табылады. Оларды құрастырған атақты Тируваллувар дана деп айтылады. Жинақ ежелгі Үндістанның үш дәстүрлі өмір мақсаттарына сай келетін үш бөлімнен тұрады: дхарма, артха, кама. Соңғы мақсат – мокша, жанның материалды дәнекерден босатылуы, яғни қайта туу циклінен босату – «Куралда» көрсетілмеген, себебі афоризмдерді құрай отыра, автор, алдымен, осы өмірдегі адам жайлы айтқан. «Тируккуралдың» бірінші бөлігінде адамның адамгершілік образындағы афоризмдері жинақталған. Қамқор отағасы, қонақжай үй иесінің мінсіз бейнесі басты назарда болады. Жақсылық жасау жайлы айта отырып, автор белгілі бір діни доктринаны ұстанбайды. Жалпы кейбір жағдайларда джайнизм мен буддизмге тән пікірлердің бағытын көруге болады, бірақ автор түрлі ілімдерден өзінің дүниетанымына сай келетін тұстарын ғана таңдап алады. Осылайша, шығармаларда махаббат, қонақжайлылық, алғыс, жақсылық пен жүректің жомарттығы туралы тараулар да кездеседі. «Тируккуралдың» екінші бөлімі адамның қоғамдық қызметіне арналған. Мұнда мемлекеттік құрылыс, шенеуніктер мен патшаның міндеттері, басқару әдістері және тағы да басқа сұрақтар қамтылған. Сондықтан екінші бөлім адамның қоғамдық міндеттеріне емес, өмір мен әрекеттің басты принциптеріне арналған; мұнда ілім-білім, ризашылық, кемшіліктерді жеңу, достық сияқты тақырыптар қозғалады. «Куралдың» үшінші бөлімі - ковей («гүл тізбегі») жанрындағы тамиль поэзиясының алғашқы үлгісі, ол кейін ортағасырлық поэзияда кең тарап, ғашықтар қатынастарының дамуын суреттейтін эпизодтар тізбегін құраған. Діни фанатизмнің болмауы, пайымдаудың тереңдігі мен нақтылығы оны тамиль қоғамының барлық сатысында танымал етеді. «Куралдың» тамиль мәдениетіне әсері өте үлкен, оны кейде «тамиль ведасы» деп те атайды. «Наладийар» («Төрт жол шумақ» YII-X ғ.) деп аталатын 400 өлең шумақтарынан құралып, үш бөлімнен тұрады. Жалпы бұл туынды сөзсіз аскеттік сарында қатал жазылған шығарма болып табылады. І мыңж. екінші жартысында жоғарыда аталған шығармалардын басқа тағы да бірқатар джайндық поэмалар пайда болған, мысалы Конгувелирдің «Перунгадейі» («Үлкен әңгіме») «Брихаткатхидің» тамильдік нұсқасы, Толаможиттевараның сюжеті «Маханпуранадан» алынған «Суламани» («Диадемадағы асыл тас») атты поэмасы. Олардың пайда болуы оңтүстік Үндістандағы джайндық діннің өмірлік тұрақтылығы мен джайндықтардың қызметтерінің осы уақытта біраз күшейгеніне куә болады. Бірақ олардың ықпалдары YI ғ. діни бхакти ағымының дамуына байланысты әлсірей түседі. Бұл ағым джайнизмды ығыстырғанмен, өзі пайда болған дәстүрлі брахманизмге қарсы болады. Бұл ағымның маңыздылығы адамның құдаймен тілдесуінің алдыңғы шарты - сезім, құдайға деген тірі махаббат, онымен тікелей эмоциялық қатынасты іздестіру деген түсінігінде жатыр. Ондағы сыртқы әдет-ғұрыптар мен құдайды танудағы қиын тәртіптерден бас тарту бұл ағымның демократиялық сипатын көрсетіп, абыз-брахмандар табының жойылуына әсер етеді. Бхатки үшін ақындық шығармашылықпен органикалық байланыс тән. Діни эмоциялар діни әнұрандарда тікелей көрініс табады. Бұл еркін жанр веда мифологиясына, эпос, санскриттік пуранға (кейбір тамильдік аңыздар мен мифтер де қолданылады) сүйенеді. Бхатки ілімінің тарапынан жалпы ақындық шығармашылықтың өзі жалпы ритуалдық әрекет ретінде қарастырылады. Солтүстік үнді әдебиетті (хинди, бенгал, маратхи, пенджаб және т.б) YIIІ-ХІІІ ғ. қалыптасқан деп айту ертерек болады. Бұл әдебиеттер тек ұлттық әдеби құндылықтар мен осы әдебиеттің ескерткіштері апабхранша және басқа да ауыспалы тілдерде шығарыла бастаған кезде ғана өмір сүре бастайды. Олардың қалыптасуына дравидтік әдебиетпен қатар санскриттік әдебиеттің де қосқан үлесі ұшан теңіз. Көптеген үндіарийлік әдебиеттердің ерте кездегі ескерткіштері ежелгі үнді эпосына жасалған өңдеулер ретінде келсе, кейде чампу немесе пенджабтықтардың вара, раджастандықтардың расо сияқты батырлар дастаны, тіпті тұтас жанрларда санскриттік үлгі бойынша өзгертулерге ұшырап отырған. Дегенмен санскриттік ықпал жаңа әдебиеттің ерекшелігін айқындайтын факторларды жоя алмайды. Орта ғасырларға тән діни күпірлік түріндегі оппозициялық демократиялық ағымдар олардың дамуында маңызды орынды алады. Пенджаб әдебиетінің ескерткіштерінен натха секталық қозғалысының қатысушыларының өлеңдерін, хинди әдебиетінің мұрасынан - синдх-ақындарының апабхранша тілінде жазылған өлеңдерін, ал бенгал әдебиетінің шығармашылығынан – буддист-тантристар құрастырған «Чорджапод» діни әнұрандарының жинақтарын кездестіруге болады. Осыған ұқсас мәтіндер жергілікті фольклормен тығыз байланысты болған. Дәл осы тірі фольклорлық дәстүрмен тығыз байланыс және кейінгі санскрит әдебиетінен ерекшеленетін жаңа үнді әдебиеттің өзекті идеологиялық бағыттары ХІІІ ғ. бастап, бұл әдебиетің гүлдену кезеңіндегі көркемдік құндылықтарының алғышарттарын жасайды. жүктеу/скачать 1,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|