Философия, саясаттану
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақ философиясы тарихы (ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін) кісі таппадық. Сондықтан «жетім өз кіндігін өзі кесер» дегендей, өз тарихымызды өзіміз жаздық». Ол өзінің кітабын көне түріктердің ежелгі дәстүріне сәйкес тоғыз бапқа бөлді: 1) Адамнан моңғолға шейін; 2) Моңғолдан Шыңғыс ханға шейін; 3) Шыңғыс ханның туғанынан өлгеніне шейін; 4) Шыңғыс ханның үшінші ұлы Үкідай жайлы; 5) Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатай ұрпақтарының патшалық қылғаны жайлы; 6) Шыңғыс ханның кіші ұлы Толыхан әулетінен хан болғандар жайлы; 7) Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы хан әулетінен Дешті Қыпшақта патшалық қылғандар жайлы; 8) Жошы хан әулетінен Мәуреннахырда, Қырымда және қазақ, Тұранда хан болғандар жайында; 9) Шейбани әулетінен Хорезм мемлекетінде патша болғандар жайында. Әбілғазы бұл «Түрік шежіресін» салыстырмалы түрде аз ғана уақыттың ішінде, дәлірек айтқанда бір жылдың ішінде жазып бітірген. Мұндай жылдамдықтың бір ұшы, біз жоғарыда сипаттап кеткен көшпенді халықтың тарихи санасының сергектігімен де сипатталады. Еңбекте түркі тілдес халықтардың этногенезіне, этникалық және саяси тарихына қатысты, Шыңғыс тұқымдарының тағдырлары жөнінде, әдетте, ел аузында кездесетін аңыз әңгімелер мен мәтелдер өте көп кездеседі. Шығарманың өн бойынан автордың терең білімділігі мен ғылыми салмақтылығы аңғарылады. Дегенмен, тарихи-ғылыми талдаудан гөрі шежірелік сипаттамалық стильдің басымдылығына қарап, автордың кітапты тез бітіруге асыққандығын да аңғаруға болады. Бұл туралы хиуалық хан былай дейді: «Мұны жазғанда бұрынғы Моңғолда, Өзбекте патша болғандардың, кеңесші билердің шыққан тегін, істеген істері мен айтқан сөздерін айтып, үлкен кітап жазсам деп едім, бірақ бұл жұмысты бастаған соң ауруға ұшырадым, науқасым көпке созылып кетті. Сондықтан ішімнен ойладым: егер мен өліп кетсем, кітап жазылмай қалар, өйткені біздің тұқымымызда Йадгар ханнан біз пақырға шейінгі тарихты мендей білетін кісі жоқ, бөтен жұрттың кісісі, сірә, білмес. Сондықтан білгенімді көрге алып барғаннан пайда болмас деп, Адамнан Жошы ханға келгенге дейінгі көне тарихты қарадым, қарамай да айттым, өйткені оның бәрін жатқа білетін едім. Шейбани ханнан өзіме дейін ешнәрсе қарамадым, өзімнің жадымда бәрі бар еді. Төрт хатшыны отырғызып қойып, жатып та айттым, тұрып та айттым, өйткені әлім кеміп, ақылым азайып бара жатты. Сондықтан сөзі қысқа болғанмен, мағынасы қысқа болмас деп ойлаймын» [8, 54 б.]. Бұл үзіндінің өзінен ханның ауызша тарихнаманы қаншалықты меңгергені байқалады. Дегенмен мұнан Әбілғазы өз еңбегін жазу үстінде сол заманындағы жазба деректерді пайдаланбады деген 127 ІІ тарау. Қазақ ойшылдарының шығармашылығындағы тарихи үдерістің зерделенуі ой туындамаса керек. Әбілғазы бахадүр өз заманындағы жазба тарихнаманың кейбір кемшін тұстарын да саралап береді: «...Сол Рашид-ад-дин тарихы мен пақырдың алдында жатыр. Кітаптың басында айтқанмын, бұдан басқа да Шыңғыс тарихы жазылған он жеті кітап әзір тұр. Осы кітаптардың керек жерлерінен көшіріп, осы шежірені жазып отырмын. Рашид-ад-диннен бермен қарай үш жетпіс екі жыл бойы көшірмешілер бір кітаптан бір кітапқа көшірген сайын жазылған тарихтың үштен бірін немесе жартысын бұзып бүлдірген. Шежірелердегі таулардың, өзен-сулардың, адамдардың аттары моңғол не түрік тілінде. Ал көшірмешілер көбінесе парсылық не тәжік болғандықтан, не моңғол тілін не түрік тілін білмейді. Тәжікті он күн үйретсе де, моңғол сөзін айтуға тілі келмес еді. Сонда ол қайтып моңғол сөзін дұрыс жазады? Құдай тағала маған түрік және парсы тілін, оның астарлы сөздерінің мағынасына дейін білуді жазды. Бұл заманда түрік пен тәжіктің ішінде ол тілдерді менің білгенімдей білетін кісі жоқ. Оның үстіне әр нәрсе себеп болып, бір жылы қалмақтың арасында болдым. Сонда моңғолдың әдет-ғұрпын, тілін жақсы үйрендім». Әбілғазы Бахадүр хан өмірдің қайнаған ортасында болды, жастайынан әкімшілік істерге де, қан майданға да араласып, қуғынды да, тұтқынды да көрді, жиырма үш жыл хан болып, ел басқарды және өмірінің ақырында оңаша өмірді қалады. Ол туралы «Фирдаус ал-икбал» («Бақыттың жұмақ бағы») еңбегінің авторы Му’нис лақап атымен белгілі Шер-Мұхаммед бен Әмір Аваз-бий-мираб былай дейді: «...Әбілғазы хан данышпан сұлтан және құдіретті хақан болды... Өмірінің соңында Ануша-ханды билеуші етіп, өзі тұйық өмірді қалады. Бір мың жетпіс төртінші жылы (1664 жыл, Б.С.) ол өткіншілік тұрағынан [мәңгілік әлеміне] аяқ басты... Жиырма жыл ел басқарды. Ол поэзияны өте жетік білетін және тарихты жақсы білетін адам болатын, өзінің әулетінің шежіресіне қатысты хроника жазды және оны «Шаджара-йи турк» деп атады» [9, 560–568 бб.]. Қазақтың тегін түріктен таратқандықтан, Әбілғазы шежіресі өзге-лерге қарағанда (мысалы, Темір әулетінің, Мұаммед Шейбани әулетінің сарай тарихшыларының еңбектеріне қарағанда), Орта- лық Азия мен Таяу Шығыстағы саяси-этникалық оқиғалар, көне түркілердің, қазақ халқын құраған рулар мен тайпалардың көне тарихы, мәдениеті мен тұрмысы, жер-су атауларын молынан кездес- тіруге болады. Тағы бір айта кететіні, Әбілғазы өз еңбегін таза көне түркі тілінде жазған: «Бұл тарихты жақсылы-жаманды баршасы білсін деп түрки тілімен жаздым. Түрки тілімен, соншалық бес жасар бала түсінетіндей етіп жазыппын, түсінікті болсын деп шағатай түркісінен, парсы, араб тілдерінен бір сөз қоспаймын» [8, 31 б.]. 128 Қазақ философиясы тарихы (ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін) Әбілғазының өмір сүрген XVII ғасырында Орта Азия хандықта- ры сияқты Қазақ хандығының да ішкі саяси жағдайы тұрақты болған жоқ. Тәуекел ханның мирасқоры Есім хан Түркістанды Қазақ хандығының астанасы етті. Бірақ Тәшкенттегі Жәлім сұлтанның ұлы Тұрсын Мұхаммед өзін тәуелсіз хан деп жариялады. Қ. Халидтің еңбегінде «сұлтандардың ауысып, сайтандардың орналасып тұратын жері» деп сипатталатын «Тәшкент қырық сан – Барақ ханның елі» ұзақ уақыт бойы қазақ және өзбек хандарының арасындағы дау- дамайдың көзіне айналды. 1627 жылы Есім хан Тұрсын ханды өлтіргенімен, бір жылдан соң өзі қайтыс болып, Тәшкентті Бұқар ханы Имамқұлы басып алды. XVII ғасырдың бірінші жартысында қазақ-ойрат қатынастары шиеленісе түсті. 1644 жылы қазақ ханы Жәңгір Жалаңтөс батыр басқарған самарқандтық әскермен қосылып, жоңғар әскерін жеңгенімен, ойраттардың үлкен тобы Ом, Тобыл, Ертіс, Есіл, Жайық өзендерінің бойында көшіп-қонып жүретін. Бір ғасырдан аса уақытты теке-тіреспен өткізіп, қазақтармен бір-біріне «ата жау» атанған қалмақтармен Әбілғазы Бахадүрдің де екі мәрте шайқасқаны «Шежіреде» айтылады. Осындай аласапыран заманда өмір сүрген Хиуа ханы Әбілғазы да Есім хан, Имамқұлы хан сияқты өз дәуірінің ірі мемлекет қайраткері болды. Дегенмен, біз үшін оның мәдениет қайраткері ретінде түркі тілдес халықтардың өткен тарихына қатысты аса құнды, кейінгі ұрпаққа өшпес мұра етіп қалдырған «Шаджара- йи турк» және «Шаджара-йи тарикма» еңбектері қымбат қазына. Кейінгі ортағасырлық қазақ тарихына байланысты Әбілғазының шығармасына барлық зерттеушілер өз еңбектерінде сүйенгенімен, оның еңбегінің қазақ тіліндегі аудармасын факсимилесімен, транскрипциясымен, текстологиялық ескертпелерімен, ғылыми- тарихи зерттеулерімен қоса жарияласа, бұл еңбектің қазақ тарихына сөз жоқ, берері көп болар еді. Әбілғазы Бахадүр ханның қазақ тарихы мен мәдениетіндегі алатын орнын толық айқындау үшін жоғарыда сипатталған оның еңбегін әртүрлі ғылым салаларының беделді өкілдерін тарта отырып, кешенді түрде зерттеп талдау қажет. Қолжазбаның мәтінін толық қалпына келтіру үшін, ең алдымен тіл мамандары керек. Қолжазба толығымен дұрыс, дәйекті аударылғанда ғана ол туралы байыпты пікір айтуға болады. Екіншіден, қолжазбаны сараптауға білікті шығыстанушы- тарихшы, деректанушы мамандар қатысуы керек. Үшіншіден, бұл еңбекте шежіреге, азаматтық тарихқа, діни аңыздарға, тарихи тұл- ғаларға, жалпы дүниетанымға қатысты автордың өз көзқарастары 129 ІІ тарау. Қазақ ойшылдарының шығармашылығындағы тарихи үдерістің зерделенуі мен талдаулары кездесетіндіктен мәдениеттанушылардың, фило- софтардың ғылыми сараптамасы ауадай қажет. Сонда моңғол дәуірінен кейінгі түрік тілдес халықтардың өз мемлекеттерін құрып, дербес даму жолына түсуі арнасындағы Әбілғазы Бахадүр ханның дүниетанымдық ұстанымы мен философиялық көзқарасын анықтауға да болады. Сондай-ақ «Шежіреде» қазақ халқының әлеуметтік өмірінің әрқилы қырлары сөз болғандықтан, бұл еңбек тарихшылармен қатар, этнографтардың, әдебиетшілердің де зерттеу нысанына да айнала алады. Жалпы Әбілғазы Бахадүр ханның бұл «Түрік шежіресі» еңбегі XVII ғасырдан бізге жеткен жазба ескерткіш болғандықтан «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының аясында игерілуі, ғылыми тұрғыда негізделуі тиіс құнды дүние болып саналады. Хандық дәуірдің рухани хал ахуалы, дін-иманы мен наным-сенімі, Құдай және Адам жайлы түсініктері жайлы пайымдау үшін сол дәуір- ден бізге жеткен жәдігерлектердің имандылық негізіне үңіліп, олар- дың рухани қызметінің өзін осы имандылық ғибратынан іздейміз. Имандылық ілімі ислам дінінде толық, жүйелі, жан-жақты негізделген себепті, мұсылман дініндегі имандылық шартына жүгініп отырамыз. Ескі шежіре кітаптардың сөз бастауына қарасақ, олар тарихты Құдайтағаланың Адам Ата Ғалайсаламды жаратқанынан бастап баян- дайды. Шежіредегі деректерді негізінен Алла тарапынан жіберілген төрт кітәпқа сүйене отырып негіздейді. Шежіреші өз ұлтының, нәсілінің түп атасын түсіну мақсаттарын көздегенде, әр адамның өзін-өзі танымақ талабын ескере отырып, өз тағдырын өзінен бастап өз әулетінің, туған халқының тарихымен ұштаса түсіндіруі заңды құбылыс. Адам Атадан үзілмей келе жатқан шежіре ешбір халықта жоқ. Яғни әр халықтың қандық, нәсілдік үздіксіз шежіресін тізіп жазу мүмкіндігі жоқ екенін білгенімен шежіреші негізгі ақиқат ретінде адамзаттың түп атасы Адам Ғалаиссалам деп біледі. Бұдан аңғаратынымыз, тарихшы өзін халқының бір бөлшегі ретінде тани отырып, сол халқының адамзат тарихындағы орнын пайымдауға ұмтылады. Өзінің де, халқының да түп атасын ғана емес, Жаратушы иемен, бастапқы себеппен байланысын іздейді. Демек Адамның жаратылу сырын – рухани бастауды іздейді. Әрбір шежіреші өзінің өмір сүріп отырған ортасына, қоғамдық пікірге, саяси шарттарға т. б. көптеген себептерге байланысты жаңылысы, бұрмалауы көп болғанымен, халқының және халқы арқылы өзінің рухани бастауын іздеуі себепті ақталады. Қазақ халқының ес біліп, етек жапқан баласының тәрбиесін жеті атасын білгізіп, әулетінің, руының, халқының шежіресімен таныс- 130 Қазақ философиясы тарихы (ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін) тыру арқылы бастағаны белгілі. Қазақтың көптеген ру-тайпалардан құралғанына қарамастан шежірелерде кездесе беретін қазақтың үш жүзі бір атаның балалары деп тарататын мотивтердің болуы халықтың рухани бірлігін, рухани бастауын іздеуден туған дейміз. Шығыс ғұламаларының еңбектерінде тарихты киелі кітаптарда жазылған Пайғамбарлардың өміріне, олардың уағыздаған рухани білімімен байланыстыра жазу дәстүрі қалыптасқан. Жер жүзіне қарасам Неше түрлі халық бар. Дін нанымын санасам Мыңнан артық анық бар – деп Шәкәрім Құдайбердіұлы айтқандай қазақ хандығы деген шаңыраққа өз уығын шанышқанға дейін көшпенді және жартылай отырықшы өмір салты бар көптеген ру тайпалардың дін-иманы да, сонымен қатар көптеген наным-сенімдері де болғаны күмәнсіз. Бұл ру-тайпалардың тағдырлары тоғысып, қазақ халқы ұлт болып қалыптасқанға дейін және қалыптасқан соң, халықтың дін- иманы да, наным-сенімі де халықпен бірге түлеп, дамыды. Жардың шашы сансыз көп Ол санауға келмей тұр. Анық нұры осы деп Әркім бір тал ұстап жүр… Бірі: «Құдай бір» десе, Бірі айтады: «Көп құдай» Бірі «Тәңірі – Күн» десе, Бірі дейді «Жоқ құдай». Тарихшы түп атасын іздегенде қоғамдық пікірге, мекен-жайға, заман талабына, жеке басының қасиеттеріне сол сияқты болып жатқан қоғамдық-саяси жағдайға тәуелді. Олардың бәріне ортақ нәрсе, өздерінің орнын анықтай тұрып, түп негізін іздеу, яғни жан талпынысы. Сондай-ақ көптеген наным-сенімдер де жан-ізденісінен, түп иесін іздеу талпынысыан туады. Сол көп дінде шешу бар Ол шешудің арты бар Адасқанға кешу бар, Кешудің де шарты бар 131 ІІ тарау. Қазақ ойшылдарының шығармашылығындағы тарихи үдерістің зерделенуі Көп дін деп шартты түрде айтылып тұрған наным-сенімдер болса олардың барлығының шешуі – дін, иман деп түсінемін. Адасқанды кешудің шарты – соқыр сенім жетегінде кетпей, Ақиқатты, түп иені ақыл көзімен тануға ұмтылу. «Адасқанның алды жөн, арты соқпақ» дегендей адасушы-іздеуші. Сол ізденушілерді жолға салар әр заманда, әр халыққа жол көрсетуші Нәби Пайғамбар келді. Жеке адамның бақыты осы кешудің шартын – Дін иманын табуы мен байланысты болса, Халықтың тағдыр-талайындағы бағы да оның иманға ұйып – Хақты бар және бір деп таныған шақтарында болған. Ел тарихындағы өркендеу, гүлдену шақтары, ғылым, білімге ие болуы Дін-Иманның бекуімен байланысты. Ал наным-сенім соқпақтары – ізденістің ұшықтары ғана. Сондықтан да киелі кітаптарда халықтың өркендеу шағын Бір Алланы танумен, құлдырап тіптен апатқа ұрынуын көп құдайға табынумен, Құдайға ортақ қосып, тіптен жоққа шығарумен байланыстырады. Қазақ хандығы дәуірінен бізге жеткен жазба жәдігерліктердің бірі XVІІ ғасырдағы түрік жазба ескерткіші Әбілғазы Баһадүр ханның «Шежіре-и-түрк» (Түрік шежіресі) атты еңбегі. Әбілғазы 1603 жылы Хиуа хандығының орталығы Үргеніш қаласында Жошы ұрпағынан тараған Араб Мұхаммед хан отбасында дүниеге келген. Әбілғазы өзінің айтуынша үш нәрсені жетік білген: бірінші – әскери өнер; екіншісі – ақындық өнер және көп тіл білу; үшіншісі – тарихи оқиғалар мен ертеде болған хандардың аттарын, мемлекет, жер, су аттарын жатқа білді. 1628–1638 жылдары Исфахан қаласында айдауда болады. Бұл жылдары парсы тілдерін еркін меңгеріп, Шығыс ғұламаларының тарихи, дәрігерлік, әдеби кітаптарын оқиды, 1645–1663 жж. Хиуа хандығын билейді. Кейіннен хандық билігін баласына беріп, өзі бейбіт істермен, шежіре жазумен айналысты. Шежіреде адамзат тарихының бір дәуірін Адам Ғалайссаламның жаралуынан Нұх пайғамбарға дейінгі пайғамбарлардың өмір тарихымен байланыстыра баяндалатын киелі кітаптарға сүйене отырып, қысқаша әңгімелейді. Сан ғасырдан бері қалыптасқан, үзілмей келе жатқан шежіредегі ғылыми дәстүрдің мына ерекшелігін байқаймыз. «Келдім қайдан» деген сұраққа жауапты Қасиетті кітаптардағы хикаяларға сүйену арқылы іздеу. Адамның өзін тануға ұмтылысы туған әулетімен, халқымен өзінің тұтастығын түйсінумен ұштасып, сол арқылы халқының тарихын білуге деген іңкәрлыққа ұласатынын көреміз. Шежіреші осы арқылы тек түріктің немесе қазақтың ғана емес жалпы адамзаттың арғы атасы бір қандас туыс екенін пайымдайды. Жалпы қазақ халқының шежіре дәстүрі кеңінен 132 Қазақ философиясы тарихы (ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін) дамығаны белгілі. Олардың саналуан мектептерінің өзара сәйкес келмейтін қайшылықтары болуы мүмкін. Бірақ барлығы түп негізін Адам атаға апарып тірейтін қасиетті кітаптардағы Пайғамбарлардың шежіресіне саяды. «Келдім қайдан, қайтсем пайдам, өлгеннен соң не болам» (Шәкәрім) деген пәни тіршіліктегі адамның рухани ізденісі оны өзінің және халқының адамзат тарихындағы, әлемдегі орнын танып қана қоймай сонымен қатар адамның рухани бастауды іздеуге, алғашқы себепті – түп иесін тануға меңзейді. Шежіреші ғұламалардың еңбектерінен аңғаратынымыз олар иманның жеті шартын ақиқат деп білген. Алланы бір және бар деп білуі, оның періштелеріне нанған, оның пайғамбарларға жіберген кітаптарына, пайғамбарларына нанған. Ахырет күннің болмағына нанбақ, жақсылық пен жамандық Алла тағаланың тағдырынсыз болмайтындығына нану, қияметте тірілмекке нанбақ. Сол себептен де сөз басын рахымды Алла тағаланың атымен, оның Адам атаны топырақтан жарату және жан беру баянымен бастаған. Алла тарапынан түсірілген қасиетті кітаптарға сүйенген. Адамзаттың негізгі рухани құндылығы иман деп білгендіктерін анық байқаймыз. Иман – Алланы тану және жоғарыда айтылған негізгі жеті шартқа жүгінген, таза ақылдың Ақиқатқа талпынысы. «Түріктің баласы Елжехан, одан Бақай, одан Киік, оның баласы Аланшы хан дейді. Аланша хан көп жылдар патшалық құрды. Нұқ пайғамбар заманынан Алыншы ханға шейін барша иафес әулеті мұсылман еді. Алыншы хан заманында жұрт байып, дәулеті тасыды. «Ит семірсе, иесін қабады» деген өзбек мақалы бар еді. Әр кісі өзінің ең қимас адамы не ұлы, не қызы, болмаса аға-інісі өлсе соған ұқсатып, қуыршақ жасатып қоятын болды. «Бұл пәленшенің суреті деп, оны сүйер еді, ас келгенде оның алдына ас қойып, оның жүзін өбіп, көзін сүртер еді, оған бас ұрар еді. Бұндай әдет қайталана-қайталана пұтқа табынуға әкелді» – дейді. Дін иманнан айрылудың басты бір себебі тәубасын ұмыту, қанағатсыздық, шектен тыс тойынып, асып-тасу дейді. Азғындаудың негізгі сипаты өлгендердің суретіне, пұтқа табыну дейді. Адамзат қоғамының рухани азғындауы, тіпті Алланың қаһарына ұшырап, апатқа ұрынуы осы иманнан таю деген қағида киелі кітаптардағы шежірелерге негіз болумен қатар шежіреші-тарихшылардың еңбектерінде де айқын көрінеді. Ал, адамның бақытқа жетуін де, қоғамның кемелденіп гүлденуін, құт-береке кіруін де – бір Аллаға ғана иман келтірумен байланыстырады. Мәселен Алашадан Моңғол, татар, Моңғолдан соң Қарахан билік құрды дей келіп, осы Қараханның тұсында елдің бәрі кәпір болды деп анықтап айтады. 133 ІІ тарау. Қазақ ойшылдарының шығармашылығындағы тарихи үдерістің зерделенуі Ал, осы кездегі игілікті тарихи бет бұрысты Оғызханның дүниеге келуімен, оның ел билігін қолына алып, халықты мұсылмандыққа шақырып, имандылыққа келтірумен байланыстырады. Көнеден келе жатқан хикаяларда ел билігі Алла тағала тарапынан ерекше білім – уахи алған пайғамбарларға немесе илһам алған әулиелерге тән. Осы ерекше қасиет иесі болған ел басқарушы болсын, атақты Қорқыт ата сияқты рухани ұстаздар, аты аңызға айналған батырлар болсын, олардың дүниеге келер шағында, олардың рухани күш қуатын әйгілейтіндей ерекше белгілер, ерекше табиғи құбылыс болады. Олар бұл дүниеге өздерінің атқарар миссиясының жүгін ала келгендей, бүкіл жер жүзі, табиғат, ғалам оны дүр сілкіне толғана қарсы алғандай белгілері сипатталады. Алай-түлей боран соғады, нөсер жауады, күн қорғаланады, жер сілкінеді т. б. сол сияқты табиғат құбылыстары көрініс береді. Адамзаттың тарихындағы рухани құбылыстардың басты себебі де, мән-мағынасы да иман екендігіне көзіміз жете түседі. «Шежіре-и түрік» Хандық дәуір қарсаңындағы ел тарихы жайлы аңыздардың қаймағын қалқып пайдаланғандығын ескерсек түрік халқының тарихының өзі, оның мұсылмандығымен байланысты баяндалады. Оғыз ханның дүниеге келуінің өзі қалып- тан тыс болды, Әбілғазы түрік шежіресінде былай баяндайды: «Қарахан үлкен әйелінен ай десе аузы, күн десе көзі бар бір ұл көрді. Ол үш тәулік анасын ембеді. Түнде анасының түсіне кіріп: «Айана! Мұсылман бол, егер мұсылман болмасаң, өлсем де сенің емшегіңді ембеспін» деуші еді. Анасы баласын аяп Тәңірінің бірлігіне иман келтірді. Ұлы анасының емшегін емді, бірақ анасы көрген түсін, өзінің мұсылман болғанын ешкімге айтпады». Түрік халқы Иафестен Алыншы хан заманына дейін мұсылман еді. Алыншы хан болғаннан кейін мал мен басы көбейіп, халық байлыққа мас болып, Тәңіріні ұмытты, діннен ажырады. Қарахан заманында мүлдем кәпір болды. Егер атасының мұсылман болғанын естісе, оны ұлы, егер ұлының мұсылман болғанын естісе, атасы өлтірер еді». Бұл үзіндідегі мұсылман сөзінің мағынасы Мұхамбет пайғамбардың үмбеті дегеннен гөрі кең – иманды адам деген сөзбен мағыналас. Құдайдың барлығын, бірлігін мойындаған адамдарды да хақиқат білім әкелген бүкіл пайғамбарларды да мұсылман деп біледі. Шежіреге негіз болған аңыздар, Мұхаммет с.ғ.с. заманына дейінгі түрік халқы- ның тарихымен байланысты болғандықтан да Құдайды бар және бір деп білу, имандылықтың негізгі шарты ретінде о бастан бар. (Біздің мұсылман шежіресінде осы Әбілғазы сөзінен анықтысы болмаса керек, себебі Әбілғазы хан он жеті шежіре кітабын салыстырып әбден анықты дегенін алып жазған», – дейді Шәкәрім Құдайбердіұлы. 134 Қазақ философиясы тарихы (ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін) Алыншыдан татар, моңғол. Татар ханның баласы Бұға хан, оның баласы Иланғы, оның баласы Атлыхан, оның баласы Атсыз хан оның баласы Орда оның баласы Байду, оның баласы Сүйініш хан мұның кезіне дейін татар моңғол тату еді, мұның кезінде жауласып шабысты. Моңғол ханның баласы – Қарахан, Өзхан, Көзхан, Көрхан деген- дер, моңғолдың орнына Қарахан болды. Оғұзхан осы Қараханның баласы оның туысы да ерекше болды. Туған соң, үш күнге дейін анасының емшегін ембей қояды. Түсіне кіріп мұсылман бол дейді. Имандылыққа келген соң ғана емеді. Оғыз бір жасқа толғанда, өзіне-өзі Оғұз деп ат қояды. «Қараханның баласы Оғұзхан. Аланшы кезінде жұрт діннен шығып еді, осы Оғұз мұсылман болып, әр кімді мұсылман қылғанын әкесі Қарахан естіп, баласымен ұрысып, сол соғыста Қараханға оқ тиіп өліп,орнына Оғұзхан болды. Мұның хан болғаны мұсылманша шежіре кітапта біздің пайғамбардан 340 жыл бұрын дейді. Бұл Оғұзхан мықты хан болды. Жер жүзінің талай жерін алған еді. Оғұзхан атақты хан болғандығын барша шежіренің бәрі айтады» – деп жазды Шәкәрім Құдайбердіұлы. «Оғыз тілі шығысымен үнемі «Алла, Алла» деп жүрер еді. Жұрт оны тілі келмеген соң, аузына келгенін айтып жүр деп ойлады. Өйткені «Алла» араб сөзі, ал араб тілін моңғолдың еш атасы білген емес. Баланың жүрегі мен тіліне «Алла» деген сөзді оны сүйгендіктен және әулие тұтқандықтан Құдай тағаланың өзі салған». Алла тағаланың есімдерін зікір ету хақиқатқа жетудің бір жолы. Әулиелік дәрежеге жеткен адам жұтқан демімен де шыққан демімен де Алланың есімдерін айтады, еске алады, зікір етеді деген сенім бар. Дін-иман сөзін қатарластыра, қосақтай қолданған кезде екі сөздің де қосымшы мағыналарынан басқа ең негізгі нақты мағынасы айқындалатындай. Қазір Имандылық сөзі өте жиі қолданылады және қолданылу аясы да өте кең. Мәселен – имандылық сөзі – адамгершілік, мейірбандық, рухани тазалық, ізгілік, ар-ождан, әділеттілік деген сөздердің орнына да қолданылып, мағынасын да бере алады. Ал, иман сөзінің нақты мағынасы – бар және бір Алланы тану. Діни әдебиеттерде осы мағынасында қолданылады. Қазақ халқының салт- жоралғысында қаралы адамдарға көңіл айтады. Қайтыс болған адамға бағыштап айтылар сөз «иманды болсын». Яғни, Бақиға қайтпас сапарға аттанған адамның апарар қазынасы имандылық қана. Ал, дін сөзінің негізгі қолданылатын мағынасы «дін – ақыл-есі бүтін адамдардың өз қалауымен дүниеде және ақыретте жақсылыққа жеткізетін иллаһи бір заңдылыққа сенуі». Ал, біз діндік бояуы бар көптеген наным- сенімдерді, секталарды да дін деп атаймыз. Сондықтан да дін – сөзінің негізгі мағынасы оның ақиқаттылығымен ашылады. |