Адам адам болуға ұмтылушы ретінде

Конфуцийшілер болса, адам табиғаты жақсы да, жаман да емес, ол әдептік жағынан бейтарап және әлеуметтік мән-жайларға, билік саясатына байланысты деп ұйғарды. Оларда сумен салыстыруды пайдаланған. Су арна қай жаққа қарай қазылғанына қарай солтүстікке де, оңтүстікке де, шығысқа да, батысқа да ағуы мүмкін. «Су өз ағысында батыс пен шығысты ажырата алмайтыны сияқты, адам табиғаты да қайырымды және қайырымсыз болып бөлінбейді».

Лао-цзы бір адамдар табиғаты бойынша тұтастай қайырымды және басқаларға үлгі көрсете алады, басқалары – ашулы және жақсы басшылық пен өсиеттерсіз құриды, яғни екі тарап та бір-бірін қажетсінеді деген.

Бағалардың мұндай әртүрлілігі өткен заман философтары әуес болған адам табиғаты деп аталатынның биологиялық тұқымқуалаушылыққа қатысы жоқ екендігін дәлелдейді. Табиғи ортамен адам генінде жамандық та, жақсылық та жоқ. Бұл – арада осы «табиғи» белгілер мәңгілік және өзгермейтін өнегелерді, саяси тәртіптерді және жалпы заманның барлық теріс құбылыстарын сынаудың құралы болуы мүмкін.

Заманауи дүниедегі адам өткен дәуірлердің адамдарына тән болған нәрселердің бәрін сақтай отырып, ХХI ғасыр жағдаятының бірегейлігін бұрынғыдан да бетер танып біле бастайды. Жаһандық проблемалармен арқаланған заманауи дүние бүкіл адамзатты және әрбір жеке адамды аман қалу, тіршілік ету мен дамудың не принципті жаңа тәсілдерін қабылдау, не түр ретінде кері кету керек болатын жағдайға қояды. Қазіргі әлемде болжамдауға болмайтын үрдістер, нормадан ауытқулар, тұрақсыздық, экстремизм, лаңкестік және т.б. бола түскені бекер емес.

Немістің ұлы философы Иммануил Кант XVIII ғасырдың соңында-ақ адам мен адамзат мәнін түсінуге қол жеткізген кез келген ойшыл жауап беруі қажет төрт негізгі сұрақты тұжырымдаған:

Мен не біле аламын?
Мен не істеуім керек?
Мен неге үміттене аламын?
Адам дегеніміз не?
Әрине, бірінші сұраққа жауап бере отырып, осы уақытта адамзат дүние және өзі туралы өткен ғасырларға қарағанда өлшеусіз көп білетінін атап өту қажет. Оның үстіне, ұлы ойшылдар Толстой мен Абай, Фрейд пен Ясперс, Эйнштейн мен Рассел, Швейцер мен Сахаров адамзат білімінің деңгейіне терең қанағаттанбаушылықты бастарынан кешірді. Олардың көпшілігі танымның өздеріне бақыт әкелмегені былай тұрсын, шыңыраудың шетіне қойғанын көрді.

Аса көрнекті ғалымдар және ойшылдар Рассел мен Эйнштейн термоядролық энергия саласындағы жаңалықтардың нәтижесінде адамзаттың өзін-өзі жою мүмкіндігін сезініп: «Адам екендіктеріңді есте сақтаңдар, қалғанының бәрі туралы ұмытыңдар» деген ұран тастады. Танымның беймәлім тұңғиығына бейсаналылық және интуитивтік саласында бұзып өту адам үшін жаңа сілкіністермен қатерлі.

Біздің заман адамдарының санасында өзді-өздігінен алғандағы ғылыми-техникалық және технологиялық прогресс, таным мен білім әлі де болса бақытты болашаққа кепілдік бере алмайтыны туралы, прогрестің өзінің гуманистік адамдық өлшемін жасау қажеттілігі туралы идея бұрынғыдан да беки түсті. Мұны түсіну И.Канттың екінші сұрағының мәселелері шеңберін қарастыруға жетелейді.

Адам нені істеуі тиіс (немесе ешқашан және қандай жағдайлар болмасын нені істеуі тиіс емес)? Бұл сұрақ аса маңызды сұрақтар қатарына жатады. Адам қызметінің шектері жеткілікті дәрежеде дәл белгіленген: өзіңе де, басқа адамдарға да зиян мен залал келтіруге болмайды, ал бүкіл өмірдің негізі өзара қатынастар болуы тиіс. Адам, сондай-ақ табиғаттың тұтастығына қол сұға алмайды, онда өз қалауынша «қожайындық жасай» алмайды.

Адамдар әрқашан жақсы пиғылдың, тіпті өздерінің еркіне қарамастан неліктен және қалайша жамандыққа айналатынын; жасампаздыққа бағытталған қызметтің неге қираумен аяқталатынын түсінуге тырысты. Мысалы, адамзатты ойдағыдай өмір сүру үшін қажетті құралдармен қамтамасыз етуге қабілетті ғылыми-техникалық төңкеріс туындатқан жаһандық проблемалардың нәтижесі әлемді шыңырау шетіне алып келді. Әділеттіліктің тамаша идеяларына негізделген көптеген әлеуметтік төңкерістердің жасампаздық әлеуеті көбінде адамды да, қоғамды да төтенше қиратуға айналды. Міне, сондықтан да нақ қазір адам қызметінің араласуының шектері туралы мәңгілік проблема оның табиғатқа, Ғарыш пен өзді-өзіне бұрынғыдан да өткір бола түсті.

И.Канттың үшінші сұрағына жауап беру бұдан да қиынырақ: мен неге үміттене аламын? Бұл сұрақтың мәнісі – өз зердеңе,еркіңе, еңбегіңе, адамдардың ынтымақтастығына үміттенуге бола ма немесе жасампаздың, құдайдың, ғарыштық зерденің абыройына, яғни адамнан жоғары тұрған күшке үміт арту керек пе?

Адамдар әрқашан құпияны тасымалдаушыларға, керемет жасаушылар мен шексіз беделділерге табынып келді, өйткені олардан жердегі дүниеде болмаса да, аспандағы дүниеге азат болу үмітін көрді. Екінші жағынан, еркіндік ойымен атеизм балама ретінде адамның өзіне, өз күшіне, топтық ынтымақтастыққа деген үмітін жақты. Нақты өмірде адамдар өз үміттерін бәрінен де бұрын өздері жататын әлеуметтік топпен байланыстырады. Бұларға ол туралы адам «біз» деп айта алатын ұлыс, ұлт, сенімі ортақ адамдар немесе отандастар (мысалы, қазақстандықтар, мұсылмандар, т.б.), ұжым, отбасылық клан жатқызылуы мүмкін.

Жоғары күштерге жүгінбейтін жалпыадазаттық ынтымақтастық мұраты өзін бірыңғай тұтас деп сезінуінің барысында, жаһандық проблемалар қауіптілігінің артуымен үлкен қолдауға ие бола түсті. Сондай-ақ Жер тұрғындарына термоядролық немесе экологиялық апатқа жол бермейтін және зердесіз адамзатты ғарыштық этика ережелеріне үйрететін жерден тыс өркениеттердің, ғарыш келімсектерінің көмегіне үміттенуге болады деген пікір де тарай бастады. И.Канттың төртінші сұрағы адам болмысы мен өмір сүруінің барлық қалған сұрақтарын қамти отырып алғашқы үшеуін іске асырады.