Фитоценоз, биоценез, биогеоценоз жєне экосистема туралы т‰сініктер

1 Реликті өсімдіктер деп қандай өсімдіктерді атайды?

- жаңа мал азықтык өсімдіктермен таныстыру

- жаңа мал азықтық өсімдіктерден алынған жоғары өнімдеріне сипаттама беру
Жалпы түсінік

Шаруашылықка ұсынылған жаңа мал азықтық өсімдіктердің ішінде біржылдық өсімдіктер түрлері кездеседі. Бірақ, жаңа дақылдар көбінесе көпжылдық өсімдіктер. Бұл дегеніміз, өндіріске ұсынылған жаңа мал азыктық дақылдардың негізгі бағалы ерекшелігі. Сондай-ақ, дақылдардың бұл қасиеттері бұрыннан себіліп жүрген әдеттегі мал азықтық дақылдардан әлдеқайда жоғары. Айталық, кейбір әдеттен тыс дақылдар бір жерде 30-50 жылға дейін өсіп өнімін төмендетпейді.

Көпжылдық мал азықтық дакылдарды 8-10 жылға дейін, ал кейбіреулерін 13-15жылға дейін шаруашылықта пайдалануға болады. Осы кездері олар өнімін

төмендетпей шаруашьшықта пайдалы болып келеді. Жаңа дақылдардың осылай ерекшеліктерін ғалымдар мен мамандар жоғары бағалап келешекте осының негізінде шаруашылықтарда көпжылдық сүрлемдік дақылдар егістіктерін ұйымдастыруға болатынын дәледеді.

Айта кету керек, барлық жерсіндірілген жаңа мал азықтық өсімдіктер өздерінің биологиялық өнімдерінің жоғарылығымен ерекшеленеді. Олар үстеп қоректендіруге, алдыңғы қатарлы өсіру агротехникасына жақсы бейімделеді. Осы ерекшеліктеріне қарай оларды интенсивті және перспектизті дақылдар қатарына жатқызуға болады. Көпжылдық жаңа мал азықтық өсімдіктердің көк балаусасының әр гектардан түсетін өнімі орта есеппен 600-800, ал біржылдық өсімдіктердің өнімі - 350-500 ц-ге жетеді. Кейбір жекелеген тәжірибеде олардан өте жоғары өнімдер алынды.

Жаңа мал азықтық өсімдіктерден алынған жоғары өнімдердін әр гектарынан жиналған өнім мөлшерінің 150-300 ц азықтық өлшемге, ал қорытылатын протеиннің мөлшері 20-25 ц дейін жететін мысалдарың көптеп келтіруге болады.

Жаңа дақылдардың көк балаусасының жоғары өнімі оның сапасының да жоғарлылығымен ерекшеленетінін көрсетіп отыр. Оның химиялық құрамдары әдеттегі есіріп жүрген мал азықтық дакылдардан бірде-бір кем түспейді де, кейбір сапалық (витамиңдер құрамы т.б.) көрсеткіштері олардан артық болады.

Жаңа мал азықтық өсімдіктердің негізгі ерекшелігі оның көк балаусасындағы протеин мөлшерінің жоғары болуында. Көпшілік өсімдіктерден жиналатын азықтық өлшем қорытылатын протеинмен тиісті мөлшерде қамтамасыз етілген, немесе одан жоғары.

Жоғары өнім беретін өсімдіктердің әр гектарынан 10-15 ц дейін протеин жиналады.

Сондықтан осы өсімдіктерден дайындалған сүрлем мал азығына жетіспейтін белок проблемасын шешудің жолы болмақ. Және де түйіндеп айтатын бір мәселе, белок құрамының ауыстырылмайтын аминқышқылдарына бай, ал оның ішінде өте аз кездесетін түрлерінің болуы.

Жаңа мал азықтық өсімдіктердің көк балаусасында басқада қоректік заттар, күл элементтері, витаминдер және микроэлементтер көптеп кездеседі. Вейрих таранында, майтамырда, аю балдырғанында, қатыранда және кейбір басқада өсімдіктердің құрамында биологиялық белсенді заттар: алколоидтар, глюкозидтер, фломониод қосындылары, фитоэстрогендер, кумариндер, эфир майлары, гармондар, биогендік өсіру тездеткіштері кездеседі және оларды мал азықтандырғанда емдік профилактика ретінде пайдалануға болатыны анықталды.

Кейбір жаңа өсімдіктерде макро (кальций, фосфор) және микроэлементтер (кобальт, молибден, бор, цинк, марганец) көптеп кездеседі.

Алғаш рет үйренгенше көпшілік жаңа өсімдіктердің көбі балаусасын мал сүйсініп жей қоймайды. Ал үйреніп алғасын жақсы жей бастайды. Мұның себебі әртүрлі. Тағы бір айта кететін мәселе, көпшілік жаңа мал азықтық

өсімдіктердің сабағының ірі болып келетіндігінде. Сол себепті оны көк конвейер ретінде жас кезінде, яғни сабағы іріленіп кетпеген, жапырақ мөлшерінің (есімдік салмағының 60-70% құрағанда) көбірек болғанында пайдалану тиімді.

Жаңа мал азықтык дақылдардан дайындалған сүрлемді мал жақсы жейді. Оның қоректілігі жүгері сүрлемінен кем түспейді. Олардың сүрлемдік ерекшеліктері әр түрлі де, ол өсімдік құрамындағы қанттын мөлшеріне байланысты.

Ен жақсы сүрлемге салынатын өсімдіктер аю балдырғанының түрлері күн түйнегі, мақсары ұқсас марал шөбі. Бұлардың құрамында қант мөлшері сүрлемге салуға керекті мөлшерден 1,5-2,5 еседей жоғары. Майлы шалқан, күлқайыр, майтамыр сияқты өсімдіктерді таза күйінде тек қана тұқым салған кезінде сурлемге салуға болады. Өйткені бұлардың құрамында қант мөлшері аздау, сондықтан бұл өсмдіктерді жас кезінде басқа жақсы сүрленетін өсімдіктермен қосып сүрлемге салу тиімді.

Майтамырдын, ешкі шөбінін. күлқайырдың, марал шөбінің, таранның және басқа да өсімдіктердің көк балаусасын қоректілігі жоғары және витаминдерге бай шөп ұнтағын дайындауға пайдаланады.

Қорыта келгенде жаңа өсімдіктерді көк балаусаға, сүрлемге, витаминді шөп ұнтақтарын дайындауға өсіруге болатынын зерттеулер мен алдыңғы қатарлы тәжірибелер көрсетті. Көпшілік жаңа өсімдіктер жақсы бал жинағыш ретінде де белгілі. Және де кейбір жаңа өсімдіктердің гүлдену кезеңінің жүруі басқа бал жинайтын дақылдардың гүлденуінің азайып кеткен кезінде болатыны анықталды.

Жаңа мал азықтық өсімдіктерге биологиялық тұрғыдан қарайтын болсақ, олардың табиғатта белгілі бір жерде өсуіне қарамай әртүрлі экологиялық аймақтарда өсіруге бейімді болатындығы.

Ылғалды аймақтарда жақсы өсіп, жоғары өнім беретін өсімдіктер тобына: аю балдырғаны, Вейрих тараны сильфия, майтамыр, жер алмұрты, шығыстың ешкі шөбі, марал шөбі, кұлқайыр, майлы шалқан жатады.

Аю балдырғаны, май тамыр, марал шөбі, ешкі шөбі сияқты өсімдіктер өздерінің мезофидділер тобына жатуына қарамай, алғашқы өсу қарқынының жақсы жүруінің нәтижесінде құрғақ (ксерофитті) аймақтарда да жақсы өнім қалыптастырады.

Жалпы, барлық жаңа мал азықтық өсімдіктер жақсы алшын беруімен, яғни орып алғасын қайтадан қарқынды өсе бастауымен ерекшеленеді. Алшын өсуі олардың ағзаларының дамуының ерекше етуіне байланысты. Кейбір өсімдіктерде бұл ерекшеліктер жақсы дамыған да оларды вегетация кезеңінде 3-4 рет орьш алуға болады (майтамыр, ешкі шөбі). Көпшілік жаңа өсімдіктерді көбінесе 2 рет орып алады. Бірінші орын өнімді болады. Бірақ, жазғы маусым кезінде өсімдік қоректік заттармен, ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген және де бірінші ору ертерек жүргізілген кезде екінші және одан кейінірек алшынның өнімдері де жоғары болуы ықтимал. Айта кету керек, өсімдіктің жақсы алшын түзуі оның шаруашылық маңызын көтеретін ерекшелігі.

Барлық жаңа өсімдіктер: біржылдық болсын, көпжылдық болсын, күздің аяғына дейін есе беретінімен ерекшеленеді. Егер күзгі-1-20 суыққа жүгері, -2-3° суыққа күнбағыс үсіп зақымданатын болса, жаңа өсімдіктер мұндай суықтарда және күздің қалыпты күндері түскенге дейін өсуін тоқтатпайды. Күзгі айларда танапта көк азықтар азайған кезде көбінесе жаңа өсімдік танаптарын көк конвейер ретінде тиімді пайдалануға болады.

Келесі кемшілік жоғарыда айтылып кеткендей бірінші жылы арамшөптермен күресу мәселелері. Содан кейінгі мәселе тұқымдарының тыныштық кезеңдеріні ұзықтығы. Жаңа өсімдік тұқымдарының бұл қасиеті олардың түріне және сақталу ортасына байланысты әртүрлі болады. Өсімдіктердің осындай биологиялық ерекшеліктері олар шаруашылықта өсіргенде қиындықтар туғызады. Мысалы: кейбір өсімдіктердің тұқымын тезірек скарификацияда өткізіп, қыс алдында себуге тура келсе, кейбіреулерін көбірек тыныштық қалпында сақтап, скарификациялап себу тиімді.

Ал кейбір өсмдік түрлерінің тұқымын сақтаған кезінде олардың өнгіштігі төмендейді.

Жаңа өсімдіктердің бұдан басқада ірілі-ұсақты кемшіліктері кездеседі. Көптеген кемшіліктерді бұрыннан пайдаланып кел жаткан әдеттегі мал азықтық өсімдіктерден де байқауға болады. Сондықтан жаңа мал азықтық өсімдіктерді жақсарту, оны шаруашылықта өсіріп, пайдаланумен қатар жүруге тиісті.