Ядролық реактор. Термоядролық реакциялар

Ядролық жарылыстың энергиясын бейбiт мақсатта қолдану мүмкiн емес. Сондықтан ядролық реакция кезiнде бөлiнетiн энергияны пайдалана алу үшiн тiзбектi реакцияны еркiмiзше басқара алатындай болуымыз қажет. Мұндай басқарылатын тiзбектi реакцияны ядролық реакторлар немесе атомдық қазандықтар деп аталатын қондырғыда жүзеге асырады. Ядролық реактордың жұмыс iстеу принципiн мына жерден қарап көруге болады. Реактордың негiзгi элементтерi: ядролық отын, нейтрондарды шағылдырғыш және баяулатқыш, реакторда бөлiнетiн жылуды тасымалдағыш, тiзбектi реакцияның жылдамдығын реттегiш. Реакторлар шабан және шапшаң нейтрондармен жұмыс iстейтiн реакторлар болып бөлiнедi. Алғашқы жасалған реактор шабан нейтрондарды қолданатын реактор. Уран ядросы бөлшектенгенде бөлiнетiн нейтрондардың энергиясы шамамен 1-2 МэВ. Сәйкес олардың жылдамдықтары 10⁷ м/с, сондықтан оларды шапшаң нейтрондар деп атайды. Мұндай энергиядағы нейтрондар ²³⁵U және ²³⁸U ядроларымен бiрдей қарқындылықпен әсерлеседi. Ал табиғи уранда ²³⁵U уранның ара салмағы аз болғандықтан нейтрондар негiзiнен ²³⁸U уранмен әсерлеседi де тiзбектi реакция жүзеге аспайды. Ал жылулық қозғалыстың жылдамдығындай (шамамен 2·10³ мӨс) жылдамдықпен қозғалатын нейтрондар шабан немесе жылулық нейтрондар деп аталады. Жылулық нейтрондарды ²³⁵U ядросы шапшаң нейтрондарға қарағанда 500 есе қарқындырақ жұтады. Сондықтан табиғи уранды шабан нейтрондармен сәулелендiргенде оның көп бөлiгi ²³⁸U ядросымен емес ²³⁵U ядросына жұтылады. Сондықтан тiзбектi реакцияны жүзеге асыру үшiн нейтрондарды баяулату қажет.

Реактордағы нейтрондардың жылдамдығын төмендету үшiн баяулатқыштар деп аталатын заттар қолданылады. Нейтрондарды қарқынды баяулату үшiн баяулатқыштың атомының массасы нейтрон массасымен шамалас болуы керек. Әдетте баяулатқыш ретiнде кәдiмгi немесе ауыр суды және графиттi пайдаланады.

Тiзбектi реакция өтiп жатқан кеңiстiктi активтi аймақ деп атайды. Активтi аймақтан нейтрондардың шығып кетпеуiн қамтамасыз ету үшiн оны нейтрон шағылдырғыштармен қаптайды. Берилий жақсы нейтрон шағылдырғыш болып табылады.

Реакторды басқару арнайы жасалған басқару бiлiктерi арқылы жүзеге асады. Басқару бiлiктерi жылулық нейтрондарды қарқынды жұтатын бор мен кадмийдiң қоспаларынан жасалады.

Егер ядролық отын ретiнде уранның ²³⁵U изотопымен едәуiр байытылған отын пайдаланылатын болса, реактор шапшаң нейтрондармен де жұмыс iстей алады. Бұл шапшаң нейтрондардың ²³⁸U ядросымен әсерлесуiнiң нәтижесiнде мынадай реакция тiзбегi жүзеге асады

Яғни уранның ²³⁸U изотопы шапшаң нейтрондарды жұтудың нәтижесiнде плутонийдiң ²³⁹Pu изотопына айналады. Ал бұл изотоп нейтрондармен әсерлесу тұрғысынан уранның ²³⁵U изотопына өте ұқсас. Сонымен шапшаң нейтрондарға арналған реактор тек ²³⁵U изотопымен тiзбектi реакцияны жүргiзiп қана қоймайды, сонымен қатар аса арзан және табиғатта кең тараған ²³⁸U изотопынан жаңа ядролық отын ²³⁹Pu алуға мүмкiндiк бередi.

Энергия тек ауыр ядролар бөлiнген кезде ғана емес, сонымен қатар аса жеңiл ядролар бiрiккен кезде де бөлiнедi. Бұлай болуының принципиальды мүмкiндiгi меншiктi байланыс энергиясының жеңiл ядролар үшiн артып, ауыр ядролар үшiн кемуiмен байланысады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Атомның планетарлық моделі классикалық физиканың заңдарымен үйлеспейді. Неліктен?
   
2. 
   Лазердің сәуле шығаруының қыздыру шамының сәуле шығаруынан қандай айырмашылығы бар?
   
3. 
   Лазерлердің негізгі қолдануларын айтып беріңдер?
   
4. 
   Вилсон камерасының жәрдемімен зарядталған бөлшектерді тіркеп отыруға болама?
   
5. 
   Көпіршікті камераның Вильсон камерасымен салыстырғандағы артықшылықтары қандай?
   
6. 
   -сәулелердің табиғатын анықтап білу -сәулелерге қарағанда әлдеқайда күрделі болатыны неліктен?
   
7. 
   Санағыш интесивті өте аз радиоактивті препараттың -бөлшектерін тіркейді. Бірдей уақыт интервалынан кейін санағыштың бұзылуы мүмкін бе?
   
8. 
   Ядролық күштердің басты ерекшеліктері қандай?
   
9. 
   Ядроның байланыс энергиясы деген не?
   
10. 
    Нелікен мыстың ядросы орнықты, ал уранның ядросы орнықсыз?
    
11. 
    Кризистік масса деген не?
    
12. 
    Атомдық реакторда нейтрондарды баяулатқыш не үшін пайдаланылады?
    
13. 
    Не себепті ядролардың бірігу реакциясы тек өте жоғары температурада жүзеге асады?
    
14. 
    Энергияның сақталу заңы тұрғысынан ауыр ядролардың бірігуінен де энергия бөлініп шығатынын қалай түсіндіруге болады?
    

Дифракциялық тордың көмегімен жарықтың толқын ұзындығын анықтау.