Фразеосемантика
жүктеу/скачать 2 Mb. Pdf көрінісі
|
Пікір жаз андар филология ылымдарыны докторы, профессор Г. Е.
| кебіну, күпсіну, мардымсу, көпіру, бөсу, күпіну және т.б. Немесе фраземалар
мағынасындағы осындай эмосемаларды алсақ, мәселен, «үлкен бақытқа қолы жету, қуану, толқу» мағынасындағы: екі езуі екі құлағына жету, басы (төбесі) көкке жету, жүрегі аузына симай қалу, қуанышы қойнына симау, көкірегін қуаныш кернеу және т.б. қолданылса, керісінше, қызмет көрсету мағынасындағы фраземалар қатарында әрі жағымды, әрі жағымсыз эмосе- малар кездеседі: табанынан тік тұру, зыр жүгіру, елбек қағу, дедек қағу, имең қағу, бүрсең қағу, құлаш жайып қарсы алу, қолдан-қолға түсірмеу, қолды-аяққа тұрғызбау, өкшесін жерге тигізбеу, жаны қалмау, жатып жастық, иіліп төсек болу және т.б. Сөздер мен фраземалар мағыналарының құрамындағы микроком- поненттердің эмосемалары бұл бірліктерді әр түрлі эмотивті бояулар, реңктер беріп, экспрессивтілікке қоса эмоционалдық шырай қосады. Алай- да, бұл категориялар бір-бірімен диалектикалық байланыста болсадағы, мағынаның әр түрлі аспектілеріне жатады. Экспрессивтілік денотатқа жат- са, эмотивтік-коннатацияға жатады. Осы тұста В.И. Шаховский тұжырымы орынды: «... В том, что эмотивность – коннотативна, а экспрессия – денота- вивно, и что всякая эмотивность экспрессивна, нет противоречия, так как эти категории связаны: все эмотивные единицы обязательно имеют в де- нотате экспрессивные семы, но не все экспрессивы предполагают наличие эмотивной коннотации» [В.И. Шаховский, 1983; 32 б.]. Сөздер мен фразеологиялық оралымдардың мағынасындағы эмо- ционалдық семалар бағалаушы семалармен тығыз байланысты. Кей- де олардың ара жігін ажыратудың өзі өте қиын. Сондықтан да көпшілік ғалымдар бұл ұғымдардың арасына дефис белгісін қойып біріктіріп қолданады: мағынаның «эмотивтік-бағалауышты», «эмоционалдық- Авакова Р.А. Фразеосемантика 192 бағалауышты» компоненті. Алайда, бағалағыштық семаның табиғаты ту- ралы түсінік семасиологияда біркелкі емес. Бірінші көзқарас. Коннотация денотаттың белгісін емес, сөйлеушінің оған қатысын және қарым-қатынас жасау ситуа-циясын сипаттаса, онда бағалағыштық коннотативтік сема болып табылады; салыстырыңыз: ерсі, сорақы, өрескел, жалқау, жатып ішер (жағымсыз баға), батыр, қыран, қаһарман, көгершін, ботақан (жағымды баға). Екінші көзқарас негізінде бағалағыштықты модалдықтың бір түрі ретінде қарастыру жатыр. Коннотация негізі болып табылатын экспрессив- тер қос модальдық мағынаға ие: бірінші – таза бағалағыштық, олар номи- нация атауын (денотатты) сипаттайды, екінші – эмотивті-бағалағыштық, мотивтенетін (уәжденетін): а) сөз немесе фразеологизмнің ішкі формасы арқылы көрінетін адамның сол бейнедегі «күйзелісі» немесе б) сөйлеушінің күтпеген, таңсық ситуацияға (белгіге) эмоционал-дық реакциясы [В.Н. Те- лия, 1986; 25-26 бб.]. Сондықтан да біріншісін – денотативті-бағалағыштық, екіншісін – эмотивті-бағалағыштық модальдылық деп атауымызға болады. Екінші мағына коннотация аспектісіне жатады. Осы ойды В.Н. Телия былай деп дәлелдей түседі: «... Этот эмотивно-оценочной компонент вместе с основа- нием оценки (внутренней формой), а также стилистической маркировкой и образуют коннотацию» [В.Н. Телия, 1986; 20 б.]. Үшінші көзқарас. Олар бейнелейтін белгілері таңбаланатын атауға қатысты болғандықтан, мағынаның бағалағыштық семасы ұғымдық болып табылады. Осыған орай бағалағыштық семаны денотативті деп жіктеген жөн. Мәселен, алаяқ, сұғанақ – «өте қу адам, басқа біреулер арқылы өзінің ісін тындыратын адам, мысқылдау – «біреуді кекетіп, жақтырмай, төмендетіп, қызғаныңқырап сөйлеу», бөспе – «ақыл парасаты төмен, көп мақтанып, түк тындырмайтын адам» және т.б. Бағалағыштық сема табиғаты жағынан өте ұтымды, бірақ оның құрамындағы эмосема оған эмоционал- ды реңк беретіні сөзсіз. Бірақ оның мұндай табиғаты, оның денотативтік қасиетін жоя алмайды. Екінші жағынан, эмоционалды реңк денотаттың бойында коннотацияның туындауына түрткі болады. Біздіңше, осы аталған көзқарастардың ішіндегі үшіншісі ақиқатқа жақындау ма деп ойлаймыз. Мағынаның бағалағыштық микрокомпоненті туралы пікірталас соңында айта кететін бір жайт кез келген тілдің лексикалық құрамында жағымсыз мәндегі бағалаудың саны жағымдымен салыстырғанда басымырақ. Мұның себебі, жақсылықтың барлығы нома, міндетті компонент ретінде қабылданады. Сонымен номинативтік бірліктер мағыналарының микро-компо нент- терінің ішінде дәстүрлі түрде эмотивтілік (эмосемалар) пен ассоциативтік- бейнелі кешендер коннотативті болып табылады. |