Г. Ж. Жапекова архапкалык, мэаенпет

тығыз  бірлікте  болуына  себепші  және  құдіретті  күші  бар  нәрсе»,  - 

міне,  Меньнің  және  басқаларының  пікірі  — осындай.  Бұл  жерде  сөз 

жабайы  адамның  санасында  біз  ажыратып  отырған  түсініктердің  бір- 

бірінен  бөлінбейтіндігінде  болып  отыр  емес  пе;  жабайылар  үшін 

фетиш  діни  сеніммен  табынып,  бас  иетін  де,  магиялық  қасиеті  бар 

нэрсе  де  болып  табылды:  осы  екі  анықтаманың  екеуін  де  жақтайтын 

әрі  олардьгң бір-бірімен  тыгыз  байланысты  екенін  көрсететін  көптеген 

дэлелдер бар,

Қазіргі  заманғы  дінтануда  фетишизм  енді  діндердің  ертедегі 

формаларының  бірі  ретінде  емес,  мифология  мен  діннің  құрамдас 

бөлігі ретінде қарастырылатын болды.

Анимизм  (лат.  anima  animus -  жан,  pyx) -  жан  және  рухқа сену, 

яғни  рухқұлдық.  Э.  Б.  Тайлор  бұл  терминді  ертедегі  дәуірде  пайда 

болган  және,  оның  пікірінше,  кез  келген  діннің  негзі  болған  діни 

наным-сенімдерді суреттеу үшін дэл  осы  мағынасында қолданған.

«Мәні  бойынша  анимизм  -   адамның,  жан-жануарлардың, 

өсімдіктер  мен  материалдық  заттардың  соларға  ғажайып  ұқсас, 

көшірмесі  сияқты  басқа  бір  бейнесі  немесе  сыңары  (двойник) 

болатынына сену» дегенді  білдіреді дегенді  білдіреді.

Ондай  ұқсас,  көшірме,  сыңар  бейнелер  «жан»  жэне  «рух»  деген 

сөздермен  аталып  жур.  Кей  жагдайда  «жан»  деген  герминді  (мысалы, 

адамның  көшірмесіндей  ұқсас  басқа  адам,цы  айтқанда  осы  «жан» 

деген  термин 

қолданылады),  ал  басқа  жағдайларда  (мысалы, 

орманның  көшірме  бейнесін  айтқанда,  «срманның  рухы»  дейміз) 

«рух»  деп  айту  қалыптасқан,  бірақ  екеуінің  арасында  айтарлықтай 

айырмашылық  жоқ.  Латын  тілінде  ғажайып  ұқсас,  сыңар  бейнелер 

«анима»  («жан») жэне «спиратус» («рух»)деп  аталады.

Ғалымдардың  пікірінше,  рухқақұлдық  алғашқы  қауымда  ру- 

тайпалык  құрылымның  пайда  болу  кезеңінде  (ал  ол  осыдан  100 

мыңнан  40  мың  жылға  дейін  бұрын  паяда  болган),  магия  мен

фетишизмнен  кейін  шыққан.

Рухқа  кқұлдық біздің  заманымызга  да  келіп  жетті.  Бүгінгі  таңда

ол  екі  формада өмір сүруде;

-  елестерге,  елестеген  көріиістерге  ягни  қайтыс  болган  адамдардың 

жанына 

сену 

(Англияда, 

мысалы, 

саяхатты ларга 

елестер 

«мекендейтін»  жерлерге саяхат жасау  қызметі  керсетіледі);

-  спиритизм  (лат.зрігііиз-рух,  жан;  аруактардың  жанымен  тілдесе  алу 

мүмкіндігіне  сенім).  Ол  1948  жылы  АҚІІІ-та  пайда  болды.  Онын 

негізін  салушылар  әпкелі-сіңлілі  Маргарет,  Катрин  жэне  Лея  Фокс 

(олардан  көп  уақыт бұрын-ақ  спиритизмнің  көптеген  тәсілдері  белгілі 

болса  да)  саналады.  Олар  өздерін  медиумдар  деп  атады  (лат.  mcdius  -

47

адам,

I 

^ ^ 

•

арасында  делдалдық  кызмет  аткара  алатын  қасиеті  бар  адам)  жэне  о 

дүниедегі  аруақтардың  рухын  шақырып,  солармен  тілдесе  алатын 

касиеттері  бар  екенін  жария  етті.  Ж ұрт  оларга  сенді.  Олардың 

ізбасарлары  пайда  болды.  Бірақ  қырық  жылдан  кейін,  1888  жылдың 

качан  айының  21-інде  олар  халык  алдында  осы  уақытқа дейін  жұртты

алдап  келгендерін  мойындағанмен,  аруақтардың  рухымен  байланыс 

жасауга болады  деген  сенімнің таралуы  жалғаса берді.

Спириттер  іс-жүзінле  рухтармен  байланыс  жасаудың төрт тәсілін

колданады:

-  М едиумдар  аркылы.  Бұл  жерде  байланыс  жасау  тәсілі 

мынандай; 

алдымен 

спириттер 

медиумға 

байланыс 

сеансына 

рухтардың  қайсысын  шакырғысы  келетіндерін  хабарлайды,  содан 

кейін  медиум  аталған  рухты  қатты  дауыстап  шақырады  да,  оған 

сұрақтар  қояды.  Сеанс аяқталған соң,  медиум жиналғандарга рух өзіне

қойылған  сұрақтарга қандай жауаптар  қайтарғанын  айтады;

-  Үстел  арқылы.  Рухтармен  үстелдің  көмегімен  байланыс

жасағанда,  спириттердің  біреуі  рухқа  дауыстап  сұрақ  қояды.  Содан 

кейін  спириттер  үстел  бір  жағына  жантайганша,  (немесе  рух  еденді 

ұрганша),  әріптерді  бірінен  кейін  бірін  айта береді.  Үстелдің жантаюы 

(немесе  еденді  ұруы)  рухтың  қай  эріптен  бастап  қойылған  сұрақтарга 

жауап  бере  бастаганын  көрсетеді.  Осылайша  екінші  әріп  шығады.  Әрі 

қарай  рухтың  әріптерді  атауынан  қойылган  сұрақтың  толық  жауабы

алынады.

-  Кішкентай  тэр)елке  көмегімен.  Бұл  жердегі  «технология» 

мынандай:  төңкерілген  кішкене  тэрелкенің  ортасынан  бір  шетіне 

қарай  сызық  салынып,  үлкен  қағаз  кесіндісіне  шеңбер  сызылады. 

Шеңберді  айналдыра  әріптер  жазылады  да,  төңкерілген  тэрелке 

шеңбердің  ортасына  қонылады.  Рухқа  сұрақ  қойып,  жиналғандар  енді 

тәрелкенің  қай  әрпіне  қарай  жылжып,  қозғалғанын  күтеді.  Тәрелке 

жылжып,  сы зы қ  белгі  арқылы  бір  әріпті  көрсетеді,  сөйтіп  эр  әріпке 

жылжи  отырып,  қойылран  сұраққа  жауап  береді.  Кейде  қағаз  бетіне 

эріптерге  қосымш а  «иә»,  «жоқ»  деген  сөздер  және  0  және  9  дейінгі

сандар жазылады.

«Уия 

тақтасы» 

арқылы. 

Оны 

1892 

жылы 

ойыншықтар

фабрикасының  қожайыны  Исаак  Фулд  ойлап  тапты.  Бұл  өзі  -   ерекше

аспап,  оның  атауы  француздардың  «уи»  («ия»)  жэне  немістердің  «я»

(«ия»)  деген  сөздерінін,  тіркесімен  түсіндіріледі.  Бұл  аспапта  арнайы

индикатор  (көрсеткіш )  орнатылған.  Оған  саусагыңды  тигізсең,  ол

әліпбидің  әрпін  немесе  «иэ»,  «жоқ»  немесе  0-ден  9-га  дейінгі

сандарды  көрсетеді.

48

15 

Р у -тай п ал ы қ  діндер;  тотемизм, е гш ш іл ік   к у л ьті ата- 

бабалар  культі, көсемдер  культі,  шамандыіқ

Діннің ерте  формалары  мен  ру-тайпалық діндер  арасында  накты 

шекара  белгілеу  мүмкін  емес,  өйткені  олардың  тамырлары  магия, 

патқақұлдық  жэне  рухқақұлдықпен  астасып,  тереңге  кеткен.  Бұл 

соңгылардың  кай  жерде  бітіп,  ал  қай  жерден  жаңалары  басталатынын 

анықтау  да  — мүмкін  болмайтын  іс.  Алайда  ру-тайпалык  діндер  деп 

алғашқы  кауымдақ  құрылыс  жағдайында  қалыптасқан  діндепді  атаү

үиреншікті  болып  кетті.  Оған  қоса магия,  пагқақұлдық,  ру хқақұлд ы қ- 

бэрі  өзінің  бірнеше  даму  сатысынан  өткен  жаңа  қоғамдық  -  

экономикалық 

формацияда 

да 

өз 

ықпалын 

сақтап 

отыр. 

Әрқайсысының  өзіне  тиісті  діни  формалары,  ал  дэлірек  айтқанда, 

діншілдік жай-  күйі, хал-ахуалы бар.

Тотемизм  -   қандай  да  бір  адамдар  тобының  (ру,  тайпа)  және 

белгілі  бір  жан-жануарлардың  немесе  өсімдіктердің  арасында  (кейде 

табиғат  құбылысы  мен  жансыз  нәрселер  арасында)  ерекше  жұмбақ, 

түсініксіз  бІр  байланыстың  бар  екендігіые  сенуді  білдіретін  дін 

формасы.

«Тотем»  сөзі  (ototeman  -   рулық  қауымға  жататын)  Солтүстік 

Американы  мекендейтін  үндістердің  одживбе  -   табиғаттан  тыс 

ғажайып  бір  күш  арқылы  сол  топтың  немесе  жеке  тұлғаның  өмірімен 

тығыз  байланысты  өсімдік  немесе  аң  деген  магына  беретін  сөзінен 

енген.  Африка мен  Солтүстік Америкада тотем  ретінде  сонымен  қатар 

көбінесе 

жан-жануар, 

аңдармен 

байланыстырылатын 

табигат 

кұбылыстары  да  (жауын-шашын,  күннің  к"үркіреуі,  найзагай,  жел 

жэне  т.  б.)  қабылдана  береді.  Тотемдер

жыныстық  (рудағы  еркектерге  және  эйелдерге  жататын)  немесе  жеке- 

дара  бола  береді.  Рулық  қауым  тотемі  болган  жағдайда,  тотемдік 

жануар  өздерін  солармен  ұқсастырып,  теңестіретін  рудың  немесе 

топтың  барлық  мүшелерінің  ортақ  аргы  тегі  (  алыс  ата-баба,  ру 

басшысы) болып  саналады.

Тотемизімді  зерттеу  барысында  оның  пайда  болуы  алгашқы 

адамның  шаруашылық,  күнкөріс  қызметі  -   егін  өсір  немесе  аң 

аулаумен  тыгыз  байланысты  екені  анықталды.  Адамдардың  тіршілік 

етіп,  өмір  сүруіне  мүмкіндік  беретін  хаГіуандар  мен  өсімдіктер 

түсіндірілетін 

ұгымдар 

бола 

бастады. 

Тотемшілік 

ертедегі 

гасьгрлардан,  эсіресе  адамзат  дамуының  ерте  сатыларында  тұрган

тайпалар заманының біздің заманымызға да  келіп  жетті.

XIX 

гасырда,  мысалы,  Австралиянын,  жиырма  бірінші  рулық 

ұжымының  өмірін  зерттей  келе,  галымдар  олардың  он  төртінің

тогттасқан

49

өздерін тәмендегі  хайуандардың:  кенгуру,  опоссума, ехидна 

улы 

жылан),  қалталы  суыр,  динго  иті,  жабайы  мысық,  шұбар  жылан, 

жұлдыз  құрт,  страус,  бүркіт,  бірқазан,  қарга,  ақ  какаду  аттарымен  .  ал 

екеуі  өсІмдіктердің  —  су  лалагүлінің  және  қара  өрік  агашының 

атсіүымені  бесеуінің  табигат  заттарьи  күн,  теніз,  жаңбыр,  жылы  жел,

аталатынын  анықтады

Қазактарда да  дәл  осы  тотемшіліктен  шыгатын  бір  әдет  бар,  ол

-   балаларын  жан-жануарлардың,  өсімдіктердің  атауымен  атайтын

салт.

Тотемшілік 

өзінің 

бастапқы 

түрінде 

Солтүстік 

Америка 

үндістерінде,  Орталық  Африка  аборигендерінде,  сонымеп  бірге 

бірқатар  солтүстік 

халыктарында  сақталған.  Киелі  жануарларга 

табыну  да  бастауын  тотемнен  алады.  Мысалы,  Үндістанда  күні 

бүгінге  дейін  сиырлар,  жолбарыстар,  маймылдар,  ал  кейбір  елдерде 

қолтырауындар,  пілдер  жэне  басқа  да  жануарлар  киелі  саналады.

«Өткен

жүиесі туындады. 

шасы,  -  деп  жазады

Артемьев, 

қазіргі 

заманның 

бірқатар 

діндеріндегі 

тагамдарга 

салынатын  тыйым  болды.  Мысалы,  ислам  өзін  тұтынатындарга 

шошқаның  етін  жеуге,  ал  яьудилік  шошқаның,  жылқының  және

қоянның етін жеуге тыйым  салады».

Ақыр  соңында,  христиандық  салт:  Иса  М әсіхтің  денесі  кейпінде

нан,  ал  оның  қаны  ретінде  шараптан  ауыз  тию  рэсімнің  дэл  осы 

тотемшіліктен бастау  алғанын  айтпай  кетуге болмайды.

Е гін ш іл ік   культіі  —  егін  өнімінің  ш ығымына  ықпал  ететін 

табиғаттың  эртүрлі  құбылыстарына  табиғаттан  тыс,  ерекше  бір 

қасиеттер  дарыту  болып  саналады.  «Бұл  —  діншілдіктің  үстемдік 

ететін  формасына айналған  аграрлық магияның әрі  қарай дамуы».

«Егіншілік  культін, -  деп  көрсетеді  А нисим ов,-  «сенім»  сөзімен 

де,  «табыну»  сөзі  арқылы  да айқындауга  болады.  «Сенім»  сөзі  арқылы 

айқындау  :  егіншілік  культі  -   құдіретгі  егіншілік  рухтарының  бар 

екендігіне  деген  сенім.  «Табыну»  деген  сөз  арқылы  айқындау: 

егіншілік  культі  —  құдіретті  егіншілік  рухтарына  табыну.  Егіншілік 

культін  сонымен  қатар  егіншілік діні  деп  айтуға болады,  бірақ,  әдетте, 

егіншілік  культі деп  атау үйреншікті  болып  кетті»

Бұл  культ  кейінгі  матиархат  (анахандық)  сатысында,  қолмен 

масақ  теру  (бұл,  әдетте,  әйелдер  айналысатын  жұмыс  болатын) 

орнына,  тұрмы сқа  кетп<=:нмен  жер  өңдеу  тәсілі  ене  бастаған  шақта 

пайда  болды.  Ал  бұл  жүмыс  тікелей  климаттық  факторға  тәуелді  еді. 

Сол  себепті  де  осы  фак^горларга  табигаттан  тыс  қасиеттер  берілетін 

болған.

50

Егіншілік  рухтары  -   бұл  өмірде  нақты  бар  немесе  адамдардың 

ой-қиялында 

болатын 

егін 

шығымына 

ыкпал 

ететін 

табигат 

факторларының 

сыңарлары 

(двойники). 

Нақты 

ықпалы 

бар 

сынарларга  жердің,  өсімдіктің,  күннің,  жауын-шашынның,  желдің 

және т.  б.  рухтарын  жатқызуга болады.

Егін  өніміне  адамдардың  ой-киялында  ғана  эсер  ететін 

сыңарларга  Айдың,  Шолпанның,  Марстың,  Юпитердің  жэне  басқа  да 

планеталардың  рухтары  жатқызылады.  Бір  қызыгы,  сол  киваилердің 

өнімділікті 

кушейтетін 

эротикалық 

салттары 

әуелі 

аңшылык 

шаруашылықтарында  да  қолданылады,  бір  Караганда,  оған  ешқандай 

қатысы  болмауға  тиіс  сияқты,  сөйтсе  де,  әйелдің  жыныс  мүшелеріне 

тигізу  арқылы  оның  сиқырлық  касиеті  дюгон  мен  тасбақа  аулағанда 

қолданылатын  сүңгі-найзага  даруы  керек  екен. 

Осыған  ұксас 

магиялық  амал-айлалардың  көмегімен  эйелдердің  тұқым  көбейткіш 

күштерін 

бау-бақшаларына, 

егін 

алқаптарына  багыттау 

рэсімі 

Америкадағы, 

Африкадағы 

жэне 

жер 

шарынын 

басқа 

да 

түпкірлеріндегі 

егіншілік 

шаруашылығымен 

айналысатын 

халықтардьтң көпшілігінде сақталған.

Егіншілік  культімен  құрбандық  шалу  да  байлаііысты.  Алғашқы 

кауымның адамдарының ойынша, өнім -  рухтардың оларға қүрбандық 

шалғандарына  ризашылык  білдіріп  лсіберген  сый-тартуы.  Сол  себепті 

кейбір  халықтарда  адам  өмірін  де  қүрбандыққа  шалу  рәсімі  болған. 

Мүндай  жабайы  салттың  XIX  ғасырдың  бірінші  жартысында  да 

сақталғанын  ғалымдар дәлелдеп  отыр.

Ата-баба  культі,  яғни  ата-баба  рухына  табыну  -   адамдар  мен 

олардың  қайтыс  болған  туысқандары  арасында  табиғаттан  тыс  бір 

байланыстарды  сақтауға деген  сенім.

Көсемдер  культі,  яғни  көсемдерге  табыну  -   тайпанын  баска 

мүшелерінін  бойында  жоқ,  ал  тек  көсемдерінің  ғана  бойында  бар 

ерекше  бір  жұмбақ  касиеттердің  бар  екеңцігіне  сенім.  Бүл  культ 

қауымдардың 

жіктелуіне, 

көсемдерді 

қасиеттеу, 

яғни 

оларды 

күдайдай  көруге  байланысты  болған.  Көссмдерді  ерекше  касиетті 

адамдар деп  санау  қалыптасқан.

Ш аіианизм -  айрықша адамдардың (шамандардың) адамдар  мен 

рухтар  арасында  делдал  болу,  болашаққа  көріпкелдік  болжау  айту, 

алыс  аумактарда  не  болып  жатқанын  біліп  беру,  аурулардан  емдеп 

жазу,  табиғат  өзгерістерін  туғыза  алу,  кайтыс  болғандарды  о  дүниеге,

яғни,  жерасты  әлеміне  жеткізіп  салу  және  т.  б.  кабілеттеріне  сену,

Шамандар -  культке  қызмет ететін ертедегі  кәсіби  кызметшілер.

«Шаманизм»  сөзі  орыс  тіліне  эвенкілер  тілінен  енген  «шаман» 

сөзінен  шыққан  жәнежүйкесінің  шектен  ілыға  козуын  білдіретін

51

«еліріп-есіру»  мағынасында  қолданылады.  Содан  «шаман»  сөзі  орыс 

тілі  арқылы  көптеген  тілдерге  ауысты.  Ш аманизмге  синоним  ретінде

кеиде

«шамандық»  («шаманство»)  сөзі  қолданылып  жүр.  Бірак 

ертедегі  халықтарда,  ертедегі  тілдерде  шамандардың  өз  атаулары,  - 

мысалы,  қазақтарда  «бақсы»  деген,  -  бар.  Ш амандардың орындайтын

«камлание»

деген  сөзінен  шыққан)  деп  аталады.  Бұл  -   желігіп,  елірудің  шектен 

шыққан  түрі.  Тірі  шаманды,  яғни  рухтарға  қызмет  ету  үшін  және 

солардың  көмегімен  бауырластарын  пәле-жаладан  корғау  үшін 

рухтардыц  тақдауы  түскен  адамды  ешқайсысыңыз 

көрген  жоқ 

шығарсыздар, сірә,

Ш амандык  қашан  пайда  болды?  Кейбір  археологтар  тіпті  тас 

дәуірінде  де  шамандардың  емір  сүргенін  көрсететін  жекелеген 

казбалардың  бар  екенін  айтады.  Ш амандықтың  іздері  палеолит 

мәдениеті  кезенінде  де  айқын  көрінеді.  Бірақ  өзінің  негізгі,  орталық

а^амандық

уақытта

адамдар мен  рухтар арасындағы делдал осылай  пайда болады.

іеттерінің

тудырады:

-  ол  қүдайлардан  ж әне  рухтардан  адамдар  мен  жан-жануарларға 

амандык-есендік  пен денсаулық,  мол  әнім, табысты  кәсіп ж әне  жайлы

ауа райын  жіберуді  сүрап, тіледі;

-  әлдебір  бақытсыздық,  қайғы-қасірет  бола  қалғанда  рухтарды

жәрдемдесуге  шақырды;

-  руластары  тірі  болғанда,  оларды  қорғап-сақтап  исүрді,  ал  олар 

елген  соң,  олардың  жандарын  о  дүниелік  өмірге  жеткізіп  салатын 

болды;

-  оның  міндеті  аурудың  себебін  анықтау  ж әне  науқас  адамдарды 

емдеп-жазу болды;

Ол  рухтардан  адамды  болашақта  не  күтіп  тұрғанын,  жоғалып 

кеткен  адамдардың,  малцардың,  заттардың  қайда  екенін  сүрап  біле 

алады  (көп  жағдайларда  шамандар  көріпкел  болатын).  Жалпы, 

табиғаттан  тыс  күштердің  араласуы  мүмкін  жағдайлардың  бәрі  де 

шаманның  қүзырындағыі  істерге 

жататын. 

Еркектер  ғана  емес, 

әйелдер  де  шаман  бола  алатын.  Шаман  болу  үшін,  ру  ішінде  бір  ата- 

бабаның бүрын  шаман  болуы  міндетті.  Бірақ ол жеткілікті  емес.

Біздің

заманымызда

шамандық,

непзінен,

ескіліктің

сарқыншағы  түрінде  сақгалған.  Кей  халыктарда  шамандар  ж оқ  деуге 

болады.  Бірақ  бірқатар  жерлерде  (Солтүстіктің  халықтары  арасында, 

алтайда,  Орта  Азия  елдерінде)  бүгінгі  күні  де  шамандарды  немесе

52

солардаң катарына жатқызылуы  әбден  мүмкін  адамдарды  кездестіруге 

болады.

Жоғарыда  біз  айтып  өткен  діннің  ерте  формалары  кейіннен

күрделірек  формаларға  айналып,  ертегідегідей  антроморфтык  және 

біздің әлемімізде өмір сүріп  жатқан, адамдык  күйзелістер мен  қуаныш

-  шатть*қтарға  ие  болған  қүдайлардың,  батырлардың  бейнелері 

сомдалып  шығады.  Ақырындап  қүдіретгі  қү;];айлардың,  батырлардың, 

айқын  тұлғаланған,  өздерінің  әрқайсысы  жеке-жеке  атқа  ие  болған 

карапайым  жұрттьщ  қатаң  иерархиясы  қүрылады.  Бірақ  осының  бәрі 

де  — алғашқы,  яғни  адамның  таптық  жүйег?  дейінгі  өмірден  таптык 

қоғамға өту кезіндегі  өркениеттерге тән  сипаттар.

16 Мораль әлеуметгік тәртіптің жетеісшісі  ретінде

Адам  өздерін  белгілі  бір  әлеуметгік  нормаларға  сай  үстайды. 

Адамдардың  өзгелерге  қатынасын  айқындайтын  әдептік  сапалары

ілеттілік

ниегплік

ш 

%

Мораль  (латын  тілінде  әдет  ғүрып)  адамдардың  бір  бірімен 

және  қоғаммен 

қатынастарын,  өздерін  үсігауын 

реттеп  отыратын 

әлеуметтік  институт,  қоғамдық сананың  бір

Қоғамдық  идеялардың 

құрамдас  бөлігі  ретінде  көрінетін

мораль,  сонымен  бірге,  адамдардың  қызметінде  және  түрмыстағы

өзара 

қатынастарында 

басшылыққа 

алатын 

қағидалары. 

Бүл

кағидалар адамньгң  адамгершілікке лайықты  немесе лайықсыз  әрекет

етуін, өмірде  неге ұмтъглып,  неден  іргесін  аулақ салуы  қажет екендігін 

белгілеп  отьфады.

Мораль  адам  қоғамының  пайда  болуымен  бірге  қалыптасты. 

Қоғам  03  мүшесіне  белгілі  талаптар  кояды.  Ол  талаптар  әркашан

мораль  нормаларынан

көрінеді.  Әр  қоғамның  сипатына  сай

экономикалық 

қатынастар 

негізінде 

сол 

қоғамның 

өз 

морлі 

қалыгттасады.

Моральдың  сипаты  экономикалық  жәке  қоғамдық  құрылыспен 

аныкталады,  өйткені,  оның  нормаларынан  белгілі  бір  топтың, 

халықтың  мүдделері  байқалады.  Алғашқы  қауымдық  қүрылыс  кезінде 

мораль  нормалары 

қоғаның  барлық  мүшелері  үшін  бірдей  болды. 

Таптардың шығуымен  бірге мораль таптық сипат алды.

Мораль  немесе  адамгершілік  туралы  ілімді  әдеп  (этика)  дейді. 

Ол  моралдық  нормалардың  шығу  тегін,  мәнін,  қолдану  тетіктерін 

зертейді,  олады  түсіндіреді,  адамның  қылығын  адамгершілік  талаптар 

тұрғысынан  багалау өлшемдерін аиықтап  береді.

53

Мораль  күнделіктіі  өмірде  болып  жататын  адамдар  арасындағы 

карым  қатынастарды  реттеуге  кажетті  үстанымдарды  белплеиді.

• 

__ 

О 

L1

Қоғамдык 

өмірле 

ж әне  түрмыста

адамдар 

арсындағы

катынастар  ғасырлар  бойы  калыптаскан  моральдық  нормалар  арқылы

әлеуметтік

моралдык  нормаларды  қоғамнан  бөліп  алып,  баска  бір  «идеялар 

дүниесінен» 

іздеуге 

болмайды. 

Моральды 

адамдардың 

өздері

жасайды, біреулері  макүлдап, біреулері  ж окқа шығарады.

М оральдық  нормалар  адамдардың  бір  біріне  ж әне  қоғамға

білдіруменбірге

сезімін,  арын,

намысын,  ұжданын  айкындайды,  адамнын  әрекетін  ретке  салады. 

Адамгершілік  мәселесі 

әдептің  негізгі  өзегі.  Адамға  қоиылатын 

басты  талап  асыл  да  ізгі  адамгершілік  қасиетгерді  бойына  сіңірген 

үлағатты  азамат борлып  шығу.  Өйткені,  адам  өзінің  адамгершіліпмен, 

қайырымдылығымен, адалдығымен, әділеттілігімен  ардакты.

Моральдык  тазалык  адамгершіліктің  ең  биік  шыңы.  Әдеп  пен

"

 

____________ ■ 

ш  ш  ш  Л   W  W

 

I V f f t   I  

П   I -   I

кеттерінен

зұлымдык

пен  әділетсіздік,  борыш  пен  жауапсыздық,  арлылық  пен  арсыздық, 

үждандық  пен  үждансыздық  адамның  мінезі  мен  әрекетінен  көржіс

береді.

Моралдың  негізгі  атқаратын  функциясы  адам  мен  адам,  адам 

мен  қоғам  арасындағы  қатынасты  реттеу,  осыны  өзгелерге  үлгі  етш, 

келесі  ұрпаққа  тәж ірибе  қылып  жеткізу.  Ал  бұлар  жеке  және 

қоғамдық  сипатта  көрінуі 

мүмкін.  Адам  қоғамнан  тыс  өмір  сүре

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: