Г.Ә. Омарбекова тіл және жаһандану
жүктеу/скачать 1,32 Mb. Pdf көрінісі
|
| 5.1. МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ САЯСАТЫ
Тіл саясаты дегеніміз – мемлекеттің белгілі бір мемлекеттік немесе әкімшілік аумақта орналасқан қоғамдағы тілдің жұмысы- на саналы түрде әсер етуі, тілді жоспарлау саясаты. Тіл саясаты белгілі бір мемлекеттік шаралар жүйесі арқылы жүзеге асырыла- ды. Сайып келгенде, тіл саясаты әрқашан мемлекеттік саясаттың көрінісі болып табылады. Тіл саясатындағы қателіктер көбіне ұлттық және әлеуметтік қатынастардың асқынуына әкеледі. Бел- гілі бір мемлекеттегі немесе қоғамдағы кез-келген тіл саясаты, атап айтқанда, келесі негізгі бағыттарға келіп тіреледі: 1) жағдай- ды таңдау, айқындау және ресми мемлекеттік тілді ілгерілету; 2) басқа тілдердің мемлекеттік тілге қатысты жағдайын айқын- дау; мемлекеттік және жергілікті тілдердің қолданыстағы арасал- мағын, қолдану салалары мен түрлерін анықтау; 3) мемлекеттік тіл нормаларын кодификациялау, қалыпқа келтіру және жетілдіру; 4) әліпбиді жасап шығару, сауатсыздықты жою; 5) кодификация- ланған мемлекеттік тілдің міндетті түрде қолданылу бағыттарын айқындау, мәдени дәстүрлерді сақтау. Мемлекеттік тіл саясаты дегеніміз – көпұлтты және көптілді қоғамдағы жеке тілдердің функционалдық қатынастарына өзара әсері дегенді білдіреді. Бұл әсерді бірінші кезекте мемлекет және оның құзырлы органдары жүзеге асырады, мысалы заң шығарушы жиналыстар мен комиссиялар, оның ішінде кейбір елдерде арнайы комитеттер (мысалы, Үндістанда, премьер-министр басқаратын хинди тілі мәселесі бойынша орталық директорат бар). Екіншіден, білім беруді, баспасөз, бұқаралық коммуникация, баспа ісі, театр, кино, кітапханалар жұмыстарын ұйымдастыратын субъектілер болып табылады. Үшіншіден, ғылыми-зерттеу лингвистикалық орталықтары, аударма қызметтері, «Тіл комитеттері» қызметтері, мәселен, Якуб Колас атындағы Беларуссия ғылым академиясының тіл білімі институты (1929), Қазақстандағы Ахмет Байтұрсынұлы атындағы тіл білімі институты (1932), Жапонияның Ана тілі мем- лекеттік ғылыми-зерттеу институты (1946 жылдан бастап), Кана- дадағы 1963 жылдан бастап билингвизм мен бикультурализмді зерттеу бойынша корольдік комиссия. Сонымен, мемлекеттік тіл саясатының субъектілері қатарына әртүрлі қоғамдық институттар V. ТАРАУ. ТІЛ САЯСАТЫ. мен ұйымдар: саяси партиялар, мұғалімдер, жазушылар, журна- листер, ғалымдар бірлестіктері, барлық ерікті қоғамдар, «Ана тілі қоғамдары», мысалы, Словениядағы 1779 жылы құрылған Славян қоғамы, Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы (1989), Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы (2018), Францис Скорин атындағы Беларуссиялық тілдік серік- тестік (1990) жатады. Дегенмен де, мемлекет пен қоғамдық ұйым- дардың жоспарлаған мақсаттары әрқашан үндесе бермейді. Мемлекеттік тіл саясаты неғұрлым кең әлеуметтік және социо- лингвистикалық категорияларды (мысалы, ұлттық саясатты, тіл саясатын) қамтиды және әлеуметтік реттеудің басқа түрлерімен де айналысады. Ұлттық саясат көп ұлтты қоғамдардағы этносаралық қатынастарды реттеуден тұрады. Әртүрлі халықтардың құқықта- ры қалай түсіндірілетініне сәйкес, ұлттық саясат әділетті (яғни, БҰҰ Жарғысында бекітілген халықтардың тең құқықтық қағи- датына негізделген) немесе дискриминациялы (яғни, белгілі бір ұлттың құқығына нұсқан келетін) болады. Дискриминация (лат. diskriminatio - айырмашылық) – азаматтардың бір тобының нәсілі- не немесе ұлтына, жынысына, дініне, саяси сенімдеріне және т.б. байланысты құқықтарын шектеу немесе айыру. Ұлттық мәселелерді шешуде бір-бірінен ерекшеленетін екі бағыт анықталады: унитаризм және сегрегация. Унитарлық (лат. unitas - бірлік) – біртұтас, бірлескен, тұтас) саясаттануда уни- тарлы мемлекет федерациядан әкімшілік-аумақтық бірліктердің (облыстық, аудандық және т.б.) орталықтандырылған әкімшілі- гінің болуымен айырмаланады және бұл құрамда тәуелсіз феде- ралды мемлекеттік құрылымдар (штаттар, жерлер) болмайды. Унитаризм ұлттық айырмашылықтарды ескермейді және ұлттық мәселелерді шешуде жалпы өзара ассимиляцияны: мәдени, пси- хологиялық, күнделікті тұрмыстық, мемлекеттік-ұйымдасты- рушылық, тілдік және басқа да кез-келген айырмашылықтарды жою ретінде қарастырады. Екінші жағынан, унитарлы мемлекет (яғни, федерация емес) қоғамның этномәдени және тілдік әртүр- лілігін сақтауға бағытталған ұлттық саясат та жүргізеді (унитар- лы мемлекеттегі мұндай плюрализмнің мысалына Финляндияны атауға болады). Әдетте, унитарлы мемлекетте бір ғана конститу- 106 107 ТІЛ ЖӘНЕ ЖАҺАНДАНУ ция, бір азаматтық, бір орталықтанған жоғарғы билік жүйесі бо- лады. Унитарлық мемлекеттің аумағы саяси тәуелсіздікке ие бола алмайтын әкімшілік-аумақтық бірліктерге бөлінеді. Жергілікті өзін-өзі басқару белгілі бір дәрежеде орталық мемлекеттік ор- гандарға және орталық әкімшілікке бағынады. Осылайша, унита- ризм бүкіл мемлекеттік аппаратты орталықтандыруды, әкімшілік- аумақтық бірліктерде құрылған муниципалды органдарға тікелей немесе жанама бақылауды қажет етеді. Аталған себептерге бай- ланысты, орталық әкімшіліктің жергілікті өзін-өзі басқару орган- дарына бақылау дәрежесі мен формасындағы айырмашылықтар унитарлы мемлекеттерді орталықтандырылған (Франция, Түркия, Жапония) және орталықтандырылмаған (Ұлыбритания, Жаңа Зеландия) деп бөледі. Біртұтас ұлттық саясат жағдайында «барлық халықтар- дың теңдігі мен бауырластығы» деп жарияланса да, шағын ха- лықтар «саяси сенімсіздер» статусымен дискриминацияға ұшы- рады (КСРО-да, сталиндік геноцид және Кеңес-Герман соғысы жылдары 61 этнос пен этникалық топтар күшпен қоныс аудару үрдісіне ұшырап, депортациялау орын алды). 1926 жылғы халық санағы бойынша КСРО халқы 194 ұлт және ұлыстардан тұрды, 1979 жылғы санақ бойынша бар болғаны 101 ұлт өкілдері болды. Сонымен бірге, өз ұлтының тілін ана тілі деп атаған иермендердің үлесі азайды. Осылайша, КСРО-да ұлттық саясаттың мақсаты жеке халықтардың мәдениетін дамыту емес, жаңа идеологияны тарату, оны насихаттау, орыс тілінің қолданыс қызметін кеңейту көзделді. Бұл, ең алдымен, барлық халықтардың жазбаша тілін кирилл әліпбиіне аударуда көрініс тапты, себебі екі әліпбилік жүйені қатар қолданылу орыс тілін үйренуге кедергі келтірді. 1940 жылы КСРО құрамына кірген барлық халықтар кирилл әліпбиін қолданды. Унификациялау іс жүзінде жергілікті ұлт- тық тілдердің фонемалық жүйесін ескерместен жүзеге асырыл- ды, орыс графикасының құрамы жаңа әліпбиге енгізілді, орыс тілінің емле ережелері жетекші болды. Біріктірудің нәтижесінде 30-шы жылдардың соңында он бестен астам халық өзінің ұлттық жазуын жоғалтты, олардың ішінде ірі этностар да болды (твер- лік карелдер - 107 мың адам еді). Унитаризациялаудың тағы бір шешуші факторы орыс тілінің мектепте оқуға міндетті түрде та- V. ТАРАУ. ТІЛ САЯСАТЫ. ралуы болды. 1934 жылы кет және ительмендер үшін мектептер- де оқу процесін толығымен орыс тіліне бастауға, басқа солтүстік халықтардың мектептерінде екінші сыныптан бастап, ал үшінші сыныптан бастап толығымен орыс тіліне көшіру туралы шешім қабылданды. Оқытылатын ұлт тілдердің саны үнемі кеміп отыр- ды (1960 жылдардың басында 47 тіл, он жылдан кейін тек 30 тіл, 1982 жылы олардың саны 17-ге дейін төмендеді). Соңында бұл үдеріс титулдық емес халықтарға арналған ұлттық мектептердің толық жабылуымен аяқталды. Титулдық халықтар – белгілі бір аумақта тұратын басым ұлт өкілдері, осы этнос негізінде әкімшілік-аумақтық құрылымның атауы негізделеді. Этникалық дискриминацияның екінші көрінісі – сегрегация. Сегрегация (лат. segregatio - бөлу, оқшаулау, алып тастау, бөлек- теу) – адамдардың күнделікті өмірдегі жүйелі түрде нәсілдік, этникалық немесе басқа топтарға бөлінуі. Сегрегацияның екі формасы бар: институционалды және аумақтық. Институционал- ды сегрегация бойынша әр түрлі нәсіл өкілдері тек өздері ғана параллельді мекемелерді, мысалы, мектептер, ауруханалар, та- мақтану орындарын міндетті түрде бөлектеніп жеке қолданады. Аумақтық сегрегация жағдайында белгілі бір топтар өздері үшін арнайы бөлінген аумақтарда (резервацияларда) тұруға мәжбүр. Алайда сегрегация көбінесе иерархиялық жағдайлармен тығыз байланысты орын алуы да мүмкін, мысалы, бір нәсілдің адамы- на басқа нәсілдің өкілі қызметші, күтуші ретінде қызмет етуі мүмкін. Сегрегацияның оңтүстік африкалық нұсқасын – апарте- идты (африкалық тілде apartheid - бөлек тұру) БҰҰ адамзатқа қарсы қылмыс ретінде таныды. 80-ге жуық мемлекет «Апартеид қылмысын болдырмау және жазалау туралы конвенцияға» мүше ретінде қатысады (1973). Сегрегацияның жекелеген элементтері КСРО-да жер аудару, жекелеген халықтарды өздерінің туған жер- лерінен еріксіз қоныстандыру түрінде жүзеге асты. Қазақтың ал- дыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдері саяси қуғын-сүргінге ұшы- рады, оларға «буржуазияшыл-ұлтшыл» деген айып тағылды. Олар әртүрлі мерзімге түрмеге қамалды, ату жазасына кесілді, еріксіз жер аударылды. Соғыс басталуымен барлық этникалық немістер шығысқа қоныстануға мәжбүр болды. Соғыстың соңында Түр- кияның бейтарап саясатына қарамастан, Грузиямен шекаралас 108 109 ТІЛ ЖӘНЕ ЖАҺАНДАНУ аймақтардан түріктер мен күрдтер шығарылды. 1943–1944 жыл- дары қалмақтарды, қарачайларды, балкарларды, ингуштарды, қы- рым татарларын жаппай жер аудару жұмыстары жүргізілді. Қоныс аудару кезінде, әрине, ұлттық тәрбие және білім беру жүйесі бұ- зылды. 1957 жылдан бастап қана жағдай жақсара бастады. Қырым татарлары мен немістерге ұлттық автономия құруға рұқсат етіл- ді, олардың құқықтары қалпына келтірілді, мерзімді басылымдар шығарылды, содан кейін олардың жаңа қоныстарында мектептер пайда бола бастады. Осылайша, КСРО-дағы ұлттық тіл саясаты бойынша конституцияда бекітілген халықтардың тең құқықтары қағидатына қарамастан, КСРО-да тұратын аз ұлт өкілдерінің өз тілдерін пайдалану және ана тілдерінде білім алуы үшін этника- лық құқықтарына нұқсан келтірілді. Мұның бәрі қазіргі уақытта көптеген халықтардың өздерінің ұлттық тілдерін, жеке жазуларын жоғалтуына әкеліп соқты. Бұрынғы КСРО-дағы, Оңтүстік Африкадағы және бүкіл әлем- дегі өзгерістерге сәйкес, адамзат ұлттық мәселелердің тиімді жол- дарын – бір ғана шешімін емес, азшылықтардың мәдени автоно- миясы мен интеграцияға бағытталған саяси және экономикалық тенденцияларға негізделген әртүрлі тәсілдерін іздестіріп табуда. Этномәдени демократиясыз және этнолингвистикалық плюра- лизмсіз саяси демократия толық орныға алмайды. Тіл саясатын- да ұлттық тілдік компонент ең айқын көрініс табуы керек. Егер бұл компонент «алынып тасталса», онда тіл тағдырын белгілей- тін мемлекеттік шаралар жүйесінде, қазіргі әлемдегі қоғамдық процестердің ұтымды жүруінің негізгі өлшемі – елдің тұрақты дамуын тежейтін жағдайлар орын алуы мүмкін. Тіл саясатының кейбір маңызды мәселелері білім беру сая- сатымен байланысты, мысалы, орта мектепті бітірушіге міндетті ана тілі туралы минималды білімді қалай анықтауға болады және, жоғары білім сатысында ана тілі мен шет тілі деңгейі қандай дәре- жеде болу керек, ана тілімен қатар шет тілін балабақшада міндетті түрде меңгеру керек пе, және т.б. Шын мәнісінде, бұл әр адамның тағдырына қатысы бар ойландыратын маңызды сұрақтар. Мемле- кеттік тіл саясатының негізгі компоненттерінің қатарына мына- ларды атауға болады: 1) теориялық бағдарлама және оны наси- V. ТАРАУ. ТІЛ САЯСАТЫ. хаттау; 2) тілдердің өзара қарым-қатынастарын құқықтық реттеу; 3) әкімшілік реттеу; 4) экономикалық іс-шаралар. Осы аталған іс-шаралар дер кезінде, институционалды қолдау тауып, сапалы жүргізілсе тілдердің этнолингвистикалық өміршеңдігі сақталады. жүктеу/скачать 1,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|