Г.Ә. Омарбекова тіл және жаһандану
ТІЛ ТУРАЛЫ ЗАҢДАР МЕН ЗАҢНАМАЛЫҚ АК-
жүктеу/скачать 1,32 Mb. Pdf көрінісі
|
| 5.4. ТІЛ ТУРАЛЫ ЗАҢДАР МЕН ЗАҢНАМАЛЫҚ АК-
ТІЛЕР Қазіргі кезде тіл саясаты көбіне заң жүзінде бекітіліп, тіл ту- ралы заңдар түрінде жарияланады. Осы тұрғыда, бұл заңдардың елдегі, республикадағы шынайы этникалық және тілдік жағдайды көрсетуі маңызды. Тіл туралы заңдар барлық елдерде бола бер- мейді. Тілдер туралы заңның қажеттілігі екі немесе одан да көп тілдер бір жерде бірдей мәртебе талап еткен кезде, бір тілге, әдет- те жергілікті тілге, қысым жасалғанда немесе тілден бас тарту қаупі төнген жағдайда пайда болады. Шамасы, төмендегі берілген тілдік жағдаяттардың түрлері мен типлері заңмен белгіленуі мүм- кін және бекітілуі керек: а) мемлекеттік тілдің айрықша қолданылуы (мемлекетара- лық келісімдер, ресми құжаттар, мектеп пен университеттің білімі; көшедегі, аялдамадағы, жолдағы жазулар, маңдайша- лар, қалалардың, көшелердің, ауылдардың атаулары); б) мемлекеттік және жергілікті тілдердің әртүрлі салаларда (қалалар, көшелер, дүкендер атауында; құжаттардың кейбір түрлерін рәсімдеуде) бірдей қолданылуы. Соңғысы, ең ал- дымен, тығыз және жинақы шетелдіктері басым халқы бар аумақтарға қатысты. Бұл, мысалы, Финляндиядағы Аландар аралындағы швед тілі. Әртүрлі елдердің тілдер туралы заңдары мыналарды анықтайды: – мемлекеттік (бір, екі немесе одан да көп) тілдің рөлі мен қызметіне қатысты ереже (бір, екі немесе одан да көп); – басқа тілдердің орны, жағдайы және құқығы; – ресми кездесулердің, мемлекеттік органдардың, ұйымдар- дың тілі, сот ісін жүргізу тілі; – азаматтардың өтініштері мен олардың өтініштеріне жауап беру тілі; V. ТАРАУ. ТІЛ САЯСАТЫ. – балабақшаларда, мектептерде, университеттерде оқыту тілі; – ресми құжаттардың, ішкі және жергілікті іскери құжаттама- ның, жарнаманың, хабарландырулардың тілі; – сайлауалды құжаттардың тілі; – радио, теледидар, газеттер, журналдар тілі; – географиялық атаулардың емле тілі; – тауар түрлері, тауарлық белгілер атауларының тілі. Тілдер туралы заңдарда мемлекеттік тілді әртүрлі кәсіптер мен лауазым иелерінің тілді меңгеру деңгейлері, мемлекеттік тілді білуге байланысты емтихан өткізу тәртібі және мемлекеттік тілді оқыту бағдарламасы қарастырылады және анықталады. Белгілі бір елде сол елдің мемлекеттік тілін міндетті түрде білу қажеттігін, тіпті көптеген жағдайда міндетті түрде мойын- дай отырып, келешекте неғұрлым жағдайға икемді және ыңғай- лы болатын мемлекеттік құжаттар анағұрлым өміршең болаты- нын атап өткен жөн. Тіл туралы заң тым егжей-тегжейлі болжамды болмауы мүм- кін, себебі қоғамдағы тілді қолданудың барлық жағдайларын немесе тұстарын алдын-ала болжау мүмкін емес. Негізінде, тіл туралы заң тек сол мезеттегі жағдайды, яғни, сол мезгілде елде орын алған тілдік жағдаятты реттейді. Тіл туралы заң қоғамды бөліп, әлеуметтік және ұлтаралық шие- леністі тудырмауы керек. Тіл туралы заңның кейбір ережелерін қайта қарау және нақтылау мүмкіндігі болуы керек. Мұндай заңдардағы кез-келген ережелер осы заңдардың өмірде қолданылу тиімділігі мен пәрменділігін тексеруді алдын ала қарастыруы қажет. Сөздер, тіл формалары – бұл белгілі бір күнде дайын болуға тиіс машиналардың немесе станоктардың жаңа маркаларының сериясы емес. Тіл туралы заңнан тез немесе жедел нәтиже күтуге болмайды. Тіл биологияның, сана-сезімнің, адам психологиясының ажырамас 122 123 ТІЛ ЖӘНЕ ЖАҺАНДАНУ бөлігі болып табылады, ал тіл туралы кез келген заңның жаңа ере- желеріне адамның психологиялық, лингвистикалық тұрғыдан бейім- делуіне біраз уақыт кететіндігі алдын-ала қарастырылуы керек. Тіліне мемлекеттік мәртебе берілген үстем этникалық топ, әдет- те, өз тілінің ықпалын кеңейтуге мүдделі. Мысалы, Индонезияда үкімет индонезия тілінің баспасөзде, ғылымда және білім беруде таралуын барынша қолдаған болатын. Кения Президенті Д. Кениата Кенияда суахили тілінің ұлттық тіл ретінде қабылдануына еңбек етіп, көп күш жұмсады. ХХ ғасырдың 20-30-жылдары Корея мен Қытайда олардың ұлт- тық тілдерін насихаттау үшін ресми науқандар өткізілді. Мемле- кеттік тілді мектептерде, курстарда оқуға жағдай жасау маңызды рөл атқарды. Осылайша, Нигерияның Жергілікті Тілдер Қоғамы бір кездері елдің ең кең таралған үш тілінде (хауса, йоруба, игбо) газеттердің басып шығарылуын белсенді түрде алға тартты, осы тілдерде мектептерде сабақ жүрді және Шығыс Нигерияның жер- гілікті парламенттерінде игбо, солтүстігінде – хауса, ал батысын- да – йоруба тілінде пікірталастар өткізді, осы тілдерді үйренуге арналған курстар ұйымдастырды. Гвинеяда ұлттық тілдерді мек- тепте білім беруге енгізу бағытында белсенді жұмыс жүргізілуде. Қазақстандық қоғамда болып жатқан экономикалық және әлеуметтік жаңғырудың маңызды аспектілерінің бірі – тіл саяса- ты. Қазақстанның жаһандану кезеңіндегі қарқынды даму жолын- дағы елді демократияландыру, әлеуметтік өркендеу саласындағы талпыныстары, білім беру жүйесін жаңаша дамыту, шет мемле- кеттермен байланысты тереңдетудегі атқарған істері бекітілген заңнама көлеміндегі ауқымды іс-шараларды қамтиды. Қазіргі еліміздің тіл саясаты көптілділікті, үштілділікті қатар қолданыс құралы ретінде дамытуды қолдайды. Елімізде әрбір азаматтың үш тілді меңгеруіне басымдық береді. Әлемдік білім кеңістігінде бәсекеге қабілетті, еліміздегі басқа ұлт өкілдерімен толерантты мәдениаралық коммуникация орната алатын, өзін тәрбиелеген мә- дениетін құрметтейтін құзіретті тұлғаны қалыптастыру – басты мақсаттардың бірі болып отыр. Соңғы уақытта адамдардың өмір сүру жағдайлары едәуір өзгерді, өмірде және кәсіпте адамның ең- бек мобильділігіне ерекше мән беріледі. Міндеттердің алуан түрін V. ТАРАУ. ТІЛ САЯСАТЫ. шапшаң және нәтижелі орындау бір немесе бірнеше шет тілдерін меңгерген мультилингвалды азаматқа қолжетімді болатындығы- на байланысты қазіргі таңдағы осындай кәсіби мамандар еңбек нарығында мол сұранысқа ие болып отыр. Бірнеше шет тілдерін білетін адам – мультилингв – екінші, үшінші шет тілдерін меңге- ру процесінде қалыптасатын жеке қабілеттерімен және бірқатар негізгі құзіреттіліктерімен айырмаланатын «ерекше тілдік тұлға». Көптілді адамға, сонымен қатар көпмәдениеттілік қасиет тән – көпмәдениеттілік бұл өз мәдениетіне жаны ашитын, толерантты, талдап бағалай алатын мінез-құлық сапасы» [84]. Үш тілді оқыту – жаһандану талабы. Қазақ тілі – ұлттық біре- гейліктің, орыс тілі – ел ішіндегі жергілікті тұрғындар арасындағы қатынас тілі және ағылшын тілі – қазіргі заманда жер бетіндегі әрбір халықтың әлемдік кеңістікте өз бірегейлігін танытуға қол- данатын ортақ түсінікті тілі. Үштілділікті дамытудың құқықтық негізін Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты саласындағы заңнамалық құжаттар құрайды (4-кесте). Алдыға дамып кеткен мемлекеттермен терезе теңестіру осындай заңдастырылған мем- лекеттік заңнамалармен бекітіліп, сатылы дамығанда өз жемісін берері сөзсіз. 4-кесте. Қазақстан Республикасының тілдерді дамыту мен қолдану саласындағы заңнамалық актілері жүктеу/скачать 1,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|