Г.Ә. Омарбекова тіл және жаһандану

46
47
ТІЛ ЖӘНЕ ЖАҺАНДАНУ
болып саналады. Алайда этникалық, лингвистикалық неме-
се мәдени топтарға жіктеген кезде оны салыстырмалы түрде 
гомогенді деп санауға болады. АҚШ тұрғындарының 97 пай-
ызы ағылшын тілін еркін меңгерген, Халық санағы Бюросы 
АҚШ халқының 77,9 пайызы негізі бір этникалық кавказдық 
топқа жатады деп санайды (АҚШ санағы, 2012). Бұл Нигерия 
немесе Үндістан сияқты елдермен салыстырғанда күрт ерек-
шеленеді, себебі бұл елдерде халықтың 30 пайыздан астамы 
өз ана тілінде сөйлемейді. Ағылшын тілінде сөйлеу қабілеті 
бүкіл АҚШ халқына, сондай-ақ бүкіл әлем бойынша жүзде-
ген миллион адамдарға артық мүмкіндіктер беретіні сөзсіз.
Лингвистикалық империализм (Р. Филлипсон) теориясына 
сәйкес, америкалық ағылшын тілі империалистік басымдық 
танытып, яғни үстемдік ететін мәдениеттің құралына айнала-
ды. Ол перифериялық тілдерге қауіп төндіріп, басым мәде-
ниеттің құндылықтарын уағыздайды. Жалпы адамзаттық мә-
дени құндылықтарға бағыты, әлеуметтік-тарихи қажеттілік, 
ұлттың бәсекелестікке қабілеттілігі, мәдени уақыт талабы 
ретінде Қазақстанда «Үштұғырлы тіл» мәдени жобасы қабыл-
данды және «Пәндік білімді шет тілінде оқыту» бағдарлама-
сы тілдерді қандай да бір пән бойынша нақты білімді меңгеру 
құралы ретінде қолдануды ұсынады. Қазіргі таңда Қазақстан 
қоғамында үштілділік саясаты жүріп жатыр, ол қазақстан-
дықтардың қазақ, орыс және ағылшын тілдерін меңгеруіне 
бағытталған.
Гибридизация қазіргі әлемдегі мәдениеттердің өзара әрекет-
тесуінің түбегейлі қарама-қайшы қағидаты болып табылады және 
бұл қазіргі жаһанданудың динамикалық ерекшелігі болып сана-
лады. Біз қарастырып отырған мәнмәтінде бұл құбылыс жаһанда-
ну нәтижесінде пайда болатын «мәдени және тілдік араласу» деп 
қарастырылады. Гибридизация мәдени диффузия теориясын еске 
салатын ұқсас құбылыс сияқты болып көрінеді. Оны зерттеген 
ғалымдар Ф. Ратцель, Т.Хейердаль, Ф. Гребнер, В.Шмидт және 
басқалары диффузионизмге тарихи этникалық мәдениеттердің 
әсерінен өзгерістерге алып келетін тарихи байланыстар мен мә-
дениеттердің өзара байланысын қарастырады. Көшпелілер оты-
рықшы халықтардың бір-бірімен мәдениет алмасуына, олардың 
бірінен екіншісіне мәдени үдерістердің ауысуына себепші болды. 
Көшпелілер миграциясы, олардың бір отырықшы елдерден кейін 
келесі бір отырықшы халықтарды жаулап алуы арқылы мәдени 
диффузия іске асып отырды. [https://e-history.kz]
Мәдениеттердің өзара әрекеттесу түрлерінің ішінде аккуль-
турация мәдениеттің жеке немесе жиынтық элементтерін басқа 
этномәдени топқа беру тәсілі ретінде анықталды. Мәдениет-
тердің өзара әсер етуінің табиғи үдерісі ретінде қарастырыла-
тын аккультурация «басқанікін» қабылдау/қабылдамау, ішіна-
ра немесе толық бейімделу және т.б. сияқты реакциялардан 
тұрады. Бұл реакциялар тарихи түрде мәдениеттер арасындағы 
байланыс деңгейімен де, белгілі бір мемлекеттің саясатымен де 
анықталады. 
Қазіргі әлемдік жағдайда, мәдени гибридизация голланд 
әлеуметтанушысы Ж.Н. Питерстің пікірінше, жасанды, бұрын-
нан өзара үйлеспейтін компоненттердің жиынтығы. Олар – 
жылдам және өздігінен пайда болатын және сол сияқты тез 
ыдырауға ұшырайтын жергілікті және ғаламдық формациялар 
жиынтығы. Бұл жағдайда мәдени гибридизацияны түсінуде 
мәдениаралық процестер тілдік гибридизация арқылы айқын 
көрінеді. Егер гомогенизация глобализм моделінде іске асса, 
онда гибридизация трансмәдениеттік моделінде жүзеге аса-
ды. Трансмәдениет моделі аясында, зерттеушілер атап өткен-
дей, интерференция қағидаты немесе «бір мәдениеттің басқа 
мәдениеттерде символдық мағыналарының таралуы» орын 
алады. Символдық мағыналар ағылшын антропологы А. Ап-
падурайдың ойдан шығарған әлем (‘imagined worlds’) тұжы-
рымдамасында сипатталған бейнелер-символдар мәдениара-
лық кеңістік жағдайында жасалады. Дәл қазір осылар адам 
өмір сүру үлгісіндегі кең тарап отырған талғам мен таңдауға 
айналуда. Қазіргі жаһандану мәдениетінде физикалық болмыс 
виртуалды бейнелер әлемі мәдениетімен алмасуда, бұл әмбебап 
және маңызды сипат ала бастады. Сипатталған тұжырымдама 
академиялық ортада шынайылық пен виртуалдылықтың ара-
сындағы айырманы өшіретін виртуалды шындық мәдениетінің
(М. Кастельстің термині) пайда болуы туралы дискурс бастал-
II ТАРАУ. ЖАҺАНДАНУ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ

48
49
ТІЛ ЖӘНЕ ЖАҺАНДАНУ
ды. 1990 жылдары трансмәдениеттің теориялық бейнесін 
жаһандық мәдениет деп тұжырымдаған жетекші шетелдік әлеу-
меттанушылар мен антропологтар А. Аппадурай, Р. Робертсон, 
М.Фэзерстоун, Э. Смит, М. Уотерс және басқалар еді. Теория- 
лардың негізгі бағыты гибридизация процестерінің ағынын 
көрсететін біртұтас ағым (global flow) идеясымен байланысты 
мәдениеттің жаһандану процесі болып табылады. Мәдени ағым 
тақырыбы және М. Уотерстің «виртуалды кеңістік» түсінігін 
енгізу ғалымдарға енді «дәстүрлі» кеңістікті уақытқа, мол, то-
лассыз ақпарат легіне және нақты орны жоқ белгісіздікке қатыс- 
ты қайта қарауды мәжбүрледі. А. Аппадурай теориясы ғалам-
дық процестердің бейреттілігін, жылдамдығы мен масштабын 
аффиксі арқылы береді. Ол ғаламдық конфигурациялардың 
ағындарымен байланысқан жоғары технология (high-tech), 
жабдық, байланыс және т. б. техноландшафтты (texnoscape); 
капиталдың, трансакциялардың, инвестициялардың ағымдары 
тән қаржылық ландшафтты (finance scape); иммигранттар,
туристер, босқындар, еңбекші-мигранттар ағымымен сипат-
талатын этникалық ландшафтты (ethnoscape); электронды 
ақпараттар ағынына қосылатын суреттердің, символдардың 
және белгілерден тұратын медиа ландшафтты (mediascape), 
Ағартушылық дәуірінің дүниетанымымен біріктірілген сим-
волдардың, идеялардың, ой-тұжырымдардың ағымымен ұсы-
нылған идеологиялық ландшафттарды (ideoscape) ажыратады. 
Аппадурайдың лингволандшафт (linguascape) ағындар теория- 
сына сүйеніп, ағылшын тілі лексемалардың отандық лингво-
кеңістіктегі нақты гибридтелген мысалдарын ұсынуға болады. 
Сонымен, техно-ландшафттарда мультимедиа (multimedia)- 
бейне/аудио жазбаларды қамтамасыз ететін құралдар жиын-
тығы, дыбыстық бластер (sound blaster) (дыбыстық бластер- 
дыбыстық карта), card reader (картаны оқу құралы, картадан 
оқу), wi-fi (Wi-Fi - сымсыз Интернет); I-Pad (i-pad - планшет), 
т.с.с. Қаржылық ландшафтта - time share (таймшер - курорт-
тық аудандардағы ұжымдық меншік нысаны), tranche (транш- 
облигация шығарылымының үлесі; ХВҚ-дағы квоталар), мер-
чандайзинг (merchandising -сауда-саттық, сату), smart card 
(смарт-карта - микропроцессоры бар несие картасы), және т.б. 
Медиаландшафтта - prime time (прайм-тайм - теледидарды 
жаппай қарау уақыты), poster (плакат, постер), press release 
(пресс-релиз), jingle (джингл - музыкалық логотип), art house 
(өнер үйі - кәсіби фильм жұмысы), инсерт (insert - жарнама-
лық қосымша), флайерс (fliers парақшалар, үлестірме мате-
риалдар) т.б.
Ағылшын тілімен мұндай қосындылар пиджиндік ағыл-
шын негізінде жасалып, әртүрлі этникалық тілдерде стихиялы 
түрде пайда болуда және олардың қолданыс мерзімі аз болып 
келеді, бұл – гибридизация үрдісінің нақты мысалы. Ғалымдар-
дың берген анықтамаларының ішінен лингвомәдени аспектіні 
нақты көрсететін, ең перспективалы – жетекші британдық 
лингвист Д.Граддолдың жаһандану тұжырымдамасын атағы-
мыз келеді. Оның анықтамасына сәйкес, «Жаһандану – бұл 
гомогенизация мен біртектілікке әкелетін процесс емес, жаһан-
дық ықпал жергілікті дәстүрлер, құндылықтар мен әлеуметтік 
контекстке сәйкес тілдің, мәдениеттің және саяси ұйымдардың 
жаңа гибридті формаларын жасайтын процесс». Бұл анықтама, 
шын мәнінде, гибридизацияның әсерін мойындап, ал гомоге-
низацияны жоққа шығарады, ғалымның тұжырымдамасының 
мәні – қазіргі жағдайдағы тілдер мен мәдениеттердің бейімде-
лу қабілетін көрсету. Гибридизация, егер жаһандану тілі басқа 
мәдениеттерді ассимиляцияға түсірмей, танымдық-коммуни-
кативті қызметті атқаратын болса, жүзеге асады. Осы нақты-
ланған функцияны бұзу идеологиялық тұрғыдан сөлекет және 
философиялық негізсіз әрекеттерге әкеледі. 

жүктеу/скачать 1,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: