- дәріс. Беттік ағын сулардың геологиялық жұмысы. Эрозия және оның түрлері. Эрозия базисі

Ағынды сулар дегеніміз - жаңбыр мен қардың еруі кезінде пайда болатын ұсақ ағындардан бастап Еділ, Амур немесе Амазонка сияқты ең үлкен өзендерге дейін жер бетінен ағып жатқан барлық су. Ағынды сулар континенттердің бетін өзгертетін барлық экзогендік факторлардың ішіндегі ең күштісі болып табылады. Тау жыныстарын бұзып, оларды тас, құм және ерітінді түрінде жою арқылы ағынды сулар миллиондаған жылдар бойы ең биік жоталарды тегістеп, оларды іргелес жазықтармен бірдей ете алады. Сонымен бірге олар теңіздер мен мұхиттарға шығарылған үгілген жыныстардың өнімдері жаңа қалың шөгінді қабаттың негізгі материалы болып табылады.

Судың мөлшері мен бетінің сипатына байланысты ағын пішіні өзгереді. Әрекет ету ұзақтығы бойынша уақытша және тұрақты жазықтық және сызықтық ағындар ажыратылады. Тегіс ағын жұмсақ беткейлерде пайда болады, оның үстіне жаңбыр суы жұқа қабатпен ағып кетеді. Ағынды су кішігірім жаңбыр кезінде, беткейде кішігірім кедергілер болған кезде пайда болады. Кедергілерден ауытқу нәтижесінде беткейдің бетінде кезіп жүрген судың ұсақ ағыстары баурайдан төмен қарай жалпы бағытқа ие. Уақытша сызықтық ағын сызықты созылған ойықтар бойынша байқалады: шұңқырлар, эрозиялық бороздар, жартастар, арқалықтар, құрғақ каналдар. Мұндай төмендеулерде жеке ағындар біріктіріліп, күшті ағындар немесе су ағындарын құрайды. Өзендерде тұрақты арналық ағын су жыл бойы ағып жатқан кезде орын алады.

Ағынды сулардың барлық бұзу жұмыстары эрозия деп аталады. Эрозия процесі, су ағынын тау жыныстарының қалыңдығына тік кесетін тередік эрозиядан және жағалауды шаю арқылы арнаны кеңейтетін бүйірлік эрозиядан тұрады. Терең және бүйірлік эрозиялар әрдайым бір уақытта жүреді,бірақ терең эрозия баяулаған немесе тіпті тоқтаған кезде және бүйірлік эрозия әлі де жалғаса береді.

Эрозия және аккумуляция (жинақтау) процестері бір уақытта жүреді: мысалы, ағынның жоғарғы ағысында эрозиялық жұмыс жүрсе, онда төменгі ағысында ол эрозия материалдарын жинақтайды және бұл шөгінділер құрлықта да, теңіз бассейндерінде де (теңіз шөгінділері) орын алады. Тау жыныстарын шаю өнімдері үгілген күйінде де, сынық материал (саз) түрінде де сумен тасымалданады,

Эрозия мен жинақтаудың бірлескен әрекеті нәтижесінде жер беті біртіндеп тегістеледі: төбелер төмендейді, ал депрессиялар эрозия материалдарымен толтырылады, ал жер бедері жалпы жазыққа жақындайды. Бұл процестің жер бетіндегі маңызы өте жоғары. Есептеулер көрсеткендей, жер шарының барлық өзендері жылына тек теңіздер мен мұхиттарға 2,7 миллиард тоннаға жуық үгілген тау жыныстарын, яғни жердің әр шаршы километрінен шамамен 26 тонна, ал олар кем дегенде 16 миллиард тонна қоқыс шығарады.

Эрозия базисі ретінде су ағатын теңіз, көл, өзен деңгейі, сондай-ақ су ағатын жер беті алынады. Эрозияның жалпы базисі мен жергілікті базистері бар. Су ағындары үшін эрозияның жалпы базисі -мұхит деңгейі. Эрозияның жергілікті базисі кез-келген биіктікте орналасуы мүмкін. Эрозия базисі төмендеген кезде терең эрозия мен жинақталу күшейеді.

Жер бедерінің эрозиялық формалары: - терең эрозия кезінде: өсіп келе жатқан (аспалы) жыралар, өсіп келе жатқан (дамыған) жыралар, арқалықтар, шығару конустары, қалдықтар, құрылымдық, аккумуляциялық және эрозиялық террасалар және т.б.; - бүйір эрозиясы кезінде: меандрлар мен старицалар.