Гімелер, аудармалар

қызығы. Оқудан келген Халел, Тінібай қызымен екі арасы. Қазақ 
жайын білмейді. Тінібай қызын алып қашады. Абай Аякөзге қуып 
барған. Алып қайтады. Халел – мінезсіз төрешік. Абай ұрсады», – 
деп көрсетіпті. Бірақ образдың тұтастығын сақтау мақсатымен бұл 
оқиғаны Дәрмен бейнесін аша түсу үшін қолданған. Жазушының 
Халиоллаға ерекше көңіл қоюы – жоғарыдағы оқиғаның шын екендігін 
дәлелдейді. «Қаракөз ашықтықтың салдарынан жынды болады. Ашық 
болған кісі жынды бола ма екен? Қазақ баласында бір-біріне ашық бо-
лып жынды болғандар бар ма, жынды болса – кімдер болды?» – деген 
Жұмабай жолдастың да «айыптауына» берер жауап осы.
Ал екінші прототип...
...Ол – Сарыарқаны әнге бөлеген күміс көмей сал Біржанның 
серігі, кезінде серілік құрып, қызылды-жасылды киініп, астындағы 
сәйгүліктерінің жал-құйрығына түрлі түсті шүберек тағып, сән-
сауықтың дуы болған Әмір Құдайбердиев. Бұл да Халиолланың 
інісі. Шәкерім ақынның туған ағасы. Құнанбайдың үлкен бәйбішесі 
Күнкеден туған жалғыз ұл Құдайбердінің баласы. Әмір жеті жасында 
жетім қалып, үлкен үйдің еркесі атанып өседі. Өзі өткір, өжет, өнерлі 
екен. Бозбала шағынан ән айтып, 30–40 жас жігітті қасына ертіп, 
арқаны әсем әуенге бөлеп, ел-жұрт аралаған. Оның салдық өнеріне 
Құнанбай наразылық білдіріп, қатты азапқа салып, арбаның артына 
таңып тастаған. Сонда да өткір тілімен Құнанбайды түйреп, алған 
бетінен қайтпаған. Әмірдің салдық өнері, Үмітей қызбен арадағы 
мейірімге толы қимас махаббат, «Абай жолы» эпопеясының «Жайла-
уда», «Оқапта» атты тарауларында тамылжыға суреттелген. Сондағы 
бөлімде Әмір мен Үмітейдің ғашықтық сыры кең толғанып, мұңлы 
сырға ұласады. Бұл оқшау үзіктегі оқиға «Қаракөздің» сюжетімен 
сабақтас. Әсіресе, екі асықтың оңашада табысып, мұң-шерін ағытып 
тұрған жеріндегі қыз куйеуінің ұстап алуы, сонда да екеуінің бір-
бірінен ажырамауы, тіпті кейбір сөйлемдер мен диалогтерге дейін 
өте ұқсас. Әрине, екі шығармада айырмашылықтар да бар. Ол – 
проза мен драматургия сияқты әдебиеттің екі ұдай жанрының ішкі 
заңдылықтарынан туындаған өзгерістер.
Қашанда көркем шығарманың өз шындығы бар. Ол қаламгердің 
шығармашылық қиялының шарықтауына, шығарманың негізгі 
мақсатына, кейіпкердің философиялық көзқарасында, оқиға өрісіне 
қарай өріс тауып, өрбіп, құбылып отырады. Бұл, әрине, тари-
хи шындықтан бас тарту емес, қайта сол оқиғаны көркем тілмен, 
қисынды жүйемен мол мағлұмат аңғартып, жүректе із қалдыратындай 
етіп суреттеу мақсатынан туындайтын байсалды байлам. Көркем 
418

туындыға ауадай қажет қасиет. М. Әуезовтің өзі айтқандай, «көркем 
қиялға еркін ерік берген».
Сырт көзге «Қаракөздің» оқиғасы осымен түгелденген тәрізді. 
Негізгі оқиға, іс-әрекет, тартыс – бәрі де Халиолла мен Әмірдің 
өмірінен өріліп біткен тәрізді. Бірақ Шыңғыс өңіріндегі өмір сүрген 
тағы бір қос мұңлықтың – Ниязбек пен Ғалияның қайғылы қасіретті 
хикаясы еріксіз назар аударады. Тоғжан ару ұзатылып барған Шаған 
өзенінің бойында өскен екі жас бір-біріне қосыла алмай, арманда өтеді. 
Ғалия құсаланып, дертке ұшырайды. Әке-шешесі оңаша үйге қамап 
қойып ұшықтауға кіріседі. Бақсы-балгердің дауасыз емі арманды ару-
ды есінен тандырып, шерменде халге түсіреді. Шағанның тоғайын 
аралап, біресе сақ-сақ күліп, біресе жылап, бұтадан қорқып, шошыма-
лы ауруға ұшырайды. Екі сөзінің бірінде: «Тоғай! Қалың тоғай! Нияз-
бек!» – деп қайталаудан танбайды. Сол бейшаралық күйден қалпына 
келе алмай, далада адасып өліпті.
Бұл оқиғаны Семей облысының Абай ауданына қарасты Шаған 
селосының тұрғыны Мұқан Асқаров айтып берді.
Оқиға төңкеріс қарсаңында болыпты. Мұхтар Әуезов жас кезінде 
Шаған өзенінің жағасына талай ат басын тіреген. «Оқыған азамат», 
«Қыр әңгімелері», «Қаралы сұлу» әңгімелерінің прототиптерінің 
мекені бұл. Сорлы Ғалияның қасіретін естіген қаламгер жүрегін 
тебіренткен. Әсіресе трагедияның соңғы көрінісіндегі Қаракөздің шо-
шынуы, тоғайды жиі-жиі айтуы, сандырақтаулары Ғалияның мүшкіл 
халін көзге елестетеді. Ой иірімі, сөз толғамы, суреттеудің дәлдігі 
Мұхтардың бұл оқиғаны да өзінше пайдаланғандығын меңзейді. 
Осының барлығы «Қаракөз – типтік бейне» деген ұғымға саяды. 
Әуезов мол материалды кең толғап, қиыннан қиыстырып, ұштастыра 
қолданған.
Төртінші тұжырым...
Аталмыш жайларға қарағанда соңғы топшылау оқырманға та-
ныс, автордың жеке өміріндегі құбылыстардың әсеріне, сезімдік 
тебіреністерге қатысты тарқатылады. Бағдарлап байыбына барсақ, 
Прототиптік негізден гөрі, шығармашылық интуицияны, жазушының 
көңіл күйін, қолына қалам алуға әсер еткен ізденістердің ізін 
аңғартады. Оқырман қауымының арасында, оның ішінде, әдебиет 
зерттеушілері мен қаламгерлердің, сонымен қатар сонау бір жыл-
дары етене араласқан адамдар да «Қаракөздің» жазылу тарихының 
себептері ретінде Мұхтар Әуезовтің Кәмила Мағауия қызымен ажы-
расу тұсындағы ішкі арпалысын меңзейді.
Жиырмасыншы жылдары Мұхтардың жеке өмірінде, қоғамдық 
419

420
көзқарастарында көптеген қарама-қайшылықтар мен қиыншы-
лықтардың, елеулі өзгерістердің кездескені, «Қаракөзді» жазуға итер-
мелеген тебіреніс көзі ілгерідегі баяндау арқылы таныс.
Ішкі толғаныс талант иесіне «Қаракөз» трагедиясының сарынын 
дөп басып, сәтті шығаруына интуициялық сезімнің әсер еткені анық. 
Тебіреніс толқыны жан түкпірінен қопарылып шықпаса – жүрекке 
жетпейді. Тіпті, суреткер өмір сүрген заманнан алыс дәуірлерді бейне-
лесе де, ондағы кейіпкерлеріне өзінің сезім-түйсігі арқылы жан бітірді. 
Кей тұстарда творчество адамдарының интуициясының күштілігі сон-
дай, күні ертең не боларын көбінесе дәлме-дәл болжайтын көрінеді. 
Кейіпкер мен өз сезімінің астасып, өзге адам үшін арпалысуы шы-
найы
 
өнер иесіне тән. Гете «Жас Вертердің қасіреті» романын Шар-
лотта Буфқа есі кете ғашық боп, махаббат азабына түскен кезде жа-
зыпты. Өзінің егілген жүрегінің ащы запыраны Вертердің қасіретіне 
қосылғанда Гетені шарасыздық билеп, өмірден түңіледі. Вертердің 
өзіне-өзі қол жұмсаудан басқа амалы қалмағанын аңғарғанда қатты 
қапаланады да, бұл да сондай шешімге қеледі. Жантүршігерлік 
шешімді әзер жеңеді. Гете: «Мен өзімді-өзім өлтіру туралы қатыгез 
де ақылға сыйымсыз пиғылдан бас тартып, өмір сүру керек деп 
шештім. Бұл мақсатты еш алаңсыз жүзеге асыру үшін өзімнің барлық 
қасіретімді жеткізе алатындай поэтикалық шығарма жазуым керек 
болды», – деп еске алады. Сондай тығырыққа тірелген шақта күйеуге 
шыққан әйелге ғашық болған, бірақ тілегін қабылдамағанға қорланған 
Карл Вильгельм Иерузалем деген жігіттің өзін-өзі өлтіргенін естиді 
де Вертердің тағдырына сол оқиғаны теліп барып рухани азаптан 
құтылады.
Міне, Мұхтар «Қаракөзді» жазғанда, дәл Гете сияқты шектен 
шыққан шешімге ниет қылған жоқ. Бірақ жан дүниесінің қатты 
күйзелгені аян. Тіпті, ол Қаракөз бейнесінде елестеткен Кәмиланың 
ұзамай құсалықпен дүниеден өтетінін де іштей сезген сияқты. Біз, 
тура мағынасында емес, көркемдік образдың рухани күйзелісінің 
түңілу коллизиясын айтып отырмыз. Анығы сол: «Қаракөздің» сон-
шама «азапты шабытпен» жазылуына отбасының тіршілігіндегі бұл 
өзгерістің тікелей әсері тигені сөзсіз. Жанын жаралаған «немерелестік» 
хақындағы ғайбат-өсектер де отқа май құйғандай өршіте түскен. 
Сондықтан да Кәмила тек поэтикалық бейне ретінде ғана дәнекерлік 
еткен деп бағалау керек.

жүктеу/скачать 4,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: