Границу; создание различных просветительских обществ и театральных трупп

Key words:
literature, modernity, enlightenment, enlightenment, madarsa, 
school. education, upbringing, newspaper, freedom, theater, development. 
XVI asrdan boshlangan inqiroz va turgʻunlik, oʻzaro janjal, mahalliy urugʻchilik 
nizolari millatni holdan toydirgan, imkondan foydalanib oʻlkani zabt etgan Rusiya zoʻr 
berib, uni turgʻun va tutqun saqlashga urinardi. Mana shunday bir sharoitda Vatanni 
butunlay yoʻq boʻlish xavfidan saqlab qolish, avlodlarni erk va ozodlik, mustaqillik 
ruhida tarbiyalash, maʼrifat va taraqqiyotta boshlash jadidlar nomi bilan tarixga kirgan 
маърифатпарварлар boshliq fidoyilar zimmasiga tushdi. 
Jadidchilik harakati namoyandalari koʻpincha oʻzlarini taraqqiyparvarlar, 
keyinchalik jadidlar deb atashgan. Oʻsha davrning ilgʻor taraqqiyparvar kuchlari, 
birinchi navbatda, ziyolilar mahalliy aholining umumjahon taraqqiyotidan orqada 
qolayotganligini his etib, jamiyatni isloh qilish zaruriyatini tushunib yetgandilar. 
Jadidchilik mohiyat eʼtibori bilan avvalo siyosiy harakat edi. Bu vaqtga kelib mahalliy 
aholining talab va ehtiyojlari nazarga olinmay qoʻyildi, diniy eʼtiqodlari, urf-odatlari 
bilan hisoblashmaslik, ularni mensimaslik kuchaydi. Hayotiy, ilmiy saviyasi yuqori 
boʻlgan qozilar tajribasiz kishilar bilan almashtirildi, poraxoʻrlik, ijtimoiy-siyosiy 
adolatsizlik avj oldi. Madrasa va maktablar faoliyatini cheklash, mahalliy joy 
nomlarini ruscha atamalar bilan almashtirish, hatto mahkama jarayonida qozilar 
boʻyniga xoch taqtirishgacha borildi.
Millat istiqbolini oʻylovchi taraqqiyparvar kuchlar xalqning deyarli barcha 
tabaqalari — hunarmand, dehqon, savdogar, mulkdor, ulamolar orasida mavjud edi. 
Ziyolilar dastlab chorizmga qarshi kurashni xalqni asriy qoloqlikdan uygʻotish — 
siyosiy-maʼrifiy jabhadan boshlashga qaror qildilar. Jadidchilik harakati ana shunday 
tarixiy bir sharoitda Turkiston mintaqasida rivojlanish uchun oʻziga qulay zamin topdi. 
Jadidlar orasidan yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy 
bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va oʻz 

WWW.HUMOSCIENCE.COM
1723 
vatanlarini mustaqil koʻrishni orzu qildilar va shu yoʻlda kurashdilar. Jadidlarning 
Turkiston mustaqilligi uchun kurashida asosan quyidagi yoʻnalishlar ustuvor edi: yangi 
usul maktablari tarmogʻini kengaytirish; qobiliyatli yoshlarni chet elga oʻqishga 
yuborish; turli maʼrifiy jamiyatlar va teatr truppalari tuzish; gazeta va jurnallar chop 
qilish, xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy 
demokratik davlat qurish. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan 
taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi. 
1904—1905-yillardagi rus-yapon urushi, 1905—1907-yillarda boʻlgan 1-rus 
inqilobi, 1905—1911-yillardagi Eron inqilobi, 1908-yil Turkiyada boʻlgan Yosh 
turklar 
inqilobi jadidlar 
dunyoqarashiga kuchli taʼsir koʻrsatdi. Jadidlar 
oʻz gazeta va jurnallari, yangi usul maktablari, turli kutubxona va qiroatxonalar, 
havaskor teatr truppalari tevaragida toʻplanishar edi. Ularning koʻpchiligi shu davrning 
koʻzga koʻringan ijodkorlari — shoir-u yozuvchilar edi. Ular oʻz asarlari bilan tarixan 
yangi milliy adabiyot yaratdilar. Adabiyot davr voqealariga hamohang bordi. 1910-
yillardayoq maʼrifat va ozodlik gʻoyalari uning markaziy mavzuiga aylandi. 
Adabiyotga „millat“ va „vatan“ tushunchalari kirib keldi. Milliy sheʼrlarga ragʻbat 
kuchaydi. 
Yangi 
zamonaviy 
dostonchilik 
maydonga 
keldi, publitsistika rivojlandi, realistik proza shakllandi. Shuning uchun ham bu davr 
adabiyoti Oʻzbekiston mustaqilligidan 
keyin milliy 
uygʻonish 
davri 
oʻzbek 
adabiyoti deb davrlashtirildi. 
Adabiyotdagi bunday uygʻonish, ayni vaqtda, shu davr madaniy hayotida ham 
roʻy berdi. Jadidlar oʻzbek xalqi hayotiga tom maʼnodagi milliy teatrni olib kirdi. 
Milliy matbaaning vujudga kelishi bilan kitob bosish ishi yoʻlga qoʻyila 
boshlandi. Yevropa koʻpovozli musiqa sanʼati bilan tanishgan jadidlar oʻzbek 
anʼanaviy musiqa uslublarini ham isloh qilishga daʼvat etishgan. 1919-
yilda Toshkentning Eski shahar qismi (hozirgi „Turon“ kutubxonasi yonidagi bino)da 
jadidlar tashabbusi bilan Turkiston xalq konservatoriyasining milliy (eski shahar) 
boʻlimi tashkil etildi. Shu tarzda jadidlar sanʼat vositasi bilan millat qadrini koʻtarish, 

WWW.HUMOSCIENCE.COM
1724 
sanʼatning deyarli barcha turlarini yuksaltirishga intildilar. “Oʻzbekiston Respublikasi” 
maxsus jildining tegishli boʻlimlariga adabiyoti, teatri, musiqasiga jadidchilikning 
aksar vakillari yoshlarga dastavval diniy taʼlim bilan bir qatorda dunyoviy fanlarni 
oʻqitish masalasini kun tartibiga qoʻydilar. Ular musulmon maktablarining taʼlim usuli 
va dasturlarini isloh qilib, yangicha usuldagi maktablarni ochdilar. Behbudiy, 
Munavvarqori, Abdulvohid Burhonov, Abdulla Avloniy va boshqalar yangi usul 
maktablari uchun darsliklar yozib, nashr etishgan. 
Jadidchilik 
harakati 
davomida 
ularning 
oʻz matbuoti shakllandi. 
Jadidlar Toshkentda 1905—1906-yillarda “Taraqqiy”, “Xurshid”, 1907—1908-
yillarda “Shuhrat”, “Osiyo”, “Tujjor”, Buxoroda 1912-yilda “Buxoroyi sharif”, 
“Turon”, Samarqandda 1913-yilda 
“Samarqand”, 
Toshkentda 
“Sadoyi 
Turkiston”, Qoʻqonda “Sadoyi Fargʻona” gazetalari va Samarqandda 1913—1915-
yillarda “Oyina”, Toshkentda 1915-yil “Al-isloh jurnallarini nashr qilishdi. 
Shuningdek, 1917—1918-yillarda Toshkentda “Najot”, “Kengash”, “Turon”, “Ulugʻ 
Turkiston”, “Shuroy Islom”, “Turk soʻzi”, “Turk eli”, Samarqandda “Hurriyat”, 
Qoʻqonda “Tirik soʻz”, “El bayrogʻi” gazetalari va “Kengash”, “Yurt” jurnallari chop 
qilindi. 
Matbuot millat dilidagi gaplarni oʻz sahifalariga koʻchirish bilan kifoyalanmay, 
qanday ishlarni birinchi navbatda amalga oshirish masalasini oʻrtaga qoʻydi. 1909-
yilda Toshkent yosh ziyolilari tomonidan „Jamiyati xayriya“ tashkil etildi. Mahalliy 
yoshlardan davlat mahkamalarida, sanoat, tijorat sohasida ishlaydigan mutaxassislar 
tayyorlash, kambagʻal musulmonlarga madaniy-maʼnaviy yordam koʻrsatish masalasi 
qoʻyildi. Bu millatning boshqa xalqlar ichiga singib ketmasligi yoʻlida koʻrilgan 
tadbirlar edi. 
Shu tarzda, jadidchilik harakati 1906—1916-yillarda oʻzining asosiy yoʻlini 
belgilab oldi. Jadidlarning nashrlari xalqni yangi davr boshlangani bilan tanishtirar 
ekan, oʻzligini anglab, uyushishga chaqirdi.

WWW.HUMOSCIENCE.COM
1725 
Jadid matbuoti oʻz vakillarining fikrlarini eʼlon qilar ekan, xalqni “har vaqt gʻaflat 
uyqusidan uygʻotuvchi millat ongining ochqichi” ekanligini namoyon etish bilan birga 
Turkiston xalqini hur fikrlashga va katta siyosiy kurashga hozirlay oldi.
Tarixchi, adabiyotshunos, tilshunos, faylasuf, huquqshunos, sanʼatshunos va 
pedagog olimlar jadidlarning ilmiy va adabiy merosini oʻrganishda dastlabki natijalarni 
qoʻlga kiritishdi.
Mustaqillik 
yillarida
Fitrat, Choʻlpon, Abdulla 
Avloniyning 2 
jildli, Behbudiy, Abdulla Qodiriy, Sidqiy ondayliqiy, Ibrat, Ajziy, Soʻfizodaning 1 
jildli, 
shuningdek, Fayzulla 
Xoʻjayev, Munavvarqori, Polvonniyoz 
hoji 
Yusupovning asarlari chop qilindi. Jadidlarning 20 ta mashhur vakili kiritilgan 
“Unutilmas siymolar. Jadidchilik harakatining namoyandalari” (Toshkent, 1999) 
albom-kitobi nashrdan chiqdi. Ularning faoliyati darslik va qoʻllanmalarga kiritildi. 
1999-yil 
16-18-sentabrda Toshkentda “Markaziy 
Osiyo 
20-asr 
boshida: 
islohotlar, yangilanish, taraqqiyot va mustaqillik uchun kurash (Jadidchilik, 
Muxtoriyatchilik, Istiqlolchilik)” mavzuida xalqaro konferensiya oʻtkazilib, 
unda AQSH, Germaniya, Fransiya, Italiya, Niderlandiya, Turkiya, Rossiya, Hindiston
va boshqa mamlakatlardan kelgan nufuzli olimlar jadidchilik va istiqlolchilik 
harakatlari toʻgʻrisida jahon ilm-fanida toʻplangan soʻnggi xulosalar yuzasidan 
oʻzbekistonlik hamkasblari bilan oʻzaro fikr almashdilar. Jadidchilik harakati 
jahonshumul ahamiyatga molik hodisa ekanligi eʼtirof qilindi. 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 
1.
Ahmedov, 
Sirojiddin; 
Rajabov, 
Qahramon 
(2000-2005). 
"Jadidchilik". Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. Toshkent: Oʻzbekiston milliy 
ensiklopediyasi. 
2.
Oʻzbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari, Toshkent, 2001; 
3.
Markaziy Osiyo XX asr boshida: islohotlar, yangilanish, taraqqiyot va 
mustaqillik uchun kurash, Toshkent, 2001.