Х а б а р ш ы с ы в е с т н и к семипалатинского государственного

195 
 
 
 
Фото 1
-3. Монумент в честь Кабанбай батыра на участке «Богас» Тарбагатайского 
района Восточно
-Казахстанской области
 
 
Как  видим,  монумент  состоит  из  памятника  Кабанбай  батыру,  скрещенных  копий  и  сабель  на 
фоне  щита,  а  также  стенда,  с  изображением  административной  территории  Жетыаральского 
сельского округа и населенных пунктов, в которых имеются музеи Кабанбай батыра.  
В  районном  центре  (с.  Аксуат)  исследователи  посетили  традиционное  жилище  степняков  - 
юрту. Именно юрта вобрала в себя основу этногенеза казахов и символизирует множество ценностей, 
идентифицирующих казахов как этносоциальную группу. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Фото 4
-11. Внешний вид и внутренняя обстановка юрты – 
 
традиционного жилища степняков
 
 
 
 

196 
 
Основные  конструкции  юрты  -  деревянный  каркас  (обрешетка),  войлок  (кошма),  веревка 
(арқан),  вытяжное  отверстие  (шаңырақ),  входная  дверь  (есiк)  -  легкие,  компактные  и  способные 
защитить  от  холода,  жары,  ветра  и  осадков.  Конструкции  юрты  подчинены  двум  основным 
критериям - для жилища и для транспортировки (мобильность). 
В  центре  юрты,  считающемся  по  поверьям  казахов  “пуповиной”  жилища,  располагается  очаг, 
на  котором  готовили  пищу,  а  в  холодное  время  года  здесь  разжигали  костер  для  обогрева  семьи  
хозяина. 
Самое почетное место юрты – тёр – за очагом, напротив входа у задней стенки, предназначено 
для  гостей.  Слева  от  него  –  место  для  отдыха  хозяйской  четы,  справа  –  место  для  отдыха  молодых 
(сын  и  келін).  Пространство  у  выхода  из  юрты  называется  «босаға»,  оно  условно  делится  на  две 
части:  слева  –  место  для  хранения  конской  сбруи,  седел  и  другого  инвентаря,  связанного  с 
хозяйством,  справа  –  место  для  хранения  домашней  утвари  и  различных  предметов  кухонного 
обихода [1]. 
Предметы быта выполняли не только утилитарную задачу, но имели художественное значение, 
создавая  единую  систему  интерьера  жилища,  которая  определяла  эстетические  вкусы  и  культуру 
мастеров и народа в целом, а также служила религиозным поверьям обитателей юрты, «оберегала» их 
от злых духов. 
К  комплексу  предметов  и  изделий  традиционной  юрты  казахов  относятся,  в  первую  очередь: 
кровать (тосекагаш), хранилище продуктов (кебеже), сундук для вещей (сандык), подставки (жукаяк), 
шесты-вешалки  (адалбақан).  Отличались  они  отделкой  (резьба,  раскраска,  инкрустация  костью  и 
серебром) и во многом зависели от социально-экономического положения владельцев юрты. 
В  юрте  мы  встретили  набор  кожаной  и  деревянной  посуды:  для  кумыса  –  саба,  торсык,  для 
распития  кумыса  –  ожау,  шара,  тостаган, а  также  изделия  из  металла:  треножник  –  мосы,  кувшин  – 
кумган  и  т.д.  Пол  юрты  застелен  бело-коричневыми  сырмаками,  текеметами  (постилочные 
войлочные ковры) и алаша (безворсовые ковры). 
Интерьер юрты дополнялся тканными узорчатыми лентами, свисавшими с купола (уык бау). В 
интерьер  юрты  входили  детали  деревянного  каркаса,  украшенные  резным  орнаментом, 
инкрустированные  костью  и  серебром.  В  шаныраке  орнаментом  украшался  сам  круг  и  поперечные 
планки. 
На  стенках  юрты  подвешены  объемные  сумки  для  хранения  вещей  –  керме,  орнаментация 
лицевой части которых напоминает композицию небольших ворсовых ковров. 
Большая  часть  жизни  кочевника  проходила  именно  в  юрте  –  в  своеобразном  микрокосмосе. 
Юрта часто была показателем достатка и культуры ее владельца. Человек, вошедший в юрту, попадал 
в мир предметно-орнаментной символики - здесь каждая вещь говорила о многом – поскольку несла 
за  собой  не  только  прикладное  свойство,  но  и  напоминало  о  том,  что  к  ней  прикасались 
многочисленные предки и наделили ее особой духовностью. 
Несмотря  на  этнореликтовость  исследуемой  территории,  юрты  мы  смогли  увидеть  только  на 
празднике  Наурыз,  на  отгонных  пастбищах  (жайлау),  да  на  крупных  торжественных  мероприятиях 
(тои).  Зато  исследователи  обнаружили  уже  иные  жилища  степняков  -  каменные  дома.  На 
фотографиях 12-15 показано, в каких именно жилищах сегодня проживают животноводы. 
 
 
 
 
Фото 12
-15 Внешний вид домовладений в с. Аксуат Тарбагатайского района 
 
Восточно
-Казахстанской области.
 

197 
 
В исследовании представлены домовладения четырех семей, занимающихся скотоводством. 
Как  видим,  домостроения  наших  хозяев  достаточно  стандартные.  Они  сегодня  строятся 
серийно  -  из  кирпича,  панелей,  самана,  шлака  и  других  материалов,  со  временем  стали показателем 
цивилизации, потеснив традиционные жилища, с которых мы начинали разговор. 
В каждом домовладении имеются хозяйственные постройки - для коров, овец и лошадей. Эти 
постройки небольшие. Так как многие сельчане держат скот на зимовках, угоняют на жайлау. 
Мы  также  заметили,  что  многие  скотоводы  не  занимаются  выращиванием  овощей  на 
приусадебных  участках.  И  еще,  далеко  не  все  домовладения  с.  Аксуат  обнесены  заборами. 
Ограждения  имеются  только  на  хозпостройках  -  где  находится  скот  (здесь  не  людей,  а  волков 
боятся). 
Во многом нетрадиционным оказалось внутреннее убранство указанных жилищ. На фото 16-
33 мы привели результаты этнографии внутренних частей домов. 
 
Фото 16
-19 Внутреннее убранство кухонь
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Фото 20
-25 Внутреннее убранство гостевых комнат
 
 

198 
 
 
 
 
 
 
 
Фото 26
-33 Внутреннее убранство спален
 
 
Что в итоге показала этнография? Первое, по кухням. В кухнях - газовые плиты, имеются также 
печи для обогрева, работающие на угле. Такие же печи расположены во дворах, под навесами. Они в 
основном используются для приготовления корма для скота или в летнее время, когда кончается газ, 
часто  такие  печи  применяются,  когда  надо  приготовить  пищу  для  большого  количества  гостей  (на 
тоях). 
Во  всех  кухнях  видно  обстановка,  адаптированная  к  назначению  помещения  -  для 
приготовления и приема пищи. Качество обстановки зависит от состоятельности хозяев. Однако, что 
объединяет    убранство  кухонь,  так  это  стремление  к  удобству,  комфорту  (ковры  на  полу,  имеются 
диваны, телевизоры, микроволновые печи и др.). 
Второе,  гостевые  комнаты.  В  них,  как  стандарт:  ковры,  напольные  покрытия,  диваны,  кресла, 
телевизоры, шторы, шкафы и столы со стульями. Не удивительно, что гостевые комнаты обустроены 
более изящно – они соответствуют своему предназначению – для гостей (для всеобщего «обзора»). В 
гостевых  комнатах  диваны  сверху  накрыты  накидками.  Заметим  что  покрывала  на  диванах  сшиты 
вручную,  причем  сшиты  с  элементами  казахского  орнамента.  На  стенах  навешаны  ковры,  такой 
элемент мы могли также заметить в юртах. 
Третье.  Спальные  комнаты.  В  них  мы  увидели  распространенные  предметы:  кровати,  диваны, 
шкафы  для  белья.  В  одной  из  спален  мы  обнаружили  традиционные  предметы  -  сандыки  для 
хранения вещей, в основном те, которые остались еще с давних времен. Заметим, что сандыки были и 
в юртах, поскольку их легко перевозить, что было весьма важно для кочевников. 
В других помещениях домов, из традиционных национальных элементов обнаружены: касейки 
(чашки для чая) с национальным орнаментом, лоскутовые  накидки, покрывала, войлочные циновки и 
сандыки. 
Исследователям  удалось  наблюдать  один  из  важных  и  распространенных  казахских  обрядов  -
«Қырқынан  шығару»  (обряд  «сорокодневия»),  на  примере  одного  из  новорожденных  -  мальчика, 
которому исполнилось сорок дней (см. фото 34-45). 
На  41-й  день  со  дня  ребенка,  женщины  собираются  в  доме  новорожденного,  купают  малыша, 
впервые  стригут  ему  волосы  и  ногти.  За  это  им  полагаются  вознаграждения,  подарки,  в  знак 
благодарности,  а  всех  присутствующих  при  знаменательном  событии  приглашают  к  дастархану 
(праздничный ужин). 
У казахов, традиционно, считается день рожденья только после сорока дней. До этого времени, 
по обычаю, на ребенка нельзя было даже смотреть. Только после сорока дней, считалось, что мальчик 
или девочка могли приспособиться к земной жизни, окрепнуть. 
В  особенность  обряда  «сорокодневия»  входят  сроки  его  исполнения:  для  мальчиков  на  один 
день  раньше,  чтобы  был  сильный  и  смелый,  а  для  девочек  -  на  один  день  позже,  чтобы  была 
прилежной, спокойной и послушной. 
Суть  обряда  заключается  в  купании  младенца  в  сорока  одной   доле  (ложке)  воды.  В  обряде 
участвуют  только  женщины  -  уважаемые,  пожилые  и  молодые.  Для  этого  готовят  чашу  и  ложку 
(приобретаются новые). В чашу кладут сорок одну монету – символ богатства, сорок один құмалақ – 
катышек (можно использовать сорок одну фасолину), символ сытной и долгой жизни, все тщательно 
промытое.  Приглашенные  гости  -  это  женская  половина  родственников  и  друзей,  с  наилучшими 

199 
 
пожеланиями  младенцу,  наливают  сорок  одну  ложку  воды  в  чашу.  Этим  самым  они  заряжают  воду 
своей  положительной  энергией.  Непосредственные  участники  церемонии  -  кто  купает,  кто 
подстригает  ногти,  кто  стрижет  волосы,  кто  вытирает  и  т.  д.  Все  ребенку приговаривают  заветные 
пожелания  и  наставления.  Обязательное  условие,  чтобы  при  купании  омыть  каждый  участок  тела 
ребенка, иначе участок, не смоченный водой, будет уязвимым и болезненным. 
Есть  поверье,  что  вода,  в  которой  купали  ребенка  на  сорокодневие  –  лечебная,  и  некоторое 
время  ее  можно  использовать  для  протирания  лица  малыша,  когда  он  плохо  спит  или  беспокоится 
(воду предварительно держат в ладонях, чтобы она прогрелась). 
Пошаговая структура обряда «сорокодневия» содержит следующий смысл. 
Голову ребенка бреют впервые, стараются сделать это тщательно, чтобы после сорока дней он 
чувствовал себя совершенно здоровым (фото 34-36). 
 
Фото 34
-36. Обряд «Қырқынан шығару». Бритье головы ребенка
 
Впервые  стригут  ногти,  чтобы  ребенок  не  царапал  себя  и  мать.  Убирают  ногти  маленькими 
ножничками, очень аккуратно, чтобы не навредить младенцу.  Делается это с особой тщательностью 
(фото 37-38). 
 
 
 
Фото 37
-38. Обряд «Қырқынан шығару». Остриг ногтей у ребенка
 
Малыша  купают,  в  ванночке  важно  тщательно  помыть  ребенка,  отчистить  его    от  волос, 
оставшихся  после  бритья.  Говорят,  если  не  промыть  хорошо  ребенка,  то  он  может  болеть  (фото  39-
40). 
 
 
 
 
 
Фото 39
-40. Обряд «Қырқынан шығару». Омывание тела ребенка
 

200 
 
Малыша  обмазывают  курдючным  жиром.  У  казахов  этот  жир  мажут  при  болезнях  или 
употребляют  вовнутрь.  Чтоб  малыш  не  простывал,  не  мерз  его  обмазывают  этим  лечебным  жиром 
(овцы) (фото 41-42). 
 
 
 
 
 
Фото 41
-42. Обряд «Қырқынан шығару». 
 
Обмазывание тела ребенка курдючным жиром (овцы)
 
 
На дне ванночки мы видим серебряные монеты и изделия. Также видим, что ребенка поливают 
деревянной  ложкой  и  при  этом  желают  ему  всего  самого  наилучшего.  Потом,  согласного  этому 
обряду, монеты и изделия раздаются тем женщинам, которые участвовали в обряде (фото 43-44). 
 
 
 
 
Фото 43
-44. Обряд «Қырқынан шығару». 
 
Серебрянные монеты и изделия 
- символы богатсва и благополучия
 
 
После  обряда  устраивается застолье. На застолье собираются родственники, друзья,   в  общем 
все  те,  кто  присутствовал  при  этом  знаменательном  событии.  За  дастарханом  малышу  желают 
крепкого  здоровья,  долгих  лет  жизни.  Говорят  слова  благодарности  за  приглашение  родителям 
малыша  и  по  казахской  традиции  дастархан  заканчивают  благословением  -  «бата».  Благославения 
обычно произносит самый старший по возрасту гость (фото 45). 

201 
 
 
 
Фото 45. Обряд «Қырқынан шығару». Праздничное застолье
 
 
Этнографическое исследование показало две основные тенденции в этнокультурном развитии 
казахов. Первая тенденция касается эволюции национальных традиций. Вторая - стремления казахов 
сохранить  те  этнические  атрибуты,  которые  идентифицировали  их  на  протяжении  многих  веков.В 
основе  эволюции  этнических  признаков  лежат  многочисленные  объективные  обстоятельства, 
порожденные  уровнем  современной  цивилизации.  В  частности,  на  смену  юрт  пришли  кирпичные, 
панельные, деревянные, шлаковые дома и квартиры. 
Более комфортные предметы потребления пришли в домашний обиход. Теперь казахи живут 
в благоустроенных домах, пользуются электроплитами, телевидением, стиральными машинами, ездят 
на скоростных автомобилях. Не все из них содержат домашний скот. Всё сложнее  удается находить 
традиционные  национальные  поделки  -  музыкальные  инструменты,  камчи,  накидки,  одеяла, 
национальные  настилы  и  др.  Даже  на  примере  быта  мы  заметили  важную  закономерность  в  жизни 
казахов  (да  и  многих  других  этносов):  исчезают  из  повседневного  обихода  те  условия,  которые 
«генерировали»  казахскую  идентичность  на  протяжений  многих  веков.  Хотя  в  частных 
домовладениях села Аксуат традиционные  казахские вещи во многом сохранились, но служат скорее 
в  качестве  духовной  символики.Эволюция  в  национальном  развитии  приводит  к  следующим 
закономерным реакциям. 
Во-первых,  как  и  другие  народы,  казахи  все  больше  востребуют  сохранения  той 
этнокультурной среды, которая их идентифицировала на протяжении длительного времени. 
Во-вторых,  полностью  этнореликтовую  среду  восстановить  не  возможно.  Поэтому  казахи 
реанимируют  те  ее  проявления,  которые  символизируют  прошлое  народа  -  традиции,  обряды, 
изделия с этнической атрибутикой и др. 
В-третьих,  именно  сочетание  явлений  цивилизации  с  национальной  классикой  позволяет 
гармонировать  современные  реалии  с  этническими  запросами  населения.  Что  в  конечном  счете 
смягчает  национальную  психологию,  делает  ее  толерантной  и  более  приспособленной  к  реалиям 
современного социального бытия. 
 
Литература
 
 
1 Кенжеахметулы С. Традиции и обряды казахского народа. - Алматы: ТОО «Алматыкітап», 2005. – 
284с. 
 
Мақалада  Шығыс  Қазақстан  облысы  Тарбағатай  ауданының  этнографиялық  зерттеулерінің 
қорытындылары  қарастырылған.  Авторлар  қазіргі  заманғы  қазақ  халқының  күнделікті  тұрмысы 
мен салт-дәстүрін, сонымен қатар тұрғылықты этностың дамуын және де этникалық ерекшелігін 
сақтап қалуға деген ұмтылысын сипаттайды. Берілген материалдардың танымдық және тәрбиелік 
маңызы бар.  
The  article  contains  the  results  of  ethnographic  researches  in  Tarbagatay  area  of  East  Kazakhstan. 
The authors showed the way of life and traditions of modern Kazakhs, who reflected on both evolution and 
aspiration  of  native  group  to  save  attributes  of  ethnic  identification.  The  submittals  have  gnostical  and 
educational character. 
 

202 
 
ӘӨЖ 957.4 «17» 
 
А.Б.Бақытжанова
, А.М.Әдікеева  
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті, Семей қ. 
 
ҚАЗАҚ ТАРИХЫ ОРЫС ЗЕРТТЕУШІЛЕРІНІҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ
 
 (ХVІІІ – ХХ ғғ. басы) 
 
 
 
Бұл  мақалада  18-  20  ғасырлардағы  қазақ  тарихының  шаруашылығы,  салт-дәстүрі,  діні 
жайлы орыс деректерінде сипатталып жазылғаны баяндалады.  
Түйінді сөздер: дерек, тарих, салт-дәстүрі, шаруашылық. 
 
 
ХVІІІ-ХХ ғасырлардағы Қазақстан тарихы алуан тағдырлы сипаттағы оқиғаларға толы. 1730-
1770 жылдары қазақ билеушілерінің едәуір бөлігі Ресей империясының басшылық рөлін ресми түрде 
мойындады.  Бұл  Қазақстанды  өз  тәуелсіздігінен,  мемлекеттігінен  айырылуына  әкеп  соқтырды,  шын 
мәнінде  отарға  айналдырды.  Қазақстанның  отарлық  кезеңінің  тарихына,  әсіресе  оның  түйінді 
мәселелеріне  отандық  тарих  негізінен  еліміз  тәуелсіздік  алғаннан  соң,  яғни  1991  жылдан  кейін  баса 
назар аудара бастады. 
Осының  бәрі  бүгінгі  таңда  тарихи  өткен  кезеңге  объективті  түрде  қарауды,  жаңа 
көзқарастарды  тиянақтауды  талап  етеді.  Аталмыш  мәселе  бойынша  2003  жылы  Н.Ә.Назарбаевтың 
бастамасымен  «Мәдени  мұра»  мемлекеттік  бағдарламасы  іске  асырылды.  «Мәдени  мұра» 
мемлекеттік  бағдарламасы  –  мәдени,  экономикалық  және  әлеуметтік  капитал,  жалпы  адамзаттық 
мәдениеттің  құрылымдық  бөлігі,  этнос,  қоғам,  адам  парасатының  дамуы  мен  құрылуының  бастауы, 
тарихи  естеліктердің  маңызды  қоймасын  жасау  және  қорғау  бағдарламасы.  Ежелгі  тарихтың 
негіздерін  бүгінгі  күнмен  қосатын  жолды  құрап,  уақыттың  үзіліссіз  байланысын  көрсететін  қазіргі 
дау-дамайдағы  адамзатқа  қажетті  көп  қырлы  қоғамның  тарихи  тәжірибесін  зерттейді.  Бұл 
бағдарламада  рухани  және  білім  беруді  дамыту  салаларындағы  негізгі  құжат,  стратегиялық  ұлттық 
жоба  болып  табылады.  Соның  негізінде  «Мәдени  мұра»  бағдарламасы  аясында  жарияланған 
«Қазақстан  тарихы  орыс  деректерінде.  ХVІ-ХІХ  ғасырлар»  деп  аталып,  тоғыз  том  болып  жарық 
көрген.  
Жинақтың  алғашқы  томының  атауы  –  «Посольские  материалы  русского  государства  (ХV- 
ХVІІв.в)»,  яғни  «Орыс  мемлекетінің  елшілік  материалдары  (ХV-  ХVІІғ.ғ)».  Мұнда  Ресей 
бодандығына дейінгі қазақ және орыс қатынастарына қатысты бұрын-соңды жарияланбаған деректер 
РФ мұрағаттарынан алынып, жинақталып берілген. 
Екінші  том  «Русские  летописи  и  официальные  материалы  ХVІ-  первой  трети  ХVІІІв.  О 
народах  Казахстана».  Орыс  деректерінің  дәстүрлі  нарративтік  жанрына  тән  сипаттағы  ХVІІІ 
ғасырдың  алғашқы  ширегінде  орыс-қазақ  қатынастарына  байланысты  бұрын  жарық  көрмеген  Сібір 
жылнамалары  аталмыш  жинақтан  жүйелі  түрде  орын  алған.  Бұл  жылнамаларда  шіркеулік-
христиандық  және  орыстық  идеологияның  лебізі  айқын  сезілгенімен  деректерден  ХVІ-  ХVІІ 
ғасырлардағы Қазақ  хандығының  көршілес  елдермен  байланыстары  туралы  қайталанбас  мәліметтер 
алуға  болады.  Деректер  топтамасының  ІІІ  томы  «Журналы  и  служебные  записки  дипломата 
А.И.Тевкелева  по  истории  и  этнографии  Казахстана  (1731-1759г.г)»,  яғни  «Елші  А.И.Тевкелевтің 
Қазақстан  тарихы  және  этнографиясы  бойынша  журналдары  мен  жазбалары»  деп  айдарланған.  Бұл 
жинақтың  маңызы  өте  зор,  себебі  мұнда  қазақ  жүздерінің  Ресей  бодандығын  қабылдауына,  қазақ-
орыс,  қазақ-жоңғар  қатынастарына,  отаршылдық  қамытын  кие  бастаған  халықтың  тарихы  мен 
тұрмыс-тіршілігіне  тікелей  қатысты  А.И.Тевкелевтің  жазбалары  тұңғыш  рет  дереккөздері  ретінде 
жинақталып,  бір  жүйеге  түсіріліп,  хронологиялық  тұрғыда  берілген  [1;  65  б.].  А.И.Тевкелев  тек 
дарынды елші ғана емес, тарихшы және этнограф ретінде өзін еуропалық ортаға таныта білді. Ресей 
бодандығын  қабылдау  үдерісі  және  одан  кейінгі  уақыттардағы  қазақ  елінің  тарихы  мен 
этнографиясына  байланысты  қалдырған  мол  мұрасы  «Мәдени  мұра»  мемлекеттік  бағдарламасының 
арқасында  алғаш  рет  толықтырылып,  жарияланды.Қазақ  халқының  тарихи-этнографиялық 
аспектілерін зерттеп-зерделеу олардың этносаяси бірлестікке айналуының реконструкциясын жасауға 
мүмкіндік  береді.  Әлемдегі  халықтардың  белгілі  бір  себептерге  (тарихи,  әлеуметтік-  экономикалық, 
физика-географиялық  және  т.б)  байланысты  қалыптасқан,  өзіндік  қасиеттерімен  жекелеген  топтары 
көптеп  кездеседі.  Қазақ  халқының  салт-дәстүрін,  киімін,  әлеуметтік  жағдайын,  географиялық 
ортасын, шаруашылығын, дәстүрлі тағам түрлерін, наным-сенімін, әдет-ғұрпын, дінін   А.Терещенко 
өз еңбегінде жазып қалдырған.  

203 
 
1851  жылы  А.Терещенко  Бөкей  Ордасында  сапармен  болғанында  онда  139  молданың 
болғанын,  олардың  әрқайсысының  170  отбасының  қажеттіліктерін  өтейтінін  жазады.  «Дінбасылар 
заң  жүзінде  еш  құқықтарға,  үкімет  тарапынан  көмекке  ие  емес,  олар  тек  әртүрлі  әдет-ғұрып 
шаралары (некелестіру, сүндетке отырғызу, жаназа шығару) мен бала оқуынан түсетін қаржыға өмір 
сүреді.  Жәңгір  ханның  тірісінде  олардың  мәртебесі  жоғары  бағаланған  еді  деп  есіне  алады  ол.  Әр 
ордадағы  қазақ  мешітке  барып,  ата-бабаларының аруағына  бағыштап  құран  оқытқызады».  Сонда  ол 
міндетті  түрде  басына  бас  киімін  киіп,  аяқ  киімін  есік  алдына  шешіп,  жалаң  аяқ  кіреді.  Себебі 
қасиетті Құран Кәрімде солай жазылған [2; 898 б.]. Бұдан Бөкейлік қазақтар ислам дінін ұстанғанын, 
намаз  оқып,  ораза  ұстап,  зекет  қылып,  иман  келтіріп,  қажылыққа  барғандарымен  өздерінің  де  салт-
дәстүрлерін  де  ұстанғанын  байқаймыз.ХІХ  ғ.  аяғы  –  ХХ  ғ.  басындағы  Ресей  империясының  діни 
бағытта  жүргізген  отарлау  саясаты  өз  кезеңінде  орыс  зерттеушілерінің  еңбектерінде  көрініс  тапты. 
ХІХ  ғасырдың  ортасынан  бастап  қазақтардың  тарихын  зерттеуде  ірі  шығыстанушылар  үлес  қосты: 
В.В.Григорьев,  В.В.Вельяминов-Зернов,  Н.И.Ильминский  және  т.б.  Бұл  зерттеушілердің  назарынан 
қазақтардың діни көзқарастары мен дүниетанымы тыс қалмады.  
И.Гейердің қазақтардың діндарлығына қатысты қазақтар өз дінінен хабарлары аз, оның себебі 
олардың  көшпелі  өмір  сүруі  мен  әртүрлі  дін  өкілдерімен  көршілес  тұруына  байланысты  екенін 
дәлелдейді.  Қазақтарды  шоқындыру  саясаты  әрқашан  орыстандырумен  бірге  жүрді.  И.И.Завалишин 
өзінің  «Описание  Западной  Сибири»  атты  еңбегінде  осы  мәселені  көтере  отырып,  қазақтар  мәдени 
даму  жағынан  Батыс  Сібірдің  басқа  халықтарынан  жоғары  тұратынын  айта  отырып:  «Бұл  тайпа 
өкіметтің  ерекше  назарын  талап  етеді.  Ол  орыстануға  және  одан  әрі  дамуға  өте  қабілетті»,  деп 
көрсетті  [3;  288  б.].  Орыс  ғылымында  қазақ  жерін  діни  отарлауына  қатысты  біршама  еңбектер 
жазылды.  Бұл  кезеңде  зерттеушілердің  кейбіреулері  исламға  қатысты  мәселені  обьективті  ашып 
көрсетуге тырысты.  
Сонымен  қатар  қазақтардың  шаруашылығы  жайлы  аз  еңбектер  жазылған  жоқ.  Шығыстың 
наративті  жазба  деректеріне  қарағанда  орыстардың  құжаттарынан  шаруашылық  жөніндегі  толық 
қанды мәлімет алуға болады. Шенеуніктердің, әскери адамдар мен саудагерлердің естелік жазбалары 
мен  есеп  беру  мәліметтерінде  Сыр  бойын  мекендеген  қазақтардың  шаруашылықтары  жөнінде 
деректер  келтіріледі.  Олардың  ішінде  көңіл  аударарлық  еңбектер  де  бар,  мәселен,  А.И.Левшиннің 
1832 жылы жарық көрген  «Описание киргиз-казачьих или киргиз- кайсакских орд и  степей» [4; 331 
б.]  атты  ғылыми  еңбегі-  қазақ  халқының  тарихы  мен  этнографиясына  арналған,  бүгінгі  таңда  да 
маңызын жоғалтпаған құнды дүние. Ф.Бларамберг бекініс орнын «Военно-статистические обозрение 
земли  киргиз-кайсаков  Внутренней  (Букеевской)  и  Зауральский  (Малой)  Орды  Оренбургского 
ведомства» деген еңбегіндегі материалдары мен топографиялық суреттерін пайдалана отырып таңдап 
алды. Бұл еңбегінде Ф.Бларамберг Кіші жүз қазақтарының жазғы және қысқы көшпелі өмірі туралы 
толық  сипаттап  жазған,  сонымен  қатар  ол  алғашқылардың  бірі  болып  Қазақстанның  Батыс  бөлігін 
мекендеген  қазақтарға  қарағанда,  Сыр  бойы  халқының  егіншілікпен  басымырақ  айналысқанын 
дәлелдеді.Л.Мейер  «Обзор  западной  окончености  Каратауских  гор»  атты  ең  бірінші  мақаласында 
Сыр  бойын  мекендеген  қазақтардың  егіншілігі  мен  суландыру  жүйелерінің  құрылысы  туралы 
мәліметтер берген. Дегенмен, егіншіліктің суландыру жүйелерінің, оған қажетті еңбек құралдарының 
толық  сипаттамасы  оның  «Киргизская  степь  Оренбургского  ведомства»  еңбегінде  кездеседі. 
Л.Мейердің  еңбектері  статистикалық  мәліметтермен,  мұрағаттардан  алынған  материалдармен  және 
орыс  администрациясы  шенеуніктерінің  деректерімен  нақтыланғаны  үшін  құнды  болып  отыр  [5; 
17б.].ХІХ  ғасырдағы  қазақ  жеріндегі  шаруашылық  жайлы  А.М.Макшеевтің,  Н.Д.Дингельштедтің, 
А.И.Шахназаровтың,  А.А.Кауфманның  еңбектерін  атауға  болады.  Осы  аталған  зерттеушілердің 
сіңірген  еңбектерін  бағалай  келе,  олардың  этнографиялық  және  статистикалық  материалдар  құнды 
дерек  көзі  ретінде    санауға  болады.Ресей  бодандығындағы  қазақ  халқының  тарихы  мен  мәдениетін, 
шаруашылығы  мен  тұрмыс  –  салтын  зерттеген  еңбектерінің  ішінде  Г.Н.Потанин  шығармаларын 
жүйелі түрде айтуға болады. Қазақтар тұрмысының аса тартымды мәліметтері қызықтырған, әрі орыс 
қоғамын  қазақтардың  тарихы  және  мәдениеті,  тұрмыс-тіршілігімен  таныстыруды  мақсат  еткен 
Г.Потанин сапары Қазақстанның шығысынан, Көкпекті, Зайсан, Тарбағатай сынды табиғаты көркем 
жерлерден  басталады.  1864  жылы  Карл  Струвемен  бірлесіп  жазған  «Поездка  по  Восточному 
Тарбагатаю»  деп  аталатын  еңбегінде  қазақтардың көші-қоны,  салт-дәстүрі,  шаруашылығы  бойынша 
қомақты материал жинақтаған [6;3]. Г.Потанин өзінің еңбектерінде қазақ халқының төрт түлік малды 
өсіріп,  көбейтуі,  оларды  тағам  мен  киім,  ыдыс-аяқ  ретінде  пайдалануы,  дайындалу  жолдары, 
халықтық салт-дәстүр туралы арасында жазып, құнды мәліметтер қалдырған. 
ХVІІІ 
ғасырдың 
екінші 
ширегінен 
қазақтардың 
тұрмыс-тіршілігін, 
салт-дәстүрін, 
дүниетанымын,  мінез-құлқын  зерттеу  арнайы  ғылыми  негізде  жүргізіліп,  іргелі  шығармалар 

204 
 
дайындалды. Аталмыш кезеңде Петербор ғылым академиясының ғалымдары П.С.Паллас, И.П.Фальк, 
Х.Барданес,  А.И.Левшин,  П.И.Рычков,  И.Г.Андреев  тәрізді  ғалымдар  қазақтар  жөнінде  арнайы 
зерттеулер  жазды.  «Қазақ  жерлерінің  тұңғыш  тарихи-этнографиялық  сипаттамасы.  ХVІІІ  ғасыр» 
деген  жинағы  орыс  деректерінің  ІV  томында  Х.Барденас  және  П.И.Рычковтың  Қазақ  даласындағы 
саяхаттары  барысындағы  жазбалары  енгізілген.  Х.Барденас  еңбектері  «Из  журнала  путешествия 
Христофора  Барданеса  в  Киргизскую  степь  1771  года»  және  «Поездка  Христофора  Барданеса  в 
Киргизскую  степь,  по  поручению  академика  Фалька»  деген  атаулармен  берілген[7;  19  б.].  Мұнда 
зерттеуші  Қазақстанның  батыс  аймақтарындағы  өзен,  көл,  бекініс,  т.б  туралы  жазып,  оларға 
сипаттама берген. Олар осы турасында географиялық, топонимикалық зерттеулер үшін маңызды. 
Деректердің арасында анағұрлым маңызды болып П.И.Рычков еңбектері саналады. Бұл зерттеушінің 
есімі  тарихшылар  қауымына  кеңінен  танымал,  еңбектері  де  ғылыми  айналымға  біршама  енгізілген. 
Дегенмен олар әлі болса толық зерттелмей келеді.  
П.И.Рычков патшалық үкімет 1734 жылы ұйымдастырған Орынбор экспедициясына қатысып, 
өлкені  зерттеумен  айналысты.  Бұдан  кейінгі  уақыттарда  да  Ресей  мен  Қазақстанның  шекарасында 
қырық жыл бойы өмір сүріп, қазақтар туралы танымдық қолжазбалар мен зерттеулер жазды. Сондай 
зерттеулердің  арасында  әлі  күнге  дейін  жарияланбаған  еңбектері  де  бар.  «Мәдени  мұра» 
бағдарламасының  аясында  олар  көпшілік  зертеушілерге  мәлім  бола  бастады.  Солардың  бірі  – 
«Краткое известие о татарахи нынешнем состоянии тех народов, которые в Европе под именем татар 
разумеются» атты еңбегі [7; 19 б.].Я.П.Гавердовскийдің «Краткий перечень исторических известий о 
Большой орде» зерттеуінде Орта, Кіші жүздегі тарихи оқиғаларды қысқаша сипаттап жазған [7; 21б.].  
Ұлы  жұз  туралы  жазған  тұсында  оның  екіге  бөлінгендігін,  бірінің  жоңғарларға,  екіншілерінің 
Ташкент  ханы  Жүніс  Қожаға  бағынып  кеткендігін  көрсеткен.  Орта  жүзде  билік  еткен  хандарды 
Сәмекеден бастап Әбілмәмбет, Абылай туралы айтып, әрқайсысының тұсындағы оқиғаларға қысқаша 
тоқталған.Қолжазбалық  материалдардың  арасында  Жетісу  облыстық  басқармасының  ХІХ  ғасырдың 
екінші  жартысындағы  өлкедегі  болыстар,  ондағы  көшпелілердің  саны,  олардың  қыстаулары  мен 
жайлаулары  туралы  статистикалық  мәліметтері  аса  маңызды  болып  саналады.  Сондай  мәліметтер 
арқылы  Ресей  бодандығындағы  қазақ  халқының  тұрмыс-тіршілігін,  өміріндегі  өзгерістерді  анық 
көруге  мүмкіндік  туады.Қоныс  аудару  мәселесінің  теоретиктері  ретінде  кеңес  дәуірінде  белгілі 
ғалымдар  И.Л.Ямзин,  В.П.Вощинин  және  Лубны-Герцик  Минцтер  танылған.  1926  жылы 
профессорлар И.Л.Ямзин мен В.П.Вощининнің «Отарлау және қоныс аударудың ілімі» деген кітабы 
жарық көрді. Бұл кітап арнайы оқу орындарына оқулық ретінде ұсынылды. Кітапта кеңес үкіметінің 
қоныс  аудару  мен  отарлау  туралы  саясаты  және  оның  теориясы  мен  тарихы  қарастырылады. 
Сонымен  қатар  аударуды  ұйымдастыру  жоспарының  нақты  мәселелері  сөз  болып,  аудандардың 
статистикалық-экономикалық  сипаттамасы  келтіріледі.  И.Л.Ямзин  қоныс  аудару  барысында  жаңа 
этникалық  тип,  жаңа  мәдени,  шаруашылық  формалар  пайда  болатыны  туралы  және  «егер  адамдар 
бай және өнеркәсіпке қолайлы қандай да бір себептерге байланысты халқы қорғансыз елдерге ағылып 
келе  бастаса,  онда  бұл  тығыз  ауа  бос  кеңістікке  тарайтыны  секілді  табиғи  заңдылық»  деп  жері  бай, 
бірақ  шаруашылық  даму  деңгейі  әлсіз  жерлерге  қоныс  аудару  табиғи  заңдылық  деп  түсіндіреді  [8; 
222  б.].  Ресей  маман-ғалымдарының  қоныс  аудару  проблемасын  көтеруі,  зерттеуі  мынадай  негізгі 
ұстанымдар  мен  көзқарастарды  анықтауға  мүмкіндік  береді.  20-шы  жылдардың  басында  қоныс 
аударудың  теоретиктері  болып  есептелген  ғалым-профессорлар  революцияға  дейінгі  қалыптасқан 
ілімді  жалғастырушылар  болды.  Олар  қоныс  аударуды  табиғи  процесс  ретінде  қарастырды.  Оның 
пайда болуын негізінен табиғи-географиялық, демографиялық себептер құрайды деп қарастырды. Ал 
қоныс аудару мен отарлау ұғымдарын салыстыра келгенде, И.Л.Ямзин секілді ғалымдар отарлау тың 
жерлерді игеруді білдіреді, сондықтан қоныс аударудың басты мақсаты осы болғанын дұрыс санады. 
Қорытындылай  келе,  қазақтар  туралы  олардың  тарихынан,  әлеуметтік  құрылымынан,  тұрмысынан, 
рухани өмірі мен әдет-ғұрпынан бастап алуан түрлі тақырыптарды қамтыған жекелеген мәселелерін 
арнайы  және  тереңдетіп  көрсететін  еңбектер  аз  емес.  Берілген  деректердің  тарихи  маңыздылығы 
Ресей  бодандығындағы  қазақ  тарихын  зерттеуде  аса  маңызды  болып  табылады,  өйткені  құжаттар 
және  зерттеулер  отар  аймақтың  шаруашылық  өмірі,  әлеуметтік  құрылымы,  мәдени  дамуы,  салт-
дәстүрі,  наным-сенімі  туралы  мол,  әрі  қайталанбас  мәлімет  береді.  Қазақ  жүздерінің  Ресей  
бодандығын қабылдау үдерісін шынайы зерттеуге септеседі. Қазақ елінің тарихи тұлғалары, қызметі 
мен  адам  қасиеттері  туралы  құжаттар  олардың  тарихи  портреттерін  сомдауға,  қоғамдағы  орны  мен 
рөлін айқындауға, объективті түрде қарастыруға жол ашады. 

жүктеу/скачать 22,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: