Хабаршы вестник bulletin «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»
жүктеу/скачать 4,16 Mb. Pdf көрінісі
|
| Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 1 (55), 2016 ж.
қарсылық көрсетуге, наразылық білдіруге дәрменсіз. Ұрланған сиырдың басының колхоз бастығы Мэлс Байболовтың алдына тартылуы да оны таң қалдырмайды. Ақ көңіл, адал пейілді Медеттің ішкі есебі өзінде. Оның мақсаты - өзі еңбек етіп жүрген колхозға келген жаңа машинаның біріне ие болу. Кеңес өкіметі кезінде жазуға тиым салынған шығармалар, тәуелсіздігімізді алып, көк туымыздың желбіреген тұсында жазыла бастады. Соның бірі желтоқсан оқиғасына қатысты туындылар. Осы желтоқсан оқиғасына байланысты қалам тартқан аға буын өкілінің бірі Қ.Түменбай. Қ.Түменбайдың «Қобыз мұңы» атты әңгімесі желтоқсан оқиғасының жүріп жатқан уақытын бейнелеген. Он тоғыз жасар жігітті жалған жаламен өлім жазасына кескен қанды қолдардың өз перзенттеріне берген жеңілдіктері бір оқиға үстіндегі бір-біріне қарама-қарсы тағдырлардан хабар береді. Қазақ прозасының тақырыптық деңгейі кеңіп, кеңестік жүйе кезіндегі жазылмақ түгілі айтуға болмайтын жабық тақырыптарға қалам тарту мүмкіндігі туды. Алдымен, халқымыздың ұлттық танымын, рухын көтеретін, өткеніне көз салған тарихи романдармен қоса қазақы ұлттық мінезімізді, салт-дәстүрімізді әспеттеген әңгіме, повестер пайда болды. Қоғам дамуындағы өзгерістер адам санасының өмір сүру салтына, түсінік-нанымына қаншалықты әсер етсе де, ешуақытта өзгермейтін заң бар. Ол халықтың рухани байлығы, адамның рухани құндылықтарының өзіндік бітім-болмысы. Әрине, ол басынан өткен әрбір кезең оның әдебиеті мен мәдениетіне әртүрлі сапалық өзгерістер әкелуі мүмкін. Бірақ оның ішкі мазмұны мен ұлттық ереушелігін өзгерте алмайды. Ал адам бойындағы рухани құндылықтардың өзгеру-өзгермеуі әр адамның өзінің ерік-жігеріне байланысты.қоғаммен бірге келген әрбір тың жаңалық өзгерістерді әрбір адам өзінше қабылдайтыны белгілі. Түркі халықтары арасында көп айтылып келген осы аңызды Бексұлтан Нұржекеұлы әңгімесіне арқау еткен. Тарихи аңыздағы атты сұрату, ханымын сұрату, жер сұрату және де атты, ханымды беріп, жер сұрағанда соғысқа аттануы шығармада өзгеріссіз берілген. Басқа қаламгерлер секілді Б.Нұржекеұлы да түс көру эпизодын жоғарыда аталған әңгіме сюжетіне арқау етеді. Жазушы әңгімеде қоданыс тапқан түс көру тәсіліне ерекше көңіл бөледі, шығарманың көркемдік әлемінің ең бір құнды қасиетіне айналдыра біледі. Және де оған үлкен философиялық, әлеуметтік, психологиялық мағына береді. Жалпы, жазушының тек өзіне тән дара стилінде ер мен әйелдің арасындағы асыл сезімді айнытпай, суытпай бейнелеу басты мақсат болып табылады. Оның кез-келген шығармасында махаббат мәселесі алтын арқау болып тартылып, қоғамдағы қилы әлеуметтік тартыс барысында ашылып, күллі көркем дүниенің жұлын-тұтасын ұстап тұрады. Жаңа дәуірдің жаңа мазмұн әкелетіні – әдебиеттің бұлжымас заңдылығы болса, көркем әдебиеттің оның табиғатына сәйкес жаңа формада бейнеленуі де заңдылық. Алдымен кешегі кеңестік замандағы идеология келмеске кетіп, шығармашылық еркіндік, ой тәуелсіздігі орнады. Қазақ прозасы айтар ойының ауқымдылығымен, психологиялық тереңдігімен, көркем образдардың кеңдігімен, сан алуандығымен ерекшеленді. Прозада түрлі тенденциялар, алуан әдеби дәстүрлер мен ағымдар табиғи үйлесті. Тәуелсіздік жылдары қазақ прозасы шағын жанр түрлік, формалық жағынан да жаңарып, жасара түскендей. Шығармалардың көпшілігінде оқиға қуалап, қызыл сөзділікке салынып кетпей, адамның ішкі жан дүниесіне бойлап, ой-санасындағы өзгерістер мен құбылуларды аша түсуге деген құлшыныс байқалды. Әрине, жаңашылдық, түр, көркемдік әдіс-тәсілдерді жетілдіре түсуге талпынушылық, жаңа өрістер іздеу, түрлі эксперименттер жасау, шығармашылық ізденістерге бару, дәстүрсіздікке ұрыну емес, қайта сол дәстүрді байыту болмақ. Тәуелсіздік – қоғамда тараған жалпы ортақ түсінік бойынша эстетикалық емес, саяси санат. Ғалымдар тоталитарлық жүйе ретінде анықтап жүрген кеңес дәуірінде эстетикалық құндылықтардың барлығы да, соның ішінде көркем әдебиетіміз де саяси ұстанымға бағынып, соның бір қуатты да оңтайлы құралына айналып қалғаны белгілі. Қоғам өмірінде еркін тыныс, соны леп енгелі жазушыларымыз өздерінің идеялық бағыттарын осы тәуелсіздік рухы тұғысынан қайта құрып, адам қоғамына не толғантады, деген мәселенің легіне ілесуге ұмтылыс жасап жатты. Бұл үрдіс осы кезең ішіндегі қазақ повестерінің де мазмұнына тиісінше көрініс таба бастағаны байқалады. Тәуелсіздік әдебиетке көз жібере отырып, сөз өнерінің келешегіне де бір уық көз тастамасқа болмайды. Қазіргі қаламгер ағаларымыз не жазып жатыр, әдебиеттің бет алысы қандай? Міне, осы мәселеге де тиісті көңіл бөлінуі керектігі түсінікті. Өзінің шеберлігімен, дарындылығымен көзге түсіп жүрген жас қаламгер Дидар Амантайдың «Мен сізді сағынып жүрмін» атты повесіндегі көркемдік шеберлігі жөнінде, сөз қозғалмақ. 94 Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 1(55), 2016 г. Дидар Амантай шығармашылығы жайында З.Серікқалиұлы, Ә.Бөпежанова, Т.Әсемқұлов, Б.Майтанов, т.б. көрнекті сыншы, әдебиеттанушылар арасында бірнеше пікірлер айтылып жүр. Солардың бірі Зейнолла Серікқалиұлы: «Дидар Амантайұлы, сөз жоқ, диалогқа әбден ысылып қалған. Езіп отырып алатын мылжың әңгімелер емес, астармен, емеурінмен көп нәрсені ұқтыра салатын сауатты қайырымдар жеткілікті-ақ» [27, 148 б] деп жазушы шығармаларына әділ бағасын берді. Дидар Амантайдың тәуелсіздік жылдар жазылған тағы бір әңгімесі «Ештеңе жазылатын емес». Бұл әңгімеде рухани жадаулық, жалғыздық, мағынасыздық мәселе көтерілген. Бұл бүгінгі қоғамның ащы дерті екені аян. Сондықтан да жазушы осы мәселелер төңірегінде ой өрбіткен. Әңгіменің басты кейіпкері жас жазушы Дияр. А.Кемелбаева осы аталған «Ағаш үй» шығармасының баяндау жүйесі әрекет пен қиял, мақсат пен күйінішті, ауыр мұңның азапты арпалысын қазақ прозасы үшін жаңа құрылымдық ажармен бейнелейді. «Ағаш үй» әңгімесінде жазушы тілі бейнелеу құралдарына, эпитеттерге, метафораларға бай. Эпитеттер де экспрессивті мәнге ие: ғажап, қара көздері, оюлы сандықшалар, сұр аспан, момақан өңінен т.б. эпитеттердің стилистикалық жүгі бар. Эпитеттерді қолданушылық А.Кемелбаева стиліне тән. Жаңа жер ашқан теңізшідей, жаңа туған нәрестедей, отша лапылдап жанған, қара мәрмәрдан қашалғандай, жұдырықтай жүрегі т.б. теңеулер ерекше функцияға ие. Жазушы қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Сондықтан көркем әдебиетте қоғамнан тыс тумайды. Тәуелсіздік, нарық қоғамы жазушыларға сан-алуан тақырыптар ұсынып жатыр. Тек, оны әр қаламгер өз көкірек көзімен тани алса керек. Ендігі айтпағымыз, Асқар Алтайдың шығармашылығы жөнінде болмақ. Бұл есімнің бүгінгі қазақ әдебиетінде өзіне лайық орнын ойып алғаны рас. Алтай Асқар қазақтың шұрайлы тіліне жөргегінен жарыған жазушы. Асқар Алтайдың соңғы жазылып жүрген шығармашылығы қаламгерлер арасында үлкен пікір-талас тударып жүр. «Түсік» әңгімесі сөз жоқ, формалық жағынан үлкен дайындықпен жазылған әңгіме. Басталуының өзі өте күрделі шығарма екендігін аңғартады. Нағыз жазушы уақыттың құлы болмақ емес. Әдебиет ілкідегі ізгі көркемдік мұратынан жаңылған жоқ. Көркем әдебиет – өміршеңдікке талпыныс. Жазушылықтың серті де сол – өлмес пішіінге, реалды мәңгілікке ұштасу. Абай да, Мұхтар да кең бауырын кеңістікке төсей алғандардан. Оралхан мен Асқар да кеңістікте еркін шаба білгендерден. Ал Роза Мұқанова сол кеңістіктің саумалын қарпып жұтқандардан. Жұпарға бөккендерден. Қазақстанның тәуелсіз, егеменді ел болуы – біздің жаңа тарихымыздың басы. Ендігі жерде біз өз тарихымызды бұрынғыдай көп ұлтты мемлекеттің құрамында емес, дербес зерттеп, ұлтымыздың тарихтың ұзақ жолында ұтқаны мен ұтылғанын, жеткені мен жете алмаған тұстарын кең ашып, бүгінгі егемендікке келуіміздің заңды жолын көрсетуге тиіспіз. Жалпы ұлтпен, ұлт мәдениетімен бірге қайшылықты жолдан өткен біздің әдебиетіміздің тарихы да осындай талғаммен қайта қарауды керек етеді. жүктеу/скачать 4,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|