Хабаршы вестник

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР : 
 
1. 
Мектеп  оқушыларының  функционалдық  сауаттылығын  дамыту  жөніндегі  2012-2016  жылдарға 
арналған ұлттық іс-қимыл жоспары. 
2. 
Словарь русского языка. – М.: Русский язык. 1998 г. – 46 с. 
3. 
Қазақ тілінің сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1986. 10 том, – 17 б. 
4. 
Рождественская Л., Логвина И. Формирование навыков функционального чтения. 4-5бет 
5. 
http://www.narva.ut.ee/sites/default/files/nc/materjal.pdf 
6. 
Губанова  М.И.,  Лебедева  Е.П.  Функциональная  грамотность  младших  школьников:  проблемы  и 
перспективы формирования // Плюс до и после 12/09 . 1-4с 
7. 
Беспалько В.П. «Слагаемые педагогической технологии» М.:1989. 
8. 
Монахов 
В.М. 
Аксиоматический 
подход 
к 
проектированию 
педагогической 
технологии.//Педагогика. -1990 №3. –С.67-69  
9. 
Оразақынова  Н.А.  Жалпы  білім  беретін  орта  мектепте  қазақ  тілін  сатылай  кешенді  талдау 
технологиясымен оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. – Алматы. -2007. 
10.  Оразақынова  Н.А.  Сатылай  кешенді  талдау  технологиясының  бастау  көзі  -  қазақ 
ағартушыларының мұраларында http://www.rusnauka.com/17_AVSN_2012/Pedagogica/2_112439.doc.htm 
11.  Ж.Аймауытов Бес томдық шығармалар жинағы, 4Т. – Алматы: Ғылым, 1998. – 436 б. 
12.  М.Жұмабаев, Педагогика, – Алматы, 1992. – 52 б.  
 
УДК 41 
 С31 
 
 
ШЕТЕЛ  ТІЛІ  САБАҚТАРЫНДА  ТАҢБАЛЫ  –СИМВОЛДЫҚ  КӨРНЕКІ  ҚҰРАЛДЫРДЫ 
ҰТЫМДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ЖОЛДАРЫ 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
360 
 
МЕТОДЫ  ИСПОЛЬЗОВАНИЯ  ЗНАКОВО  –  СИМВОЛИЧЕСКИЙ  НАГЛЯДНОСТИ  НА 
УРОКАХ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА 
 
METHODS  OF  USING  SING-SYMBOLICAL  VISUAL  AIDS  IN  THE  LESSON  OF  FOREING 
LANGUAGE TEACHING 
 
Сейтимова Жадыра Измахановна 
 
 Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті (Алматы қаласы) 
Қазақ  филологиясы  және  әлем  тілдері  факультеті,  шетел  тілін  оқыту  әдістемесі  кафедрасының 
оқытушысы  
  
Резюме 
 
 Знаковые  -  символические  наглядности  могут  способствовать  ученикам  быстрому  запоминанию 
новой  темы  и  проанализировать  пройденную  тему.  А  использования  пиктограммы  и  идеограммы  в 
пиктографической  системе  значительно  оптимально.  Руководствуясь  многими  научно -  теоретическими 
взглядами  используя  знаковые  -  символические  наглядности  на  уроках  английского  языка,  убедимся  в 
оптимальности этого метода. 
 
Summary 
 
 Sign-symbolical visual aids can be assisted pupil’s  memorizing new theme  quickly and also to analyse past 
theme.  The  using  a  pictograms  and  ideograms  at  a  pictography  and  ideography  system  are  very  meaningful. 
Guiding  principles  of  many  scientific  -  theoretical  view  that  using  sign-symbolical  visual  aids  in  the  lesson  of 
foreign language teaching, we are convinced optimum of this method.  
 
 Ағылшын  тілі  курсының  мазмұнын  анықтауда  ХХ  ғасырда  тіл  білімі  ғылымындағы  танымдық, 
бiлiмдiк және тәрбиелiк жағынан маңызды деген өзгерiстердi қамтуға ұмтылыстар жасалуда.  
Мектептегi  шетел  тілі  пәнінің  бiлiм  мазмұнын  iзгiлендiру  ұстанымын  жүзеге  асыратындай, 
оқушыларда  тілді  меңгерудің  бiртұтас  ғылыми  –  практикалық  бейнесiн  қалыптастыратындай,  тілдік 
сауаттылығын  арттырып,  мәдениеттiлiкке  тәрбиелейтiндей,  ойлауын  дамытатындай  мүмкiндiгi  қазiргi 
заман  талаптарына  толық  жауап  бере  алмайтын  деңгейде  деп  санадық.Мектептегi  басқа  пәндер  сияқты 
ағылшын  тілі  де  оқушыларға  көп  жағдайда,  дайын  бiлiм  ұсынылады,  оқыту  әдiстерi  оларды  өздiгiнен 
жаңа  ақпараттарды  iздестiруге,  оқу  тапсырмаларын  өздiгiнен  шешуге  талпындырмайды,  яғни  оқыту 
әдiстемесi  дайын  нұсқауларды  бұлжытпай  орындауға  ғана  бейiм  орташа  орындаушылар  тәрбиелеуге 
бағдарланып құрылған деп ойлаймыз.  
Тағбалы-символдық  көрнекi  құралдар  оқушылардың  жаңа  сабақты  есте  сақтаулары  мен  өтiлген 
тақырыпты  тұжырымдауға  көмектеседi.  Ал  пиктограммалар  мен  идеограммаларды  бiртұтас  суреттi-
идеографиялық  жазу  жүйесiнде  қолдану  әлде  қайда  тиiмдiрек  болды.  Мұндай  жағдайда  олар  оқу 
материалын модельдеу мен құрастыруға ықпал етедi және  ойша түсiну мен  оны меңгерудi жеңiлдететiн 
жүйелiк  байланыстар  мен  қатынастар  пайда  болады.  Суреттi-идеографиялық  жазудың  мүмкiндiктерiн 
толық  ашу  мақсатында  бiз  жұмысымызда  ТСК  және  ТСI-тi  пайдалануға  негiзделген  оқытуды 
ұйымдастырудың дидактикалық ұстанымдарын ескерiп отырдық. 
Оқытуда таңбалы-символдық көрнекіліктерді қолдануда оқу үрдiсiнiң дидактикалық ұстанымына негiз 
ретiнде жеке сабақ емес, бүкiл тақырып алынды. Тақырыптың негiзгi ұғымдарын ұсыну және таңбалық-
символдық  модельдеу  мен  құрастыру  арқылы  олардың  арасында  байланыс  пен  қатынас  орнату  оқу 
материалын  едәуiр  топтастыруға  жол  ашты.  Көптеген  әдiскерлер  мен  дидактар  оқу  материалын  топтар 
оқушылар  бiлiмiнiң  сапасы  мен  деңгейiн  көтеру  жолдарының  бiрi  ретiнде  қарастырады.Оқушылардың 
берiлген оқу ақпаратын бiр сәтте меңгерумен қатар бiрден оның құрылымдық әрi логикалық байланысты 
бөлiктерiн  есте  сақтауларына  мүмкiндiк  туады.  Материалды  топтастыру  және  оны  меңгерудегi 
психикалық үрдiстердi қайта құру белгiлi бiр дәрежеде оқу үрдiсiн интенсификациялауға (белсендi етуге) 
ықпал  етедi.  Осыған  байланысты  Ю.К.Бабанскийдiң  дидактикалық  бiрiлiктердi  көбейту  есебiнен 
сабақтағы  ақпарат  ауқымдылығын  да  өсiру  қажеттiгi  жөнiндегi  пiкiрiн  бiз  толық  қолдаймыз.  “Ғылыми 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
361 
ақпарат”  шамадан  тыс  көп  жиналған  жағдайда,  материалды  аз  мөлшермен  емес,  iрi  блоктармен  берген 
дұрыс. Себебi,  оқушылар алдымен мазмұн туралы жалпы түсiнiктердi меңгерiп, содан соң,  оның негiзгi 
бөлiгiн жете нақтырақ құрастырулары қажет”-деп жазады Ю.К.Бабанский. 
 Оқушылардың  білім  сапасын  арттырудағы  маңызды  мәселелердің  бірі  таңбалық-символдық 
көрнекiлiктердi  қолдану  біліктілігін  бағалау  критерийлерi  болып  табылады,  олар  төмендегідей 
анықталды: 
1. Таңбалық-символдық көрнекіліктерді құрастыру бойынша: 
 - пайдаланылған оқу материалының толықтығы (суреттiк-идеографиялық жазуды құру кезiнде өтiлген 
және өтiлетiн барлық оқу материалының пайдаланылуы); 
 - суреттiк-идеографиялық жазудың көлемi (бiр тарауға дәптердiң 1 бетiнен аспауы керек); 
 -  оқу  материалының  берiлу  логикасы  (ұғымдар  арасындағы  мәндiк  байланыстарды  көрсететiн 
сұлбаның болуы); 
 - көрнекiлiгi (таңбалар мен символдардың болуы, олардың ұқыпты орындалуы, оқылуы); 
 - сауатты болуы (терминдiк және орфографиялық тұрғыда); 
 - байланысты сөйлемдердiң болмауы (суреттiк-идеографиялық жазуларда сөйлем болмауы керек, тек 
қана сөз, сөз тiркестерi және символдар сияқты тiрек сигналдары болуы керек); 
 -  суреттiк-идеографиялық  жазудың  шығармашылықпен  құрастырылуы  (берiлген  жұмыс  өзбетінше 
және мұғалiмнiң көмегiмен орындалуы мүмкiн). 
2. Таңбалық-символдық көрнекіліктерді пайдалану бойынша:  
 - суреттiк-идеографиялық жазу арқылы оқу материалының толық мазмұнын ашу мүмкiндiгi; 
 - суреттiк-идеографиялық жазуды көз алдына келтiру мүмкiндiгi; 
 - суреттiк-идеографиялық жазуды талдау, салыстыру, таныс және таныс емес жағдаяттарға пайдалана 
алу мүмкiндiгiне ие болуы кіреді. 
Жоғарыда  және  алдыңғы  тараулардарда  айтылған  теорияларды  басшылыққа  ала  отырып,  таңбалы-
символдық  көрнекі  құралдарды  ағылшын  тілін  оқыту  курсының  бағдарламасы  бойынша  қолданылу 
әдістемесіне талдау жасап, тиімділігі сабақ жүргізу барысында тексерілді. 
 Біз жүргізген зерттеуіміз бойынша көрнекіліктердің үлгісін ұсынып отырмыз.[1]  
«Contextualisation» - «контекстке байланысты жұмыс жасау»; 
Қысқа әңгіме немесе сөйлемдегі оқиғаны бір – бірімен үйлестіру, контексте не айтылса соны баяндау. 
Мысалы  мына  суретте  үй  салынған,  бала  үйден  шығады,  біраз  жерге  барған  кезде  аспанға  қарайды, 
аспанда бұлт бар екенін көріп үйіне жүгіріп келеді. «Running back home»-үйден ету, шығу, « running to 
the house» -үйге жүгіріп келу. He is running back home- ол үйден шығып бара жатыр.[2,3] 
1- сурет. 
 
 
 
Грамматика  «Present  Сontinuous»-  қазіргі  шақтағы  жалғасып  жатқан,  аяқталмаған  іс  –  әрекетті 
білдіреді. 
What is he doing? Ол не істеп жатыр?  
He is gardening- Ол бақшада жұмыс істеп жатыр.  

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
362 
A man sitting next to a machine- машинаның жанында отырған адам. 
A man sitting in a deckchair- орындықта отырған адам. 
He  is  relaxing-  Ол  дем  алып  отыр.  Немесе  He  is  sitting  –  ол  отыр.  Жалғасып  жатқан  іс-  әрекет 
баяндалып тұр.[4,5,6] 
2- сурет. 
 
 
 
In this activity the student learns to discriminate between the sounds of the foreign language, many of which 
will be quite unfamiliar to him. He must concentrate on listening to very slight changes of sound. When visuals 
are used they are  normally pared  down to  give the  minimum amounts  of  information, the aim being to prevent 
unnecessary distraction. 
 
3-сурет The meaning implied by stress patterns may be made clearer with pictures. 
 
 
(а) Is that your dog?- мынау сенің итің ба? 
(b) Is that your dog?-мынау сенің итің ба? 
Бұл оқушыларға фонетикалық ережелерді түсіндірген кезде өте тиімді  
болып саналады. [7,8,] 
Екпінге байланысты жаттығу.  
 Тыңдап түсінуге байланысты жаттығулар. 
 Оқушылар  ойналған  касетадағы  айтылған  сөздерге  қарап  оқушылардың  не  істеп  отырғанын  табу 
керек.   
4- 
сурет. 
A 
number 
of 
pictures 
illustrating 
specific 
ideas 
are 
displayed 
to 
the 
pupil 
either 
in 
a 
book, 
on 
a 
chart 
or 
on 
the 
overhead 
projector. 
Each 
picture 
is 
numbered. 
The 
teacher 
reads 
out 
sentences 
appropriated 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
363 
to 
each 
of 
the 
pictures. 
The 
pupils 
either 
write 
down 
the 
relevant 
numbers 
or indicate the relevant picture.   
 
Мысалы; 1. Cусын ішу-to drink, шай ішу – to drink а tea,  
Ұйықтау- to sleep,  
Кітап оқу- to read a book 
Жазу- to write[9] 
Speaking-  оқушылардың  сөйлеу  дағдысын  қалыптастыру.  Оқушылар  мұғалімнің  артынша 
суретегі балалардың не істеп жатқанын айтып берулері керек. Бұл жерде оқушылар өздерінің қалаулары 
бойынша немесе өтілген грамматикалық ережеге байланысты, әңгімені баяндаған кезде шақтарды қойып 
айтуларына болады. Төмендегі суретке назар салатын болсақ Майк есімді баланың іс-әрекеті суреттелген. 
Бұл  жерде  Present  Simple  –жай  шақта  немесе  Present  Continuous-  жалғасып  жатқан,  аяқталмаған  шақта 
қолдануға болады.  
6-сурет. 
Мысалы. Майк күнде таңертең сағат 7.00 де ұйқыдан оянады. Бұл сөйлем Present Simple – қазіргі шай 
шақта қолданылып отыр яғни бір іс-әрекет күнделікті қайталанып отырады.  
 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
364 
Repeat: 
 1. Mike gets up at 7 o’clock every day-Майк күнде сағат 7.00 де ұйқыдан оянады. (Present Simple tense-
қазіргі шай шақ) 
He is washing – ол жуынып жатыр.( Present Continous tense- жалғасып жатқан әлі аяқталмаған шақ, іс-
әрекеттің жалғасып жатқанын білдіреді). 
He is trying- ол киініп жатыр.  
He is going to the beach- ол өзен жағасына бара жатыр.  
He is swimming- ол суда жүзіп жүр.[10,11] 
Kaywords: 
Таңбалық-символдық көрнекіліктерді- Б.С.Степановтың семиотикалық обьектілерді жіктеуі бойынша, 
қоршаған  ортаны  танып  білу  үрдісіне  қызмет  етіп,  ең  әуелі  көру  мүшесі  арқылы  қабылданатын  барлық 
таңбалар мен символдардың жиынтығы деп білеміз 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР : 
 
1. 
Ю.К.Бабанский «Оптимизация учебно-васпитателного процесса ( мет. основы)» -М Просвещение, 
1982.45-68с.  
2. 
J.B.Heaton  «Composition  through  Pictures»,  Longman  first  published  1966,  new  impression –  January 
1972.54-p. 
3. 
Andrew  Wright,  Longman  Handbooks  for  Language  Teachers  «Visual  materials  for  the  Language 
Teacher», 1976 y, 152- p. 
4. 
Corder.S.P. «The Visual Elements in Language Teaching », Longman 1965.p-263 
5. 
Byrne, D and Hall, D. «Wall Pictures for Language Practice», Longman, 1974.p-47-56 
6. 
Bull.W.E. «A Visual Grammar of Spanish», 2
nd
 edition, University of California, 1966.p-4050 
7. 
Byrne. D. and Wright, A «What do you think? », Books 1 and 2, Longman, 1975. P-35-37 
8. 
Wright, A. «Designing for Visual Aids», Studio Vista, 1970. 
9. 
Г.Ф.Рыбак,  средняя  школа  №  3,  Жмеринка,  Винницкая  обл.  Применение  символов  на  уроках 
французского языка в 5 классе средней школы// ИЯШ в школе 1990 №4 Москва.64-66с.  
10.  Macmillan English dictionary for advanced learners. 2009. 137-189p. 
 
 
КӨПТІЛДІ 
БІЛІМ 
БЕРУ 
ЖҮЙЕСІНДЕ 
ШЕТ 
ТІЛІ 
МАМАНЫНЫҢ 
ТІЛДІК 
ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТЕРІНІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 
 
 
 
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ 
МАГИСТРАТУРА ЖӘНЕ PHDДОКТОРАНТУРА ИНСТИТУТЫ 
 
 
Солтанмұратова Гульжан Мелісқызы 
 Екі шет тілі,2 курс магистранты 
 
 
Резюме 
 
 В  статье  рассматриваются  многоязычия  преподавания  английского  языка  в  современных 
условиях.Многоязычное  преподавание  является  важным  звеном  современного  образования.  Всеобщее 
обучение  английскому  языку  является  целью  мирового  образования,  так  как  английский  язык  –  язык 
межнационального  общения,  который  может  быть  использован  для  коммуникации и интеграции  между 
народами всего мира.  
 
Summary 
 
 This article is about poly-language in modern teaching English.Teachers need to possess the above mentioned 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
365 
communication skill. And continue developed it in them. Teachers should be educated person. Teaching in three 
languages is an important for the teacher. English language is an world language. Teacher who speak English fall 
into one  of three  groups: those  who  have  learnt it as their native  language, those  who have learnt it as a second 
language  in  a  society  which  is  mainly  bilingual  and  those  who  are  force  to  use  it  for  a  practical  purpose  - 
professional or educational. Nowadays when science and technologyare progressing so fast all kind of specialists 
need English in their work.  
 
 
Жаңа тұрпатты оқытушының өз білімін көтеру үшін шетелдерде болып, шетелдік ғалымдардың, 
жаңашыл  оқытушылардың  іс-тәжірибесімен  танысып,  инновациялық  іс-тәжірибені  үйреніп,  оны  өз 
тәжірибесінде пайдалана алу үшін кемінде 1 шетел тілін меңгеруі тиіс. Ол үшін жоғары мектептен бастап 
педагогикалық  жоғары  оқу  орындарында  шетел  тілін  тереңдетіп  оқытуға,  шетел  тілін  жеделдете 
үйрететін  арнайы  курстар,  арнайы  бағдарламалармен  жұмыс  жасауы  қажет,  полимәдениетті 
(көпмәдениетті) білім беруді басты назарға ұстану қажет. 
 
Көпмәдениетті білім беру – жалпы білім берудің маңызды құрылымы, этникааралық интеграцияға 
бағытталған,  ұлттық  мәдениет,  ұлттық  тәрбиеге  негізделген  білім  беру,  ұлттық  мәдени  құндылықтарды 
игеру. 
 
Көпмәдениетті  білім  беру  әртүрлі  ұлт  арасында  ұлттық  және  мәдениеттілік  құндылықтарды 
қастерлеу,  өзара  түсінісу  және  ұғыну  сезімдерін  қалыптастырады.  Осыған  сәйкес  көпмәдениетті  тәрбие 
этникалық және ұлттық ерекшеліктерді этнопедагогикалық мәдениетті басшылыққа алады. 
 
Жаңа тұрпатты оқытушының ұлттық этнопедагогикалық мәдениеті оның рухани әлеуетін, жалпы 
адамзат  мәдениеті  мен  ұлттық  мәдениет  дәстүрлерін  меңгерудегі  деңгейін  көрсетумен  бірге  тұлғаның 
кәсіби шығармашылықты әрекетінде өзін-өзі көрсетуінің амалы болуы керек. Рухани адамгершілігі мол, 
жетілген мәдениетті адам, кәсіби маман болу үшін оқытушы ең алдымен өз халқының мәдениетін, салт-
дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын жетік меңгеруі тиіс. 
 
Бұл оған басқа ұлттың мәдениетін түсініп, бағалауға, әлемдік деңгейдегі мәдениетке араласуына 
көмектеседі.  Жаңа  тұрпатты  оқытушының  этнопедагогикалық  білімі  мен  іскерлігі  балалармен 
педагогикалық өзара әрекетті тиімді ұйымдастыруда септігін тигізеді. 
ХХІ ғасырда әлемдік білім беру кеңістігіне  ену жағдайында білім берудің ұлттық деңгейі анықталуы 
қажет: оқыту нәтижесіндегі қоғам қандай адамды және адамзатты қалыптастырып шығарғысы келеді. 
 
Қазірдің өзінде елімізде ұлттық білім берудің басым бағыттары анықталынды:  
көпмәдениеттілік білім беру, үш тілділік,қатысымдылық, технократтық. 
 
Осыған  сәйкес  оқытушының  кәсіби  стандартында  білім  берудегі  ұлттық  білім  берудегі  ұлттық 
мақсаттар құзіреттіліктер тұрғысынан нақтыланды. 
 
Айқын  мақсат  қою,  кеңейтілген  мүмкіндіктерді  толығымен  қарастыру,  үлкен  нәтижеге  жету, 
мақсатқа бағыттай жоспарлауды  басшылыққа алып, жоғары мектептің не беретініне, студенттердің нені 
біліп  нығайтатына  басты  назар  аударатын  нәтижеге  бағытталған  білім  беру  процесінде  жаңа  тұрпатты 
оқытушының этнопедагогикалық және көпмәдениеттілік құзіреттілігіне жататындары: 
 
Көптілділік  жеке  адамның  не  қоғамның  екі  тілден  аса  тілді  алма  кезек  қолдануы.  Шетелдік  көптілді 
білім  беру  тәжірбиесінің  озық  үлгілірін  ескеріп  үштілділік  құбылысы  бойынша  жүргізілген  отандық 
зерттеу нәтижелері үштілділік құбылысына оқытудың әлеуметтік қажеттілік замана талабы. [1-238б] 
Көптілді білім беруді енгізу төмендегі мәселелерге сай жүргізіледі:  
Мемлекеттік  тіл  ретіндегі  ағылшын  тілін  күшейту  арқылы  студенттердің  ұлттық  біртектілігін  сақтау 
және дамыту ; 
БАҚ  арқылы  шетел  тілін  оқытуды  ұйымдастырудың  негізгі  идеясын  кең  насихаттаудың  қажеттілігін 
түсіндіру және білім берудің ашық жүйесін дамыту жағдайында қоғамдық пікірді ескеру; 
Шетел тілін оқытуды жүзеге асырудағы ғылыми негіз жасауда арнайы зерттеу жүргізу; 
Шетел  тілін  тереңдетіп  оқытатын  элиталық  жоғары  мектептер  негізінде  ғана  шетел  тілін  оқыту 
мүмкіндігі; 
Отандық жағдайларды ескере отырып шетел тілін оқыту технологиялары мен модельдерін жасау. ҚР 
орта жалпы білім беру құрылымы мен мазмұны; 
Бірыңғай  оқу  жоспары  негізінде  шетел  тілін  тереңдетіп  оқытатын  мектептерге  типтік  оқу  жоспарын 
жасау; 
билингвалық білім беру жалпы және жеке әдістемесін  
 құру ; 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
366 
полилингвалық білім беруге кезеңдеп көшу үшін кадрлық, материалды-техникалық, оқу - әдістемелік 
негізін айқындау; 
шетел тілін тәжірибелік оқыту үшін ұйымдастыру-әдістемелік жағдай жасау.  
Бүгінгі күн жастары халықаралық стандарттар деңгейіне сай білім алуға байланысты, ағылшын тілін 
үйрену мен  тәжірибе жүзінде пайдалану қажеттілігімен бетпе-бет  келіп  отыр. Сонымен қатар, ағылшын 
тілін  білу  білім  беру  жүйесі  жоғары  дамыған  елдерде  білім  алуға,  ақпараттық  кеңістікте  байланыс 
шекарасын  кеңейтуге  ықпал  етеді,  қоғам  қажеттілігін  қанағаттандыратын  білімін  кеңейтуге  мүмкіндік 
туғызады. Бұл тілді меңгеру арқылы бүгінгі күн ақпараттар ағымында жұмыс істеуге көмектеседі. Біздің 
ел туралы: біздің ұлттық салт-дәстүр, мәдениет пен жетістіктеріміз жайлы білім негізі және тану құралы 
ретінде  ағылшын  тілінің  маңызы  өсуде.  Ағылшын  тілі-  әлемдік  білім  беру  кеңістігіне  жету  және 
еліміздегі басқа ұлттардың бірігу құралы.  
 
Заманауи білім беру жағдайында жаңа тұрпатты оқытушының кәсіби құзыреттілігіне қойылатын 
талаптарға байланыстыҚазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев «Әлеуметтік-экономикалық 
жаңғырту  -  Қазақстан  дамуының  басты  бағыты»  атты  Қазақстан  халқына  Жолдауында  «Білім  беру 
жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зорделінген.  
 
Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу. Екіншіден, 
педагогтар  құрамының  сапасын  арттырудың  маңызы  зор»  -  деп  атап  көрсеткеніндей,  жаңа  дәуірдегі 
жаһандану үдерісіне төтеп бере алатын болашақтың зиялы ұрпақтарын тәрбиелеу өркениетке бағыт алған 
әрбір мемлекеттің өзекті мұраты [2]. 
 
ХХІ  ғасырда  Қазақстан  Республикасындағы  білім  беру  жүйесін  реформалаудағы  стратегиялық 
міндеті  -  экономиканың  орнықты  дамуы  үшін  сапалы  білімнің  қолжетімділігін  қамтамасыз  ету  арқылы 
адами капиталды дамыту, білімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру. 
 
Қазақстан  Республикасында  білім  беруді  дамытудың  2011-2020  жылдарға  арналған  мемлекеттік 
бағдарламасында білім беру жүйесін жаңғыртудың басым бағыттары айрықша сараланды: 
- электронды оқыту жүйесін құру; 
- оқытудың Заманауи моделіне өту; 
- ұлттық біліктілік жүйесінің негізін жасақтау; 
- білім беруге мемлекеттік-жеке меншік әріптестікті енгізу; 
- еңбек нарығының талаптарына сай келетін, азаматтардың кәсіптік, мансаптық және жеке тұлға болып 
өсуіне ықпал ететін үздіксіз кәсіптік білім берудің икемді жүйесін қалыптастыру; 
-  заманауи  ғылыми-білікке  ие  және  еліміздің  инновациялық  дамуына  үлесін  қоса  алатын  ғылыми-
педагог кадрларды даярлау [3]. 
 
Қазақстан жалпы экономикалық та, әлеуметтік және ғылыми білім беру тұрғысында да алға озған 
ел.  Онда  ТМД  елдерінде,  көбіне-көп  әлемде  де  енуі  ғана  талқыланып  жатқан  көптеген  жобалар  жүзеге 
асырылуда. 
 
Мәселен,  Қазақстан  ТМД  мемлекеттері  ішінде  бірінші  болып  жоғары  білімде  үш  деңгейлі 
«бакалавр – магистр – философия докторы» оқу жүйесіне толықтай көшті. 
 
Қазақстан  Республикасында  болып  жатқан  түбегейлі  оң  өзгерістер  адами  капиталды  дамыта 
отырып,  білім  беруді  дамытудың  2011-2020  жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасында  осындай 
мемлекеттік  маңызы  бар  мәселені  шешуші  басты  тұлға  педагог  екендігі  нақты  көрсетілген. 
Бағдарламаның басты мақсаты педагогтар мәртебесін көтеру болып отыр.  
 
Бағдарламада  атап  көрсетілгендей,  білім  сапасын  арттырудың  басты  жолы  -  білім  беру  жүйесін 
жаңартуға қабілетті жоғары білікті мамандармен толықтыру. 
Бағдарламаның  басты  бағыты  –  студентті  іс-әрекет  арқылы  зерттеу,  нәтижесінде  өз  ойын  нақты 
жеткізе  алатын,  ойға  жүйрік,  тілге  шешен,  бәсекеге  қабілетті,  жан-жақты  жетілген,  болашаққа  сенімді, 
ынталы,  сыни  пікір,  көзқарастары  жүйелі  дамыған,  қазіргі  тез  өзгермелі  бүгінгі  өмірде  өз  білімін 
қалыптап  тыс  жағдайда  еркін  әрі  терең  пайдалана  алатын  интеллектуалы  жоғары  креативті  тұлға 
қалыптастыру. 
 
Жоғары  педагогикалық  оқу  орындарында  инновациялық  білім  мен  технологияны  меңгерген, 
ақпараттық-коммуникативтік  құзіреттілігі  қалыптасқан,  кәсіби-педагогикалық  біліктілік  деңгейі, 
шығармашылық  ойлау  қабілеті  жоғары,  рухани  тұрғыдан  дамыған,  білім  беру  саласындағы 
инновациялық процестерді жүзеге асыруға қабілетті жаңашыл жаңа тұрпатты педагог даярлау мәселесіне 
жаңа  тұрғыдан  қарауды  талап  етеді.  Шын  мәнінде,  қазіргі  кезеңде  қоғамның  өркендеп-өсуі  білім 
жүйесінің  сапасын  жақсартуды,  жаңа  технологияларды  кеңінен  қолдануды,  жаңа  формациядағы 
педагогтар  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
367 
дайындау  арқылы  еліміздің  білім  жүйесін  халықаралық  стандарт  деңгейіне  жеткізуді,  нарық 
экономикасына  бейімделген  бәсекеге  қабілетті  білімді  де  білікті  мамандар  дайындауды  негізгі 
стратегиялық  межеге  жатқызады.  Бұл  мерейлі  мақсаттар  еліміздегі  білім  беру  жүйесінің  алдына 
инновациялық  технологияларды  іздестіру,  оқытудың  жаңа  технологияларын  қолдану  және  оны  үнемі 
жетілдіріп отыру міндеттерін күн тәртібіне қоюда. 
 
Қазақстан  Республикасында  білім  беруді  дамытудың  2011-2020  жылдарға  арналған  мемлекеттік 
бағдарламасында  атап  көрсеткендей,  жоғары  білім  берудің  мақсаты  -  еңбек  нарығының,  еліміздің 
индустриялық-инновациялық даму міндеттерін және жеке тұлғаның  
қажеттіліктерін  қанағаттандыратын  және  білім  беру  саласындағы  үздік  әлемдік  тәжірибелерге  сай 
келетін жоғары білім сапасының жоғары деңгейіне қол жеткізу. 
 
Мемлекеттік бағдарламаның басты мақсаты - білім сапасын арттыру, еңбек нарығының, еліміздің 
индустриялық-инновациялық  даму  міндеттерін  және  жеке  тұлғаның  қажеттіліктерін  қанағаттандыратын 
және білім беру саласындағы үздік әлемдік тәжірибелерге сай келетін білім сапасының жоғары деңгейіне 
қол  жеткізу,  білім  беру  жүйесін  жоғары  білікті  кадрлармен  қамтамасыз  ету,  педагог  мамандығының 
мәртебесін көтеру. 
 
Педагог  мамандығының  беделін  арттыру  кез  келген  мемлекеттің  білім  беру  саясатының  басты 
бағыттарының бірі болып табылады. 
 
Қазақстан  Республикасында  2015  жылдан  бастап  орта  білім  беру  жүйесі  құзіреттілік  тәсіліне 
негізделген Заманауи білім беру моделіне көшу межеленуде. 
 
Осыған  сәйкес  педагогикалық  жоғары  оқу  орны  алдында  үлкен  міндет  тұр  -  Заманауи  жоғары 
мектепте жұмыс істей алатын жаңа тұрпатты оқытушы дайындау. 
Жаңа тұрпатты оқытушыларды дайындау үшін педагогикалық жоғары оқу орындары жаңаша жұмыс 
жасауы тиіс: 
оқу–тәрбие процесін жаңа талаптарға сай жетілдіру; 
жоғары білімнің мазмұны мен құрылымын Болон процесінің параметрлеріне  
білім беру жүйесін толықтай ақпараттандыру, «е-learning» электрондық оқыту  
жүйесіне көшу; 
білім берудің сапа менеджмент жүйесіне көшу; 
үш тілде оқытатын педагогтарды даярлау және т.б. 
 
Тұрақты дамудың даңғыл жолына түскен отанымызға заманауи инновациялық ілімдерді игерген 
әлемдік  бәсекеге  қабілетті  білікті  мамандар,  оқу-тәрбие  процесін  жаңаша  ұйымдастыра  алатын  жаңа 
тұрпатты оқытушылар қажет. 
 
Жаңа  тұрпатты  оқытушы  -  заманауи  педагогикалық  құралдардың  бүкіл  әлеуетін  меңгерген, 
инновациялық  технологиямен  қаруланған,  өзін-өзі  жетілдіруге  үнемі  ұмтылып  отыратын,  рухани 
дамыған, шығармашыл, креативті, интеллектуалды тұлға, білікті маман. [4] 
Жаңа тұрпатты оқытушы шешуге тиісті міндеттер: 
1. Жаңаша ойлауға, таным және өзіндік ұйымдастыру әдістеріне оқыту; 
2.  Студентті  есікке  дейін  алып  келіп,  қолына  кілтті  беріп,  сол  құралды  қалай  пайдалану  керектігін 
үйрету. Білім дүниесіне студенттің өзінен басқа ешкімнің де кіре алмайтындығын еске сақтау; 
3. Студентті өзін-өзі ұйымдастыруға үйретіп, өз бетінше өмір сүрудің нақты жолын көрсету: өзін-өзі 
тану; өзін-өзі зерттеу; өзін-өзі тәрбиелеу; өзін-өзі реттеу; өзін-өзі белсендіру; өз бетінше білім алу; өзін-өзі 
дамыту; өзін-өзі жетілдіру. 
4. Студенттің барлық ішкі әлеуетін ашуға және оған шығармашылықтың шыңына шығуға көмектесу. 
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР : 
 
1.  Хасанұлы  Б.  «Үштілділікке  баулудың  социопсихолингвистикалық  үлгісін  жасау  әлеуметтік 
қажеттілік»  //  Филологиялық  зерттеулердегі  инновациялық  технологиялар  атты  Республикалық  ғылыми 
тәжірбиелік конференцияның материалдары 30-31 қазан, 2012ж. 
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. -2002. 
дамыту тұжырымдамасы. -2002. 
3. Президенттің Қазақстан Халқына жолдауы. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Астана, 28сәуір, 2010ж 
4. Жүсіпова Ж А Педагогикалық шеберлік Алматы 2011 
ӘӨЖ. 370. 1934 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
368 
 
 
ОТБАСЫЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ДӘРІПТЕУ – 
ӨМІР ТАЛАБЫ 
 
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті 
п.ғ.к., доцент Жумадуллаева А.А., 
магистр оқытушы Досжан Салтанат 
магистрант Сарсенбаева С.Б. 
 
 
Резюме 
 
 В этой статье рассматривается один из важных вопросов семейных ценностей. В любом обществе 
большая  обязанность  возлагается  на  женщину  и  не  бывает  напрасным  роль  матери  в  воспитании 
ребенка.  Реальност  –  это  клуч  к  сердцу  женщины  через  сплоченность  и  единство,  через  терпение  и 
спокойствие, через тишину и благополучие. И так, в отнашении воспитания подрастающего поколения 
огромную роль играют семейные ценности, в часности каждый из родителей и педагоги.  
 
Summary 
 
 This article discusses one of the most important issues of family values. In any society, a large responsibility 
lies with the woman, and does not happen in vain role of the mother in the child's upbringing. Reality - it kluch to 
a woman's heart through unity and solidarity, through patience and peace through peace and prosperity. And so, 
in otnashenie education of the younger generation play  a huge role family values, above privacy in each of the 
parents and teachers. 
 Негізгі сөздер: отбасылық құндылықтар, мемлекет, қарым-қатынас, мәдениет, салт-дәстүр, әдет-
ғұрып, тәрбие, әдеп, бала, ата-ана. 
 Ключевые слова: семейные ценности, республика, отношения, культура, народные традиции, обыча и 
обряды, воспитание, ребенок, родители,  
 Key words: family values, republic, relations, culture, traditions, custom and rituals, education, child, parent. 
 
 Отбасы  кішігірім  мемлекет  дегендей,  елбасы  мемлекет  отбасынан  басталатынына,  отбасылық 
құндылықтардың  маңыздылығына  ерекше  назар  аударып  отыр.  Соның  айқын  дәлелі  –  Қазастан 
Республикасының  президентінің  2013  жылдың  1  наурызындағы  Жарлығымен  Отбасы  күні  қыркүйек 
айының екінші жексенбісі болып бекітілді. Еліміз биылдан бастап Отбасы мерекесіне ерекше мән беріп 
отыр. Оның дәлелі отбасы құндылықтары [1]. 
 Отбасы  ұғымы,  отбасының  мәні,  оның  қоғамдағы  атқаратын  ролі  қандай  деген  сұрақтарға  жан-
жақты  қарастырып  кететін  болсақ,  көптеген  ойшылдар  мен  ғалымдардың  пікірлерін  айтып  кетуге 
болады. Мысалы, ежелгі грек ойшылы Платон «Адамдар отбасын құру үшін болашақ өмірдегі серігінің 
қандай  отбасынан  шыққанын,  оның  әке-шешесі  мен  ата-бабаларын  жақсы  білуі  қажет»  деген.  Ал 
Аристотель  болса,  «Отбасы  –  адамдардың  қарым-қатынастарының  ең  бірінші  түрі  және  ол 
мемлекеттің  бірінші  кішігірім  бөлігі»  деген.  Классикалық  неміс  философиясының  өкілі  Кант  отбасы 
мәселесін қарастыра отырып, ондағы адамдардың құқықтық мәселелеріне көп көңіл бөлген. 
Қазақ  халқының  отбасы  тәрбиесінің  дәстүрлері  мен  қалыптасу  тарихы  туралы  деректер  Қорқыт 
еңбектерінде  кеңінен  көрініс  тапқан.  Ол  туралы  түрлі  аңыз-әңгімелер  мен  хикаялар  ел  арасында 
ұрпақтан-ұрпаққа тарап, бүгінге дейін жеткен. 
Қорқыт  Ата  жырларының  негізгі  арқауы  -  отбасы  тәрбиесіндегі  ұл  мен  қыз  бала  бойында  тәрбие 
түрлерін  бірдей  қалыптастыру  қажеттілігі.  Тегінде  қазақ  халқында  қашан  да  ұл  мен  қыз  баланың 
тәрбиесін  бөліп  жармаған.  Бұл  түсініктер  мен  дәстүрлердің  ертеректен  бастау  алатындығын 
аңғартады. 
XІX  ғасырдың  екінші  жартысынан  бастап  отбасына  деген  тарихи  көзқарастар  толықтырыла 
түсті. Мысалы, 1877 жылы шыққан «Ежелгі қоғам» атты кітабында Л. Морган отбасының тарихын, 
оның  некелі  қарым-қатынасын  экономикалық,  әлеуметтік  дамуымен  және  қызметімен  байланысты 
қарастырған.  Одан  кейінгі  уақыттарда  отбасы  туралы  марксистер  де  жазды.  Соның  бірі  – 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
369 
Ф.Энгельстің  1884  жылы  шыққан  «Отбасының,  жеке  меншіктің  және  мемлекеттің  шығуы»  атты 
еңбегін  айтуға  болады.  Мұнда  Ф.Энгельс  отбасын  тарихи  категория  ретінде  қарастырып,  оның 
формаларының байланысын, даму жолдарын көрсетті . 
  
Француз 
ағартушысы 
Ж.Ж.Руссо, 
швейцарлық 
И.Г.Песталоцци, 
орыс 
педагогтары 
К.Д.Ушинский,  А.С.Макаренко,  қазақтың  зиялылары  Абай,  А.Байтұрсынов,  Ә.Бөкейханов,  М.Дулатов, 
М.Әуезов отбасы тәрбиесіне қатысты көптеген еңбектерін қарастырған [2]. 
  
Философиялық тұрғыда «отбасы» - қоғамның ажырамас құрамы, өмірде зор мәні бар кішігірім 
ұйым  деп  саналады.  Ал  педагогикалық-психологиялық  тұрғыда  «отбасы  -  ата-ана  мен  балалар 
арасындағы,  ерлі-зайыптылардың  және  басқа  да  отбасы  мүшелерінің  қарым-қатынасының  тарихи 
нақты жүйесі» болып табылады. 
  
«Тәрбие  басы  -  талбесік»  деген  даналықты  халқымыз  тауып  айтқан.  Қазақ  «Ана  бір  қолымен 
бала  тербетсе,  екінші  қолымен  әлемді  тербетеді»  дейді.  Осы қанатты  сөздің  тәрбиелік  мәні  тереңде 
жатыр. 
  
Алып  анадан  туады.  Ананың  ақ  сүтін  ақтау  әр  перзенттің  парызы  ғана  емес,  мойнындағы 
қарызы.  Анаңды  Меккеге  үш  рет  арқалап  апарсаң  да,  бір  түндік  ұйқысына  татымайды»  деген  дана 
халқымыз.  Қазақ  халқындай  қыздарға  құрмет  көрсетіп,  бір  үйдің  көркі  емес,  бүкіл  үйдің  ұйытқысы 
ретінде аялаған ел әлемде кемде –кем. 
  
Қыздардың ақылды, тәрбиелі болуына арналған ән мен жыр, аңыз-әңгімелер ұлттық тәрбиенің 
негізгі  өзегі  болып  табылады.  Ұлтымыздың  өткен  өміріне  көз  салсақ,  небір  қилы  замандар:  Кеңес 
дәуіріндегі  ұжымдастыру  (1920-1928жж.),  аштық (1932-1933жж.),  соғыс  (1941-1945жж.),  соғыстан 
кейінгі  қайта  қалпына  келтіру  қазақ  халқының  өсіп-өнуіне  үлкен  зардап  әкелсе  де,  аналарымыздың  еш 
мойымай,  тағдыр  талқысына  төзімділік  танытып,  қазақ  әйеліне  тән  әдептілігі  мен  тазалығын, 
парасаттылығы  мен  сыпайылығын,  мейірімділігі  мен  инабаттылығын  сақтай  отырып,  ұлағатты, 
текті  ұрпақ  өсіруге,  ибалы,  әдепті  қыз-келіншектерді  тәрбиелеуге,  қазақ  әйелі  деген  абыройлы  атқа 
селкеу түсірмеуге зор ықпал еткені анық. 
  
Ұлт болашағын қалыптастырып, алға сүйрейтін адам ол - әйел. Сондықтан әйелге XXІ ғасырда 
ұлтының  жағдайын  ойлайтын,  өткен  тарихтағы  ұлы  аналардың  арманын  жалғастыратын,  әсемдік 
пен  махабаттың  жаршысы  ретінде  бар  жауапкершілік  жүктеледі.  Кәмшат  Дөненбаева,  Злиха 
Тамшыбаева, қазақ өнерінің қос қарлығашы Күләш пен Шара – үлгі тұтарлық тұлғалар. 
  
Бір  кездегі  ұлағатты  бәйбішелердің  келінге  қоятын  талаптарының  барлығы  отбасы 
тәрбиесінің  негізінде  жүзеге  асқан.  Жаңа  түскен  келін  сол  үйдің  жоғын  жоқтап,  намысын  ту  етіп 
тігіп, «қайнаға», «қайын сіңлі», «жеңге», «абысын» деген ұғымдарға ерекше мән берген. Осындай тәрбие 
ұрпақтан  ұрпаққа  жалғасқан.  Келін  бір  шаңырақтың  ғана қуанышы  емес,  ауыл-аймақтың  қуанышына 
айналған. 
  
Қазіргі  қазақ  баласының  мінез-құлқының  қалыптасуына  отбасылық  тәрбиенің  басым  болуы 
керек.  Әрине,  ол  шаңырақтан  бастау  алады.  Отбасынан  басталған  тәрбие  бертін  келе  баланың 
санасына  әсер  етіп,  одан  болашақта  елін  сүйетін  ұлтжанды  тұлға  өседі.  Жалпы,  ұлт  деңгейінде 
қарапайым болсаңыз, кеңестік дәуірде отбасында бала тәрбиелеуде шектеу болған. Ол қазақ ұлтының 
санасында  қабілетсіздікті,  жасқаншақтықты  тудырды,  яғни  «ол  нәрсені  мен  істей  алмаймын»  деген 
сенімсіздік,  жалтақтық  пайда  болды.  Ал  «келін  түсіру»,  «қыз  ұзату»,  «жаңа  отау  құру»  -үлкен 
ұлағатты  әдеттердің  барлығы  өткеннің  қалдығы  деп  түсіндірілді.  Кеңес  дәуірінде  отбасының 
құндылығы  да  мүлдем  басқаша  қалыптасты.  Біз  әлі  содан  арыла  алмай  келе  жатырмыз.  Сондықтан 
қазақ  халқының  қалыптасқан  отбасын  құрудағы  тәрбиелік  мәні  күшті  салты  мен  әдет-ғұрыпы, 
ұлағатты аналардың қалдырып кеткен үлгісін қайта жаңғыртуымыз керек.  
  
Баланың  келешекте  жақсы  адам  болуына  сыртқы  орта  факторлары,  оның  ішінде,  негізгісі  – 
отбасылық  тәрбиенің  алатын  орны  зор. Қазақ  халқында  мынадай  сөз  тіркестері  бар:  «тегіне  қарап» 
немесе «тегі мықты», «текті жерден қыз ал» және тағы сол сияқты. Яғни бұл жерде «тегі» деген сөз 
ғылыми  тілде  айтқанда  –  «гені»  деген  мағынаны  білдіреді.  «Шешесін  көріп  қызын  ал»  деген  халық 
мәтелі  тегін  айтылмаған  шығар.  Тәрбиенің  негізгі  көзі  -  анада,  ауылы  мен  елі  арасында, ұзатылатын 
қыз  бен  түсетін  келіннің  тектілігін  сұрастыра  отырып  анықтаған.  Бұл  –  философиялық  категория. 
Қыздары  еркіндікте  бұлаң  болып,  жарына  адал  баруына  ата-анасымен  бірге  ортасы  да  жауапты 
болған.  Сондықтан  қазақта  тірі  жетім  болмаған.  Қазақтың  құда  түсуі  де  кездейсоқ  емес.  Қызына 
«барған жеріңде тастай батып, судай сің» деп бата берген.  
  
Қазақта жеті атаға дейін қыз алыспау дәстүрі жүйелі түрде дамыған. Бұл дәстүрді шетелдің 
беделді  ғалымдары  да  ұлттық  құндылық  деп  бағалайды.  Өйткені,  адам  ағзасындағы  көптеген  гендік 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
370 
өзгерістер  (мутациялар)  осы  туысаралық  немесе  қандас  некелер  арасында  туындайды.  Мұны  қазақ 
ерте заманнан ақ байқаған, жеті атаға дейін қыз алуға тиым салып отырған. Сондықтан ұрпағы таза, 
текті, дарынды болған.  
  
Халқымыз  қызды  еркелетіп,  қолпаштаумен  бірге,  «қызға  қырық  үйден  тию,  қала  берсе  күңнен 
тию»  деп,  болашақ  жар,  адал  келін  болу  үшін  қыздардың  тәрбиесіне  ерекше  мән  берген.  Сол  секілді 
«Беташар»,  «Үлкендерге  сәлем  беру»,  «Шілдехана»,  «Ат  қою»,  «Бесікке  салу»,  «Қырқынан  шығару», 
«Тұсаукесер», және өзге де сол сияқты салт-дәстүрлер отбасының бекуіне негіз болған. Қазақ қыздары 
отбасын, әке-шешесін, ағайын-туыстарын құрметтеп, отбасы бірлігін сақтаған. 
  
Отбасы  құндылық  ретінде  әртүрлі  басымдылықтарға  ие.  Әлеуметтік  зерттеулерге  қарасақ, 
осыдан  25-30  жыл  бұрын  жүргізілетін  зерттеулерде  «Сіз  үшін  не  құнды?»  деген  сұраққа  жастар: 
«Бірінші кезекте - Отан, екінші – махаббат, үшінші – отбасы, бала» деп жауап берген. Ал 2000 жылдың 
ортасынан  бастап  жастар  «бірінші  кезекте –  материалдық  жағдай,  екінші  –  мансап,  үшінші  –  білім 
алу»  деп,  отбасы,  бала  деген құндылықтар  тоғызыншы,  оныншы  орындарға  ысырылып  қалған.  Демек, 
бұл соңғы 25-30 жыл ішінде құндылықтар жүйесіндегі күрделі өзгерістерді көрсетеді [3].   Отбасын 
құру,  отбасында  өмір  сүру  адамнан  үлкен  ептілікті,  көрегенділікті,  шыдамдылықты  талап  етеді.  Ал 
бүгінгі  жастардың,  отау  құрып  жатқандардың  көбі  бір  үйдің  мәпелеп  өсірген  жалғыз-жарым  ұл–
қыздары. Кезінде бір отбасында кемі 5-6 баладан болатын. Олар бірін-бірі жетелеп, бірінің киімін бірі 
киіп, бір-біріне қолдау көрсетіп, дастархан басында бір нанды бөлісіп жеп өсетін. Ал қазіргі балалар тек 
өзін  ғана  ойлайды.  Себебі,  ол  –  жалғыз  немесе  екеу,  үшеу  ғана.  Бүгінгі  қоғамдағы  өзімшілдік  дерті  – 
отбасындағы бала санының аздығынан. 
  
Қазақ  ұлтында  тастанды,  жетім  баланың  болмауы  –  ұзақ  ғасырлар  бойы  қалыптасқан 
менталитет  еді.  Әр  перзент  халқының  құндылығын  өз  бойына  сіңіруге,  бойында  өрбітуге,  бойында 
өрістетуге  бейім  болуы  керек.  Еліміздің  қазіргі  жастарына  осындай  қағиданы,  тілін,  дінін,  тарихын, 
салт-дәстүрін, әдет-ғұрыпын ұстануды насихаттау керек. 
  
Қазақтың  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  салт-дәстүр  ер  адамды  отбасының  қамқоршысы,  елін 
қорғайтын тұлға ретінде қалыптастырған. Қазіргі кезде ақша табатын әйелдердің көбейюі, нарықтық 
экономиканың  кіруі,  ғылым  мен  техниканың  күрт  дамуы  бүкіл  әлемде  капитализмнің  енуімен  отбасы 
құндылығы ретінде «табыс», «ақша» деген ұғымдарды кіргізді. 
  
Бүгінгі  қоғамда  әйелдердің  өзімшілдігі  байқалады.  Өйткені,  заманауи  әйел  ер  азаматпен  бір 
деңгейде  жұмыс  істеп,  кіріс  кіргізуге қабілетті.  Бұл  әйелді  қаржылық,  әлеуметтік  тұрғыдан  тәуелсіз 
ете  түспек.  Дегенмен  де  әлеуметтік  тұрғыдан  отбасында  да  бір  басшы  болуы  тиіс.  Мемлекеттің 
басшысы  болатыны  секелді,  отбасына  да  басшы  керек.  Ол  басшы  қалыптасқан  дәстүріміз  бойынша, 
әлеуметтік  мәртебесіне  қарай,  материалдық  қосатын  үлесі  бойынша  отбасында  басшы  адам  –  әке 
болып  саналады.  Ер  азаматтың  міндетін  еш  уақытта  әйел  адам  атқара  алмайды.  Бұл  ер  адамның 
табиғи  анықталған  орны.  Әке  отбасында,  ұрпақ  алдында  жетекші  –  басшы  орнында  болған,  солай 
болып қала беруі керек.  
  
Мамандардың  сөзіне  сүйенсек,  бүгінгі  Қазақстанда  төрт  миллионнан  астан  отбасы  бар. 
Отбасы  әлеуметтік  институт  ретінде  құлдырап,  өз  рөлінен  алшақтап  бара  жатыр.  2009  жылғы 
жалпыхалықтық  санақ  нәтижесі  бойынша  1999  жылғымен  салыстырғанда  отбасылардың  саны  13,8 
%-ға  өскенімен,  отбасындағы  орташа  адам  саны  3,5  адамға  қысқарған.  Отандық  статистика 
агенттігінің  ақпаратына  сүйенсек,  екі  адамнан  тұратын  отбасы  –  30,1%,  үш  адамнан  тұратын 
отбасы – 26,7%, төрт адамнан құралған отбасы – 22,2%, бес адамнан құралған отбасы бар болғаны – 
11,7%, алты адамнан құралған отбасы – 5,6%, жеті адамнан құралған отбасы – 1,9%, ал 8-10 адамнан 
құралған отбасының  саны тіптен аз, бар болғаны – 0,2%. Бұл деректер әр қазақты ойландыруы тиіс. 
Бүгінгі  күннің  ағымы  қоғамдағы  отбасының  ролін  өзгертіп  қана  қоймай,  отбасының  қызмет  аясын, 
сипатын,  мазмұнын  да  өзгеріске  ұшыратқан.  Қазір  ата-аналардың  қызмет  аясы  отбасылық 
шаруашылықты жүргізумен ғана шектеліп отырған шаңырақтар кездеседі [4].  
  
Қазір қазақ елі ұлттық жаңару дәуірін басынан өткізуде. Жаңа дәуірдің жастарын тәрбиелеуде 
бұрынғы  ғасырлар  бойы  қалыптасұан  ұлттық  мәдениетін,  әдет-ғұрпын,  рухани  байлығын  отбасының 
орнығуына негіздей отырып, қоғам, ата-ана тәрбиелік мазмұнда жұмыс жасай білу керек. Жастардың 
бүгінгі  ұрпақтың,  әсіресе  қыздарымыздың  шынайы  болмысын,  бітімін,  шығармашылық  әлемін,  биік 
таным-парасатын кеңінен танытуды жүйелі насихаттау отбасы тәрбиесімен сабақтасуы керек. 
  
Отбасында әйел адам ер адамнан бір саты төмен тұрса да ата-бабамыз әйел адамды әрқашан 
құрметтеген.  Өйткені  әйел  адамды  отбасының  ұйытқысы,  ұрпақ  жалғастырушысы,  сүйікті  жар, 
аяулы ана деп си-құрмет көрсеткен. Әйел негізінен үйдің сәні әрі үй ішінің тірегі ретінде маңызды рөл 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
371 
атқаратын тұлға  екені анық. Қазақ халқы ежелден отбасы  бақыты мен баянын да нәзік жаратылыс 
иелерімен  сабақтастырып,  салт-санаға:  «Әйел  үйдің  сәні»,  «Жақсы  әйел  -  ырыс,  жаман  әйел  -  ұрыс», 
«Қызы бардың ісі бар», «Анаңды қадірлесең, әйеліңді жәбірлеме», «Әйелдің жолы үлкен», «Жақсы әйел 
жаман  еркекті  түзетеді»,  «Жақсы  әйел  жарының  жақсысын  асарар,  жаманын  жасырар»  деген 
сияқты  дала  философиясы  құндылықтарын  сіңірді.  Қазақы  дәстүрдің  қалыбына  үйлестіре  айтатын 
болсақ,  әйел-ана  ежелден  ер  азаматтың  сенімді  серігі,  аяулы  жары  мен  жөн  сілтер  ақылшысы  болып 
құрметтеледі.  Отбасындағы  бала  тәрбиесіне  әйел-ана  араласпай  тіршіліктің  тағы  да  ажары  мен 
аспаны  ашылмаған.  Көшпелі  дәуірдің  дәстүрінде  бала  бағу,  яғни  оның  бес  жасқа  дейінгі  өсіп-жетілуі 
ананың ақ сүті мен аялы алақанының жылуымен жүзеге асса, одан кейінгі кезеңдегі тәрбиесінде әке мен 
жалпы  қоғамның  атқарар  міндеті  орасан  зор  деп  есептеген.  Сондықтан  да  халқымыз:  «Әке  –  айдын, 
шеше  -  ұя»,  «Әке  көрген  -  оқ  жанар,  шеше  көрген  -тон  пішер»  деп  ұл-қызының  тәлім-тәрбиесі  мен 
өнегелік  мектебіне  әке  мен  ананың  бірдей  жауапты  екендігін  ескерткен.  Солай  бола  тұрғанымен  қай 
қоғамның  да  әйелге  көбірек  міндет  жүктеп,  бала  үшін  ананың  ролі  бәрінен  жоғары  тұратынын  алға 
тартуы бекер болмаса керек. Ынтымақ пен бірліктің, төзімділік пен сабырлылықтың, тыныштық пен 
дүние ажарының кілті әйелдің жүрегінде екені күмән келтірмес тағы бір шындық.  
 
Демек,  қазақтың  ұрпақ  тәрбиесіне  қатысты  отбасылық  құндылық  сапаларын  дәріптеу  әрбір 
ата-ананың, педагогтың тікелей міндеті деп ойлаймыз. 
 
 
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТЕР: 
 
 
1. 
Қазақстан  Республикасының  президентінің  2013  жылдың  1  наурызындағы  Жарлығы. 
www.akorda.kz 
2. 
Пірәлиев  С.Ж.,  Нәрібаев  Н.К.,  Төлеубекова  Р.К.,  Бейсенбаева  А.А., Ғаббасов  С.Б.,  Атемова Қ.Т., 
Қоңырбаева С.Ж. Отбасындағы ұрпақ тәрбиесі. Оқу құралы. – Алматы, 2011.162 бет. 
3. 
Керімханұлы Б. Отбасы – Отанның ошағы. // Егеменді Қазақстан №204, 5 қырқүйек, 2013 ж.  
4. 
Тоқсынбай  Қ.,  Сейілова  А.  Отбасы  –  Отанның  ұйытқысы.  //  Егеменді  Қазақстан.  №206,  7 
қырқүйек, 2013 ж. 
 
 
 
МЕКТЕП ДИРЕКТОРЛОРУНУН ТЕКШЕРҮҮ МИЛДЕТИ 
 
ЭРДЕМ Мехмет Акиф 
 
Бишкек Гуманистик Унверстети Аспиранты 
 
Түйін 
 
 Мақалада  Түркия  Республикасындағы  мектеп  директорларының  тексеру  қызметі  атқаратын 
міндеттері,  құқы,  басқару  әдістері  қарастырылған.  Сондай  ақ  мектеп  директорларының  жоспарлау 
стратегиясы, мұғалім қызметкерлерінің оқыту процесіне қатысты мұқтаждықтары, мамандарды жұмысқа 
қабылдау ережелері де талдауға алынған. 
 
Summary 
 
 The  article  considered  the  functions  director  of  schools  in  Turkey,  including  control  over  the  educational 
process,  governance,  strategy  planning  and  also  the  rules  of  recruitment  personnel  needs  of  teachers  in  the 
educational process 
 Текшерүү -  уюмга тиешелүү иш-аракеттер үчүн баш тартууга мүмкүн болбогон бир процесс. Башка 
уюмдар сыяктуу эле  билим берүүчү  уюмдарында текшерүү өтө маанилүү процесстердин бири. Акыркы 
жылдарда мектеп директорлорунун текшерүү иш аракеттерине көбүүрөөк басып жасалууда. Буга мектеп 
директорлорунун  аткарган  ролдору  жана  алардын  өзгөрүшүнүн  таасири  бар.  Мектеп  директорлору  жөн 
гана  бир  башкаруучу  катары  эмес,  билим  берүүнүн  бир  лидери  катары  карала  баштады.  Бул  көз  караш 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
372 
мектеп директорлорунун текшерүү иш аракеттерин маанисин дагы жогорулатты. Бул жагынан караганда, 
биздин иштин максаты - мектеп директорлорунун текшерүү милдеттери менен бирге эле концептуалдык 
бир  анализ  жүргүзүү.  Ушул  себептен  текшерүү  жана  жаныча  текшерүү  көз  караштарына  байланыштуу 
мыйзамдар  каралды.  Бул  иште  мектеп  директорлорунун  текшерүү  милдеттери,  алардын  мааниси  жана 
текшерүүнүн  функциясы  туурасындагы  башка  маселелер  да  иликтенип,  мектеп  директорлорунун 
текшерүү  милдетине  Туркиядагы  мыйзам  ченемдүүлүктөрдүн  алкагында  аныктамалар  берилди. 
Жыйынтыктап айтканда, мектеп директорлорунун текшерүү милдеттери өтө маанилүү жана алар сөзсүз 
түрдө аткарышы керек.  
Текшерүү–эффективдүү билим берүү үчүн өтө зарыл процесс. Анткени, уюмдар текшерүүсүз калса, ал 
жерде монополия, тартипсиздик келип чыгат жана алар жабык, өнүкпөгөн абалга туш болот. Бардык эле 
уюмдардагыдай  эле  билим  берүү  институттарында  текшерүү  чон  мааниге  ээ.  Билим  берүүдөгү 
текшерүүдө  ага  болгон  муктаждык  жана  маанисине  бардык  авторлор  өзгөчө  көнүл  бурушкан.  Алардын 
айтымына  караганда,  уюмдардагы  иш  аракеттер  дайыма  көз  алдында  болуп,  ага  тийиштүү  баалар 
берилиши  жана  өнүктүрүлүшү  зарыл.  Билим  берүү  иш  аракеттери  дайыма  өнүктүрүү  жана  жанылоону 
талап  кылган  иш  аракеттер  болгондуктан  билим  берүү  инмституттарында  текшерүүгө  өзгөчө  маани 
берилиши керек. Текшерүү иликтөөдөн өнүгүүгө карай бир өзгөрүүгө себеп болот.  
 
Текшерүү индивиддеги жетишсиз билимди толуктоо, жакшы жактарын өркүндөтүү менен аларга 
жол  көрсөтүү  сыяктуу  мотивация  менен  жүргүзүлүүдө.  Мында  текшерүүнүн  окуучунун  ийгилигин 
жогорулашына  көмөк  көрсөтө  функциясы  бар.  Ал  окуу  жайларынын  эффективдүү  окутуучу  чөйрө 
болушунда негизги ролду ойнойт.  
Мектеп  директорлорунун  текшерүү  милдеттери  жана  мааниси.  Түрк  билим  берүү  системасында 
текшерүү иш аракеттери министрлик менен башталгыч билим берүүдөгү текшерүү иштеринин жардамы 
менен  ишке  ашат.  Жалпысынан  алганда,  текшерүүчүлөр  индивидуалдык  жана  уюмдагы  текшерүү, 
иликтөө, сураштыруу, жол көрсөтүү жана иште тарбиялоо, өстүрүү сыяктуу милдеттерди аткарат.  
 
Акыркы  жылдарда  мектеп  директорлору  тарабынан  келип  чыккан  өзгөрүүлөр  да  мектеп 
директорлорунун  текшерүү  иш  аракеттерине  көбүрөөк  маани  берүүсү  зарыл  экендигин  көрсөтүүдө. 
Мектеп директорлорунун мындан ары билим берүүдө бир лидер катары карашылышы бул өнүгүүлөрдүн 
ичинен, балким, эн маанилүүсү.  
Ушуга ылайык, мектеп  директорлору  бир лидер катары мугалимдин класс ичиндеги иш аракеттерин 
текшерүү  менен  аларды  өркүндөп  өстүрүүчү  иш  аракеттерди  даярдашы  керек.  Тактап  айтканда,  мектеп 
директорлору кабинеттеринен чыгып, класстарды кыдырып, класс ичинде болуп жаткан иш аракеттерди 
текшерип,  мугалимдер  менен  жакын  мамиледе  болуусу  абзел.  Албетте,  бул  иш  аракеттердин  максаты- 
билим  берүүнүн  сапатын  жогорулатуу.  Булардын  баары  мекеме  башчысы  тарабынан  аткарыла  турган 
текшерүү иш аракеттеринин маанисин дагы да арттырууда.  
 
Мектеп директору мектептин максатына жараша башкарууга, баалоого жана өркүндөтүүгө жооп 
берет. Мектептин окуучуларга билим берип тарбиялоодогу алгачкы шарттардын бири жакшы башкаруу 
болуп  саналат.  Жакшы  башкаруунун  эн  негизги  элементтеринин  бирөө  болсо  текшерүү.  Себеби 
текшерүүнүн өзү эле өтө маанилүү процесс. Текшерүү бул башкаруучунун милдети себеби ал башкаруу 
процесстеринин акыркысы. Эгер  уюм аябагандай кенейсе же  кээ бир иштер  башкаруучунун билиминен 
да терен иликтөөнү талап кылса, башкаруучуга жардамчы катары атайын инспекторлор жоопкерчиликтүү 
боло  алат.  Мындай  учурда  да  башкаруучу  текшерүү  милдетин  бүт  баарын инспекторго  артпашы  керек. 
Мектеп директору мектебине байланышкан бардык нерсени текшерүүсү абзел [1].  
Акыркы  жылдарда,  айрыкча  мектеп  директорлорунун  текшерүү  милдеттерине  өзгөчө  маани 
берилүүдө. Мектеп директорунун мугалимдерди текшерүүсүнө басым жасоодо төмөнкүлөр негизги роль 
ойногонун байкоого болот: 
Мектеп  башкаруучуларына  берилген  лидерлик  ролу  негизги  таасири  (билим  берүү  лидери,  окутуу 
лидери,  маданий  лидер,  моралдык  лидер,  үйрөнгөн  лидер,кайра  куруучу  лидер,  жеке  пикирге  ээ  лидер, 
сапаттуу лидер). Себеби мектепти башкаруучулардан бир окутуу лидери болушу күтүлөт.  
Текшерүүдөгү өзгөрүүлөр: текшерүү жол көрсөтүүчү жана өркүндөтүүчү бир процесс болуп саналат.  
Мектептеги бардык иш аракеттердин максаты билим берүү иш-аракеттерин өркүндөтүү.  
Текшерүү иш аракеттери менен мектептин өнүгүү аракеттеринин ортосундагы байланыш.  
Мектеп директорлорунун мектептеги пайдалуу ой пикирлериндеги милдеттери.  
Мектеп директорлорунун мектептеги кызматкерлердин жөндөмүн өстүрүү зарылчылыктары.  
Бир эле уюмдагы кызматкерлерди дагы жакшылап текшерүүдө жыйынтыктарды алуу кызыкчылыгы.  
Мугалимдерди текшере турган инспекторлордун жетишсиздиги.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
373 
Инспекторлордун сабактарды текшерүү убактысынын кыскалыгы.  
Текшерүү системасындагы кемчиликтер.  
 Чындыгында,  жогорудагы  саналгандар  мектепти  башкаруудагы  мектептин  орчундуулугун 
көрсөтүүдө. Анткени, мектеп башкаруучусу билим берүү тарбиялоо иштериндеги башка кызматкерлерге 
караганда  өзгөчө  орунда  жана  эн  негизгиси  болуп  эсептелет.  Мектеп  директору,  күнүгө  мектепте 
жүргөндүктөн  текшерүүгө  укугу  бар  башка  кызматкерлерге  караганда  мектептин  күнүмдүк  ишине 
жакындан тааныш. Алар билим берүүчү топ менен мугалимдер жана окуучулар туурасында маалыматка 
ээ.  Айрыкча,  мектеп  директорлору  билим  берүү  тарбиялоо  маселелеринин  чечилишине  жардам  берүүгө 
даяр турат [2].  
Мектеп директорлорунун текшерүү жүргүзүүсү мугалимдин кесиптик жактан жетилтүүгө багытталып, 
эффективдүү  билим  алуусун  камсыз  кылат.  Мугалимдер  менен  бир  жерде  болуп,  аларды  жакындан 
таануу  мүмкүнчүлүгүнө  ээ  болгон  директорлор  мындай  мүмкүнчүлүгү  болбогон  инспекторлорго 
караганда  мугалимдерди  жакындан  тааный  билүүдө  активдүү  боло  алатурган  абалда.  Мектеп 
директорлору  мугалимдердин  билим  берүү  тарбиялоого  болгон  мамилесин  өзгөртүүдөн  мурун, 
мугалимдердин үмүттөрүн туура баалоосу зарыл [3].  
Бир  мектепте  мектеп  директорлору  тарабынан  текшерүү  жүргүзүлбөй  туруп  иш  аракеттердин 
ийгиликтүү жана ийгиликсиз жактарын аныктоо өтө оор [4].  
Инспекторлор тарабынан жүргүзүлгөн текшерүү, көпкө тыныгып калган мугалим менен инспектордун 
ортосундагы  байланыштарынын  максатка  жетүүдөгү  кемчиликтери,  абалга  баа  бералбоо,  чыныгы  абал 
көрсөтүлбөй  жалган  сахнаны  көрүү,  инспектор  текшерүүнүн  аягындагы  жыйынтыкты  карап  эмнелер 
кандай даражада ондолушу керек экендигин өтө аз өлчөгөндүктөн кооптуу болуп эсептелет.  
Ал  эми  бул  кооптонуу  ошол  эле  мекеменин  башчысы  тарабынан  жүргүзүлгөн  текшерүүлөрдө 
көрүнбөйт.  Башкаруучу  текшерүүнү  бир  жылда  же  белгилүү  бир  күндө  жасаганга  аргасыз  болбойт. 
дайыма  мектепте  жүргөндүктөн  каалаган  убакта,  каалаган  күнү  текшерүүнү  жүргүзүүгө  акылуу.  Ошол 
эле  учурда  текшерүү  башкаруучулардын  бир  милдети.  Анткени,  бул  жоопкерчилигин  пландуу  түрдө 
ишке ашыруусу зарыл экендигин алар канчалык эрте байкаса ондоолорду киргизүүдө ошончолук эрте иш 
аракеттерди жасай алат.  
 
Башкаруучу  текшерүүнүн  аягында  келип  чыккан  каталардын  жана  кемчиликтердин  ондолуп 
ондолбой  жатканын  дайыма  байкоо  жана  керек  болсо  өзү  көзөмөлдөп,  уюмдун  зыян  тартуусуна  дол 
бербөө  мүмкүнчүлүгү  бар.  Мектеп  директорунун  текшерүүсү  дайыма  болгондуктан  башка 
текшерүүлөргө  караганда  активдүү.  Мугалим  жана  башка  кызматкерлерге  дайыма  көз  жүгүртүү  менен 
чыныгы абалды биле алат. Чөйрөнү да жакшы билгендиктен текшерүүдөн келип чыккан кемчиликтерди 
ондой алат [5]. Мектеп директорунун эн негизги милдети билим берүү лидери болгон кадрларды баалоо 
болуп саналат. Мектеп директору билим берүүдөгү лидер катары класстагы окутуу процессине катышып, 
ага тез тез көз жүгүртүп турушу керек. Мындай учурда мектеп директору официалдуу эмес түрдө кайсы 
бир  убактарда  сабактарга  кирип  окутуу  процессине  көзөмөлдөй  алат.  Мындай  текшерүүнүн  максаты 
окутууну  жакшыртуу.  Мектеп  директорлорунун  текшерүү  милдеттери  менен  бирге  эле  алар  окуу 
программаларын  жана  мугалимдерди  текшерүүсү  абзел.  Мектеп  директорлору  мугалимдерди  ишин 
жакшыртуу жана өркүндөтүүсү керек. Мектеп директору мугалимди өтө жакындан тааный билген жана 
мугалимдердин  оюн  пикирлерин,  максатын  жана  үмүтүн  өтө  жакшы  билген  адам.  Ошондуктан  мектеп 
башчысы ар бир мугалимдин талантын өстүрүүгө аны ийгиликке жеткирүүгө жардамчы боло алат.  
Мектеп  директорлорунун  текшерүү  иштери  менен  байланышкан  башка  маселелер.  Таймаз  мектеп 
директорлорунун  милдеттерин,  кадрлар  бөлүмү,  окуучулар(студенттик)бөлүмү,  окутуу  иштери  жана 
башкаруу  иштери  деп  беш  бөлүмгө  бөлүп  караган. Ал  кадрлар  бөлүмүнө  кадрлардын  муктаждыктарын 
аныктоо,  кызматкерди  ишке  алуу,  иштетүү,  орун  алмаштыруу,  аларды  жетилтүү,  өнүктүрүү,  баалоо, 
текшерүү, иштен жогорулатуу, аттестациялоо жана тартипке салуу иш аракеттерин жайгаштырган [6].  
 Жогоруда  байкалгандай,  Таймаздын  кадрлар  бөлүмүнө  тиешелүү  тизмекте  кадрларды  жетилтүү, 
өстүрүү,  баалоо  жана  текшерүү  сыяктуу  иштер  орун  алган.  Ошондуктан,  текшерүү  туурасындагы 
маанилүү  маселелердин  бири  мектеп  директорунун  мекеменин  кадрларын  жетиштирүүсү.  Заманбап 
мектеп  директорлорунун  милдеттери  менен  жоопкерчиликтеринде  программа  түзүү,  жөндөмдөрдү 
баалоо,  окуу  жана  окутуу  процесстери  сыяктуу  милдеттер  орун  алат.  Буларды  ишке  ашыруу  үчүн  эн 
алгач иштегендердин жөндөмдөрүн аныктоо керек. Мындай учур, мугалимдердин билими , жөндөмдөрү 
жана  дареметин  так  аныктоо  жана  дагы  ийгиликтерге  умтулуусун  камсыздоо  үчүн  зарыл.  Айрыкча, 
мугалимдеги жанылыш билим, жөндөм, мүнөзүн өзгөртүү үчүн бул абал такталышы керек.  
Мектеп  башкаруучулары  мугалимдин  жөндөмдөрүн  адилеттүү  түрдө  баалоо  менен  керек  учурда 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
374 
алардын  өнүктүрө  турган  иш  аракеттерди  жасалышы  зарыл.  Мындай  учурда  эн  алгач  мугалимдердин 
эффективдүү  окутуусу  үчүн  жетиштүү  билимге  ээ  болуп  болбогондугун  аныкташы  керек.  Андан  кийин 
мугалимдин  билимин  жана  жөндөмдөрүн  канчалык  таасирдүү  бере  алаарын  тактоосу  абзел.  Мектеп 
директорлору  мында  жогрудагы  иш  аракеттерди  ишке  ашыруу  үчүн  убактысынын  көпчүлүгүн  бул  иш 
аракеттерге  арнайт.  Мектеп  директорлору  убактысынын  көпчүлүгүн  билим  берүү  тарбиялоо  иштерине, 
кадрлар иштерине, окуучу иштерине, башкаруучулук жана мектептин чөйрөсүндөгү иштерге бөлөт.  
Түрк  билим  берүү  системасында  мектеп  директорлорунун  текшерүү  милдеттери  туурасындагы 
мыйзамдар.  Түрк  билим  берүү  системаысндагы  текшерүүнү  жүргүзө  тургандар  жалгыз  гана 
инспекторлор эмес. Мектеп башчылары да текшерүүнү жүргүзүшөт. Бул маселе туурасында 25212 каттоо 
номериндеги  башталгыч  билим  берүү  мекекмелерин  башкаруу  60  –беренеде  мектеп  директорунун 
милдеттери,укуктары  жана  жоопкерчиликтери  берилген.  60-  берене  боюнча  башталгыч  билим  берүү, 
демократиялык билим - окутуу чөйрөсүндө башка кызматкерлер менен бирге эле башкарылууда. Мектеп 
директору,  мугалимге  караганда  мыйзам,  устав,  жетекчилик,  көрсөтмө,  программа  жана  буйруктарга 
ылайык  милдетини  аткарууга,  мектепти  башкарууга  жана  текшерүүгө  укуктуу.  Директор  мекеменин 
максаттарына  ылайык  башкырылышына,  бааланышына  жана  өркүндөп  өсүшүнө  жооп  берет.  Мектеп 
директору  иш  учурунда  жогоруда  берилген  башка  милдеттерди  да  алат  [7].  Aйрыкча  2508  каттоо 
номериндеги  Билдирүүлөр  журналында  жарыяланган  “Башталгыч  билим  берүү  мекемелеринин 
директорлорунун  милдеттери  аныктамалардагы  Билим  берүү  министрлиги”  мектеп  директорунун 
милдетинин  аныктамасы  жана  жоопкерчилик  тизмеги  орун  алган  [8].  Бул  текстте  мектеп  директорунун 
милдеттери төмөндөкүчө аныкталат: 
а)  Билим  берүү  жана  окутуу  менен  башкарунун  өндүрүмдүүлүгүн  жогорулатуу,  билим  сапатын 
көтөрүү  жана  булардын  дайыма  өнүгүүсүн  камсыздоо  үчүн  зарыл  болгон  изилдөөлөрдү  жүргүзүү, 
изилдөөлөрдүн  негизинде  өнүктүрүү  проектерин  даярдап  жетекчиликке  сунуштоо,  кабыл  алынган 
проектерди  ишке  ашыруу  жана  жыйынтыктарга  баа  берүү.  Мектепти  өркүндөтүү  максаттарын  берген 
стратегиялык пландарды даярдоо жана анын негизинде мектепти өркүндөтүү планын даярдап, аны ишке 
ашыруусун камсыздоо: 
б) мектепте окуган индивид жана окуган уюм философиясыны жайгаштыруучу чараларды көрүү.  
в)  мугалимдердин  кесиптик  жактан  өркүндөтүүгө  өбөлгө  болуп,  аларгы  шарт  түзүү.  Мугалидердин 
сабактарын жана иш аракеттерин жыл бою жакындан көзөмөлдөө.  
г) Кадрдын жөндөмдөрүн дайыма көзөмөлдөө менен баа берип, өнүмдүүлүгүнүн азайган болсо анын 
себептерин  иликтөө,  кызматкердин  жөндөмүн  эске  алып  иштетүү,  аларга  жол  көрсөтүү,  иште  аны 
жетилтүүгө умтулуу жана кызматтан жогорулашына жардамчы болуу.  
д)  Мектептеги  кызматкердин  ар  кандай  абалдагы  окутуу  муктаждыктарын  аныктоо  жана  бул 
аныкталгандардын  негизинде  кадрлардын  өсүп  жетилүүсүнө  керектүү  иш  аракеттерди  жасоо. 
Жогорудагы  мыйзамдардагыдай  эле  мектеп  директорлору  текшерүүгө  жана  баалоого  салым  кошушу 
керек.  Мектеп  директорлорунун  текшерүү  иш  аракеттеринин  маанисини  жогорулашына  жалгыз  гана 
мыйзамдык тексттер эмес, ошол эле учурда инспектордун мектеп жана мугалимдин ийгилигине тиешеси 
бар.  
Мектеп  директорлору  мугалимдердин  иш  аракеттерин  жакындан  көзөмөлдөп,  окуу  жылында  жок 
дегенде  эки  жолу  сабагына  кирип,  мугалимге  керек  болгон  маселелерде  көмөкчү  болушу  жана 
мугалимдин  кесиптик  жактан  жетилишине  салым  кошушу  керек.  Бирок  мектеп  директорлору  бул 
милдетин толук аткарбай жатышат.  
 
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР: 
 
1.Başar, H. Öğretmenlerin değerlendirilmesi. Pegem Yayıncılık. Ankara: (1988). s.17 
2.Bursalıoğlu, Z.Eğitim yöneticisinin davranış etkenleri. Ankara 
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayını. Ankara. (1980). s. 58. 
3.Dumrul, N. S. İlkokul Müdürlerinin Denetim Yetki ve Yeterlikleri. 
(Yayınlanmamış yüksek lisans tezi) Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler 
Enstitüsü. (1986).s.56 
4.Has, E. İlköğretim Okulu Öğretmenlerinin Mesleki Uygulamalarını 
5.Geliştirmelerinde Teftişin Rolü. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi) Ankara: 
Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. (1998).s.66 
6.MEB . Milli Eğitim Bakanlığı İlköğretim Okulları Müdürlüğü Görev Tanımı. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
375 
Tebliğler Dergisi. Sayı: 2508, Tarih: Ocak 2000. 
7.MEB. İlköğretim Kurumları Yönetmeliği. Resmi Gazete. Yayım Tarihi:27.08.2003. Sayısı: 25212. 
8.Sağlamer, E. Eğitimde teftiş ve teknikleri. Ankara: Kadıoğlu Matbaası. (1985). s.115 
9.Taymaz, A. H. Okul yönetimi. Ankara: Pegem A Yayıncılık. (2000). s.96.