Халықаралық ғылыми-практикалық конференция ЕҢбектері
жүктеу/скачать 4,12 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мақтаарал ауданы бойынша әлеуметтік кӛмек кӛрсету мәліметтері 1)
- Ӛндірістегі баға белгілеу мәселесінің кейбір ерекшеліктері
29
ҼОЖ 330.59:316.344.27 Тҧрғындарды әлеуметтік қорғау мәселелері және шешу бағыттары Байтілеуов С.С., Сырдария‖ университеті, Жетісай қ. Ҽлеуметтік қамсыздандыруды реформалау, халықты жұмыспен қамтуға жҽрдемдесу, тұрмыс деңгейін арттыру мемлекеттің ҽлеуметтік-экономикалық саясатының маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Инфляцияның жоғарылығымен, ҿндірістің құлдырауымен жҽне жұмыссыздықпен сипатталған экономикалық қиындықтар мен дағдарыстың алғашқы жылдарында ҽлеуметтік саланы дамытудың мүмкіндіктері шектеліп қалған болатын. Осы жылдары мемлекет азаматтардың тұрмыс деңгейінің күрт құлдырап кетуінің зардаптарын жеңілдетуге жҽне халықтың мейлінше аз қамтылған топтарын қорғауға бағытталған шаралар қабылдаған еді. Тоқсаныншы жылдардың екінші жартысында басталған экономикалық ҿсу белсенді ҽлеуметтік саясат жүргізу үшін алғышарттар жасады. Жаңа жағдайларда ҽлеуметтік қорғау жүйесін реформалау еңбек қатынастарын реттеу жҿніндегі заңдар шығаруға жҽне оларды іске асыруға, жұмыспен қамтуға белсене жҽрдемдесуге, жинақтаушы зейнетақы жүйесіне кҿшуге жҽне атаулы ҽлеуметтік кҿмек кҿрсетуге бағытталды. Алайда ҽлі де орын алып отырған кедейлік, жұмыссыздық, халықтың қартаң тартқан қатарының кҿбеюі, сондай-ақ бейресми сектордың кҿбеюі ҽлеуметтік реформаларды одан ҽрі тереңдете түсуді талап етеді. Қазақстанда қазіргі уақытта қолданылып жүрген ҽлеуметтік қамсыздандыру жүйесі мемлекеттің басым қатысуымен сипатталады. Сонымен бірге ― Қазақстан Республикасында ҽлеуметтік реформаларды одан ҽрі тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы ‖ қабылданып жүзеге асырылды. Тҿмендегі кестеде Мақтаарал ауданы бойынша ҽлеуметтік кҿмек кҿрсету жағдайы кҿрсетілген.
1- кесте
1) Мақтаарал ауданы бойынша еңбек жҽне халықты ҽлеуметтік қорғау басқармасының мҽліметтері негізінде Кҿмек
кҿрсету түрлері
ҿлшем бірлігі
2006 2007
2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда
ҽлеуметтік кҿмек кҿрсету бойынша
18 жасқа дейінгі балаларға берілетін мемлекеттік жҽрдемақы
Демеушілер есебінен кҿрсетілген кҿмек Адам саны Сомасы, мың теңге
Адам саны Сомасы, мың теңге
Адам саны Сомасы,
мың теңге
5925 40340
18119 121303,2
631
4136,3
3816 27200
18503 177621,6
233 3894,8 64,4
67,4
102,1 146,4
36,9
94,1
30
Яғни 2007 жылы атаулы ҽлеуметтік кҿмек алушылар саны 2006 жылға қарағанда 2109 адамға немесе 35% - ға азайған. Балаларға берілетін мемлекеттік жҽрдемақы 2,1% - ға ҿскен. Демеушілер есебінен кҿмек 2007 жылы 233 адамға кҿрсетілген.
Мақтаарал ауданы бойынша жұмыспен қамту кҿрсеткіштері 2) 2-кесте Кҿрсеткіштер 2006
2007 2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда
Жұмыссыздар саны
Жұмыс іздеп келгендер
АҚЖ жіберілгені
Кҽсіби білімін кҿтеру
Жұмысқа орналасқандар
Ашылған жұмыс орны
1183
1736
580
65
1575
1620 848
1409
682
65
1142
1757 71,6
81,1
117,5
100
72,5
108,4 2) Мақтаарал ауданы бойынша еңбек жҽне халықты ҽлеуметтік қорғау басқармасының мҽліметтері негізінде
Мақтаарал ауданы еңбек жҽне халықты ҽлеуметтік қорғау басқармасының деректері бойынша 2006 жылы жұмыссыздар 1183 адамды құрап, 2007 жылы 335 адамға немесе 28,3%-ға азайып 848 адамды құраған. Жылдан- жылға жұмыссыздар саны азайып келеді. 2006 жылы 1620 жұмыс орны ашылса, 2007 жылы 1757 жұмыс орны ашылып 137 – ге кҿбейген. 2008 жылдың қаңтарында Қазақстанда ең тҿменгі күнкҿріс деңгейі 11292 теңгені құрады. Бұл кҿрсеткіш 2007 жылдың желтоқсан айына қарағанда 4,9% - ға ҿскен. Сонымен бірге 2008 жылдың 1- ші қаңтарынан бастап жалақының ең тҿмен мҿлшері 10 515 теңгеге, ал зейнетақының ең тҿмен мҿлшері 12 110 теңгеге, орташа мҿлшері - 17870 теңгеге, жоғары мҿлшері – 26110 теңгеге тең. Тұтастай алғанда зейнетақының орташа мҿлшері еліміз бойынша 29 пайызға кҿбейді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ҽ.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы жолдауында зейнетақының орташа мҿлшерін 2009 жылы - 25%-ға, 2010 жылы - 25%-ға, 2011 жылы 30%-ға, тұтастай алғанда 2012 жылы 2,5 есеге арттыру жоспарланған. Ал арқаулық зейнетақылық тҿлемдер 2011 жылы ең тҿменгі күнкҿріс мҿлшерінің 50%-на дейін ҿсіру кҿзделген. Мемлекеттік ҽлеуметтік жҽрдемақылар 2009 жылдан бастап жыл сайын орта есеппен 9%-ға ҿсіру жоспарланған. Мақтаарал ауданы бойынша 2008 жылы 540 адам жұмыссыздарды ақылы қоғамдық жұмысқа тарту, 1200 адам жұмыссыздарды тұрақты жұмысқа орналастыру жоспарлануда. Аудан бойынша 662 жаңа жұмыс орнын ашу кҿзделуде.
31
Халықты ҽлеуметтік қорғау, ҽл-ауқатын арттыру бҽсекеге қабілетті елдердің қатарына кірудің негізгі факторларының бірі. Ҽлеуметтік реформаларды одан ҽрі тереңдету ҽлеуметтік қамсыздандырудың үш деңгейлі жүйесін құруды кҿздейді. Бірінші деңгей (негізгі) – мемлекет кепілдік беретін ҽлеуметтік жҽрдемақылардың ең тҿменгі мҿлшері. Бұл халықтың ҽлеуметтік осал жіктерінің барлық санатына еңбек еткен жылдары мен жалақыларына қарамастан, бірдей ҽлеуметтік қатер жағдайында, деңгейі бойынша ең тҿменгі тҿлемдер алуға тең құқықтарын іске асыруды қамтамасыз етеді. Екінші деңгей (міндетті) – жұмыс істейтін (жұмыс істеген) адамдарды міндетті ҽлеуметтік сақтандыру есебінен жүзеге асырылатын ҽлеуметтік тҿлемдер. Жұмыс берушілердің жҽне қызметкерлердің міндетті сақтандыру жарналары міндетті ҽлеуметтік тҿлемдердің кҿзі болып табылады. Үшінші деңгей (қосымша) - ҽлеуметтік тҿлемдердің ерікті аударымдар есебінен жүзеге асырылуын пайымдайды. Аударымдар бұл жағдайда жеке, жинақтаушы, ерікті немесе кҽсіптік болып табылады. Сонымен бірге ҽлеуметтік реформаларды одан ҽрі тереңдетудің негізгі бағыттарын іске асыру ҽлеуметтік қамсыздандыру жүйесінде келесі мҽселелерді шешуді қажет етеді: -
мемлекеттік бюджет қаражаты, жұмыс берушінің жҽне қызметкерлердің міндетті жҽне ерікті жарналары есебінен халықты ҽлеуметтік қамсыздандыру деңгейін арттыру; -
халықты ҽлеуметтік қамсыздандыру ауқымын кеңейту; -
кедейлік деңгейін азайту; -
еңбек жағдайлары мен еңбек қауіпсіздігін жақсарту; -
кҿлеңкелі жұмыспен қамтуды азайту; -
ҽлеуметтік қызметтердің сапасын арттыру; -
ҽлеуметтік қамсыздандыру жүйесінде ҽлеуметтік тҿлемдер мен аударымдар есебінің жҽне оларды бақылаудың бірыңғай дербес жүйесін құру; -
-
кадрларды даярлау жҽне біліктілігін арттыру; -
жаңа жұмыс орындарын ашу; -
бизнесті ҽлеуметтік жауапкершілікке ынталандыру. Сонымен ҿмір сапасының стандарттары адам капиталын дамытудың жҽне Қазақстанды ҽлеуметтік жаңартудың тиімді нарықтық құралына айналуға тиіс. Мемлекеттің ҽлеуметтік саясаты жұмыс орындарын ашуға жҽне еңбекке қабілетті халықты ел экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана тиімді бола алады.
Резюме
В данной статье рассмотрены проблемы социальной защиты населения РК социально-экономические показатели региона. А также предложения пути совершенствования системы социальной защиты и улучшения социального положения населения. Summary In this article consider problems social defence population RK and social-economic figures regions.And also ways perfection systems social and improvement social purpose population. Қолданылған ҽдебиеттер 1.
2.
―Қазақстан Республикасында ҽлеуметтік реформаларды одан ҽрі тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы‖Астана, 30 қараша 2004 жыл 3.
бағдарламалар басқармасының 2007 жылға мҽліметтері. Жетісай 2008 ж. 32
4.
ОҚО Жұмыспен қамтуды үйлестіру жҽне ҽлеуметтік бағдарламалар департаментінің есеп беру мҽліметтері Шымкент 2008 ж. ҼОЖ 338,43 Мақталы селолық округінде агроқҧрылымдарды ірілендіруде су жҥйесі қағидатын қолдану Бакиров Е.А., ―Сырдария‖ университеті, Жетісай қ.
Аудан аумағындағы 176,9 мың гектар жер кҿлемінің 136,0 гектары суармалы егістік. Соңғы жылдары ауыл шаруашылығы саласында жүргізілген реформалардың нҽтижесінде агроқұрылымдар саны 21147 жетті.
Аудан кҿлеміндегі 136,0 га егістік суармалы жерлерге ағын су Қырғыз Республикасындағы Тоқтағұл су қоймасыннан бастау алып,Тҽжікстан жҽне Ҿзбекстан Республикаларының мемлекет аралық ―Достық‖ магистралды каналы арқылы жеткізіледі.
Ауданымызда шаруа қожалықтарына ағын су жеткізу мақсатында 74-су пайдаланушы құрылымдар құрылған.оның ішінде 51 су пайдаланушы құрылым ―Оңтүстіксушар‖ РМК Мақтаарал филиалымен келісім шартқа отырған.[1]
Су
құрылымдарының 57
су пайдаланушы селолық тұтынушылар кооперативі.соның ішінде Мақталы селолық округіне қарасты 5 су пайдаланушылар қауымдастығы құрылып,шаруа (фермер) қожалықтарына ағын су мҽселесі бойынша қызмет етуде.
Суармалы жерлерден кепілді мол ҿнім алуы жҽне суармалы жерлердегі су жүйелерін,қашыртқыларын жҽне гидротехникалық құрылымдардың жобаға сай күрделі ағымдағы жҿндеуден ҿткізіп,қайта қалпына келтіру жұмыстарын атқаруда ірілендірілген су пайдаланушылар қауымдастығының ролі ерекше.
Соңғы жылдары су жүйелерінің тозуына байланысты суармалы жерлерді ағын сумен қамтамасыз ету ҿте күрделі жағдайда жүзеге асып келеді.Суармалы жерлерден ыза суларды тастайтын қашыртқылар жҽне гидротехникалық құрылымдардың тозығы жеткен. Осы құбылыстар егістік алқаптардың мелиоративтік жағдайының тұздалып кетуіне,ауыл шаруашылық дақылдары ҿнімінің тҿмендеуіне ҽкеп соқтыруда,ҽсіресе мақта дақылына.
Осы жағдайларға байланысты аудан кҿлеміндегі суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсарту су ресурстарын басқару жҽне жерді қалпына келтіру, ирригациялық дренажды жүйені жаңаша жетілдіру жұмыстарын жандандыру қажет.
Сызба-1
«Оңтүстіксушар» РМК Мақтарал аудандық филиалы Мақталы су пайдаланушылар селолық тұтыну кооперативі Тыңдаласушар
К-27 Жетіарық-9
К-34-7,9 Шүйішбай
К-34 -10 Ақбұлақ
К-34-3,5 Берекесу
К-34-12 33
Бұрынғы ―Ақбұлақ‖, ―Жетіарық-9‖, ―Шүйішбай‖, ―Береке-су‖ су
қауымдастықтарын біріктіріп 6000 га-дың жобасында ―Мақталы‖ су пайдаланушылар селолық тұтыну кооперативі болып ірілендіру жобасын құрылған. Мақта саласындағы агроқұрылымдар параметрлерінің қазіргі қалыптасқан жағдайында ағын су К-27 шаруашылық аралық каналының К-27-1 жҽне К-27-2 тармақшалары бойынша 890 га суармалы егістік жерлерде орналасқан 122 ұсақ шаруа қожалықтарынан 2 ірілендірілген агроқұрылым құру жобасы ұсынылады.(кесте-2) Шит себетін жҽне жүйек арасына баптау жүргізетін 2-3 баптау тракторының (МТЗ-80х) бір жылдық жүктемесіне тең болса,онда ол ең тиімді жоба болар еді.Бұл кҿрсеткіш нормативтер бойынша тиісінше 120-180 га мақта алқабы,басқада дақылдырды қоса есептегенде жалпы егістік кҿлемі 160-240 га құрайды. [3] К-27 су жүйесі бойынша ірілендіру сызбасы. Сызба-2 Кесте-1. «Тыңдала» елді мекенінде ірілендірілген агроқұрылымдардың типтік моделінің параметрлері (жоба)
Шаруа қожалықтарының саны
Егістік кҿлемі, га Баптау
тракторларының саны, бірлік Жұмысшылар саны, адам барлығы Соның
ішінде мақта
алқабы Орта
тауарлы I 51 360 234
2-3 38
II 71
530 345
3-4 69
Жоғардағы 1-кестеде ұсынылып отырған жобада агроқұрылым параметрлерінің рационалды ҿлшемдері кҿрсетілген. Агроқұрылымдарды ірілендіруде шаруашылық-экономикалық негіздеулердің шешуші қағидалары басшылыққа алынса тиімді болады: -
су жҽне мелиоративтік бір жүйенің бойында орналасуы; -
жерді жҽне басқада ресурстарды пайдаланудың экономикалық тиімділігін арттыру. 34
Мақта саласына пайдаланылатын суармалы жерлерге иелік ететін орта жҽне ірілендірілген агроқұрылымдар мына жағдайларды ескеру керек: -
бағдарламасына орай егістікті ғылыми негізделген құрылымды қалыптастыру; -
жер пайдалану кҿлемін оңтайландыру арқылы ауыспалы егіс жүйесін ендіру; - су жҽне мелиоративтік жүйелердің техникалық жағдайын жақсарта отырып су пайдалану мен жер асты минералды суының денгейін тҿмендету тиімділігін арттыру жҽне т.б. [3]
Су қауымдастықтарын топтастырудан алдын бытыранқы орналасқан ұсақ шаруа қожалықтарын су жүйелері бойынша ірілендіру қажет
Кооперативтің мақсаты – шаруашылық аралық суландыру жҽне қашыртқы дренаж жүйе жұмыстарының сенімді жұмыс істеуі мен оларды сақтауды қамтамасыз ету,суды қалыпты жҽне үнемді пайдалану,суландырылатын жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсарту,су пайдаланушылардың тҿлемдерін қабылдау жҽне жинақтау, су пайдаланушылар мен су жіберу жҿнінде қызмет кҿрсету келісім-шарттарын жасау жҽне т.б.
кҿлемі бойынша талдау жасағанымызда ұсақталған денгейі 0,5 га дейін 34% құраса,ал 30 га жоғары ірілендірілген шаруа қожалығының үлесі тек 3% құрап отыр.
Осыдан келіп шығатын қорытынды ауыспалы егістікке де жҽне жер құнарлығын арттыру мҽселесі де шешімін таппай келеді. Сол себепті ұсақталған шаруа (фермер) қожалықтарын ірілендіру мақсатында ҽрбір су пайдаланушылар каналын бойлап жайласқан суармалы жерлерді топтастыру қажет,яғни шаруа қожалықтарын ірілендіру бұл олардың ұзақ мерзімге лизингке техника жҽне жеңілдетілген несие алуға қолайлы мүмкіндіктер береді.
Мақта ҿсіретін агроқұрылымдардың шаруашылықты интенсивті жолмен жҽне тиімді ұйымдастырудың маңызды шарты - ҿндірісті шоғырландыру жҽне су ресурстарын тиімді пайдалану.
Кесте-2. Ірілендірілген агроқұрылымдардың егістік құрылымының жобасы. Шаруа
қожалықтарының саны
Барлығы, га
Соның ішінде Бақша, кҿкҿніс,г а (2,5%)
Мақта алқабы(65%) Жоңышқа,га (25%)
Жүгері дҽн үшін(7,5%) Орта тауарлы
I 51 360
234 90
27 9 II 71 530
345 132
40 13
Жалпы алғанда шаруа қожалықтарын ірілендіру арқылы оның тиімділігін арттыру агроқұрылымдарға кҿптеген артықшылықтар береді: -мақта саласына мамандандырылған шаруашылықты ұйымдастыру жҽне ауыспалы егіс жүйелерін ендіру арқылы топырақтың құнарлығын арттырады; -жоғарғы ҿнімді ауылшаруашылық техникасын қолдану мүмкіндігі; -агролизинг жолымен мақта саласын жаңа техника жҽне технологиямен жабдықтау мүмкіндігіне негіз қалайды жҽне т.б.
Пайдаланылған ҽдебиеттер. 1.
Оңтүстік Қазақстан Облысы Мақтарал ауданындағы суармалы егістік жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсартудың 2007-2010 жылдарға арналған бағдарламасы. Жетісай,2006ж 2.
ҚР статистика агенттігі.ОҚО-дағы басқармасы. Мақтарал ауданының ҿсімдік шаруашылығы,Шымкент,2007ж. 35
3.
Ғ.Мҽдиев, Б.Серіков, Ж.Шарақымбаев. Мақта саласындағы агроқұрылымдарды ірілендіру жҽне типтік шаруашылықтар құрудың ұйымдық-экономикалық негіздері. Алматы,2007ж. 4.
.
УДК338.51 Ӛндірістегі баға белгілеу мәселесінің кейбір ерекшеліктері Балықбаева Р., ОАУ, Алматы қ.
Қазақстанның, экономикалық егеменділігін жҽне де бестігін қамтамасыз етуде баға белгілеу маңызды роль атқарады. Бағаны нарық экономикасына сай қайта құру туралы айтқайда тек экономикалық емес, ҽлеуметтік саяси мҽселелер де сҿз болады. Ҿйткені баға - экономиканың ең сезімтал, түйінді желісі, онда бүкіл халықтың, ұжымдардың жҽне жеке адамдардың мүдделері ұштасып жатыр, Қазіргі кезде баға тҿңірегінде жүріп жатқан пікір таластарға ғалымдармен, мамандармен бірге бүкіл жұртшылық та қатысуда. Бірақ соңғы кезде үкімет тарапынан жүзеге асырылған бағаны реттеу оны жоғарылатуға ҽкеліп отыр. Ал экономикалық реформаның принциптеріне сҽйкес халық шаруашьшығын қаржы жағынан сауықтыру бағдарламасын жүзеге асыру, оның ішінде бюджет қаржы-несие жүйесінде, банктердің қызметінде тҽртіп орнату жеделдетіліп, бүкілхалықтық талқылаудан кейін барып баға белгілеу реформасын жүргізу, кҿтерме сауда, сатып алу жҽне бҿлшек сауда бағаларын қайта құру кҿзделген болатынды. Ең бастысы - бағаны ҿзгертілуі адамның тұрмыс дҽрежесіне ешқандай нұқсан келтірмеуге тиісті. Баға саясатын жүргізу үшін кҿптеген теориялық проблемаларды, соның ішінде қоғамның ҿсуіне байланысты ҿндіргіш күштер мен ҿндірістік қатынастар диалектикасын, тауар-ақша қатынасының қолданылуын жҽне экономикалық заңдылықтардың ҽсеріне байланысты мҽселелерді шешу керек. Халық шаруашылығында ақша-тауар қатынасын пайдалану экономикалық басқару тетіктері: ақша, баға, ҿзіндік құн, пайда, салық, сауда арқылы жүзеге асырылады. Соның ішінде ең негізгі тетігі баға болып табылады. Баға арқылы қоғамдық ҿнім мен ұлттық табыстың даму қарқыны, бҿлінуі, сонымен қатар ҿндірістің, кҽсіпорынның, бірлестіктің тиімділіктері анықталады. Баға ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін ҿндіріске енгізуді ынталандырып, үнемді пайдалануға жҽне экономикалық ҽлеуметтік саясатты жүзеге асыруға тікелей ҽсер етеді. Бағаны тиімді пайдалану үшін оның экономикалық мҽні мен атқарар міндеттерін, экономикада қалыптасу заңдылығын, олардың құрылымына ҽсер ететін негізгі себептерді толық түсіндіру міндет. Баға дегеніміз - құнның ақшалай кҿрінісі. Құнның ҿзі жеке тауарға кеткен шығынымен емес, қоғамдық қажетті еңбек уақытының мҿлшерімен ғана анықталады. Тауардың бағасын (құнын) анықтайтын қоғамдық қажетті еңбек оны ҿндірушілердің сол тауардағы затқа айналған, ҿндірістің сол салалардағы орташа, қоғамдық еңбегі. Қоғамдық қажетті еңбекке сай анықталған баға ҿндіріс тиімділігін арттырып, пайданы кҿбейтуге тікелей ҽсер етеді. Кҽсіпорындардың жекелей шығындарының қоғамдық қажетті еңбектің деңгейінен тҿмендеуі экономикалық ынталандыру қорын молайтуға мүмкіндік туғызады. Кҿптеген кҽсіпорындарда шығарылған ҽрбір заттың шығыны қоғамдық қажетті еңбек мҿлшері ретінде алынып жүр. Бұл жағдай затты ҿндіруге жұмсалған еңбек мҿлшеріне сай келтіруде кҽсіпорнындарды ынталандырмайды, керісінше ғылыми- техникалық прогрестің жетістіктерін ҿндіріске енгізу баға деңгейін ҿсіре түсті. Мұндай тҽсілдермен баға деңгейін ҿсіру кеңінен орын алып, нарықтық экономикаға ҿтуге байланысты барлық баға деңгейін ондаған, жүздеген есе ҿсіруге мҽжбүр болып отырмыз. Жаңа ҿнімдерге баға белгіленгенде құн заңының тұжырымы кҿп жағдайда ескеріле бермеді. Ҽрбір жаңалық бұрын екі сағатта шығаратын ҿнімді бір сағатта шығаруға 36
мүмкіндік түғызып, барлық сондай ҿнімдердің бағасын тҿмендетуге себепші болады. Бҽсеке екі сағаттық құны бар ҿнімді бір сағаттық ҿнім бағасымен сатуға мҽжбүр етеді. Ол құнды ҿндіруге кеткен еңбек уақытына жҽне анықталу заңына сҽйкес істеледі. Жұмыс уақытының құнының ҿлшемі ретінде алынуына байланысты тек қана базарға шығарған тауардың құны кемімей, одан басқа ҿндіріс құралдарының да құны кемуге тиіс. Нарықтық экономикада бұл тұжырымды ҽр уақыт естен шығармауымыз керек. Заттың құнының мҿлшері қоғамдық қажетті еңбек уақытымен анықталатынын атап кҿрсеткен. Халық шаруашылығында кҿптеген бағалар мен тарифтер жүйесі қалыптасқан. Ҿндіргіш күштер ҿсіп, ҿндірістерді жаңа салалары пайда болып, шығарылатын заттар мен кҿрсетілетін қызметтердің түр-түрі кҿбеюіне байланысты белгіленетін бағаның түрлері мен саны да ҿсе түсті. Халық шаруашылығында баға жүйесінің мынада түрлері бар: кҿтерме сауда бағасы, сатып алу бағасы, құрылыс ҿнімдерінің бағасы жҽне еркін баға. Кҽсіпорындар мен мекемелер алыс-беріс ҿнімдері үшін бір бірімен немесе делдал ұйымдармен кҿтерме сауда бағасы арқылы есеп айырысады. Кҿтерме сауда бағасымен кейбір ауыл шаруашылық ҿнімдері дайындалып, ҿңдейтін мекемелерге жҽне сауда орындарына ҿткізіледі. Сатып алу бағасын мемлекеттік жҽне жеке мекемелер пайдаланады, олар бұл баға бойынша ауыл шаруашылық ҿнімдерін қабылдайды. Құрылыс ҿнімдеріне қойылатын сметалық құн, прейскуранттық жҽне шарттық бағалар баға жүйесінің ерекше бір түрі болып табылады. Бағаның түрі - кҿрсетілген қызмет үшін тҿленетін ақылардың нарықтары, олар ҽр түрлі ҿндірістік емес қызметтер үшін кҿлікте, коммуналдық жҽне тұрмыс қажетін ҿтеу орындарында, байланыс салаларында қолданылады. Бҿлешек сауда бағасымен халық сауда орындарындағы, базардағы заттарды сатып алады. Бұл бағалар халық тұтынатын тауарлардың ең соңғы бағасы болып табылады. Комиссиялық сауда бағасы - халықтан сатып алған заттарға тұтыну кооперациясының қоятын бағасы. Сыртқы сауда бағасы дүниежүзілік базардың жағдайына байланысты анықталады. Мемлекет халық шаруашылығын басқарған кезде кҿптеген ҿнімдерді ҿндіруде, бҿлуде жҽне оның қорын жасауда бағаны кеңінен қолданады. Мұндай қызметтерді атқарғанда баға жоспарлы есептеу, ынталандыру, бҿлу жҽне қайта бҿлу, сұраным мен ұсыным қызметі арқылы жүзеге асырылып келеді. Жоспарлы есептеу қызметі бағаның негізгі мазмұнынан шығып, халық шаруашылығының барлық салаларындағы жұмсалған қоғамдық еңбек шығындарын есептейді, сол арқылы жеке шығындардың қоғамдық қажетті еңбектің шығындарымен сҽйкес келуін қамтамасыз етеді. Бағаның бұл қызметі іске қосылғанда, халық шаруашылығы кҿлемдік кҿрсеткіштерін, ҿндірілген ҿнімдерді молайтып немесе тежеп отыру мүмкіндігі туады. Қоғамдық қажетті еңбек шығындарының мҿлшері ретінде олар шаруашылық есептегі кҽсіпорындарды ҿздерінің жекелей шығындарын азайту, еңбек, материалдық жҽне табиғи қорларын үнемдеу, ҿндіріске жаңа техниканы енгізу арқылы негізгі қорларды тиімді пайдалануға, ҿндіріс тиімділігін арттырып, ҿнімнің сапасын жоғарылатуға мҽжбүр етеді. Бағаның ынталандыру қызметі жаңа техниканы ҿндіріске енгізуге батыл бет бұрған кҽсіпорындардың ҿндірген ҽр түрлі ҿнімдерінің сапасын арттыруға, сұраным мен ұсынымның теңелуіне ықпал жасайды. Бағамен ынталандыру үш ҿрісте қолданылады: оның біріншісі - ҿндіргіш күштерін ұтымды орналастыру; екіншісі - ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін ҿндіріске кеңінен енгізу; үшіншісі -тиімді тұтыным құрылымын ынталандыру. Ҿндіргіш күштерін республика территориясында ұтымды орналастыру үшін түрлі аймақтық бағалар, есеп бағасының жүйесі, жіберілетін затқа ақысын тҿлеу үшін қойылатын бағалар қолданылып келеді. Жоспарлы бағалар қоғамдық қажетті еңбектің кҿрсеткіші ретінде ҿндірушілер мен тұтынушылар арасындағы эквиваленттік қатынастың болуын қамтамасыз етіп отырады. Сонымен қатар, ол жұмсалған еңбектің мҿлшерін анықтау мен бақылау қызметін де атқарады. Бұл жағдай қоғамның негізгі экономикалық заңы -еңбекке қарай бҿлудің жҽне басқа экономикалық заңдардың жүзеге асырылуына 37
мүмкіндік туғызады. Қоғамдық қажетті еңбек шығындарын бағаға сҽйкестеуге мүмкіндік беріп, ондағы кейбір қайшылықтарды жойып, олардың шаруашылықты басқарудың негізгі құралына айналуына жағдай жасайды. Жаңа нарық тетіктерінің енгізілу жағдайында баға жүйесі еңбек шығындары мен шаруашылық қызмет нҽтижелерінің объективті ҿлшеміне, халық шаруашылығының дамуына прогресті пропорцияларды, халықтың тҿлем қабілеті бар сұранымы құрылымын қалыптастырудың жҽне оның нақты табысын арттырудың маңызды факторына айналуға тиіс.
Соңғы кезде ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін ҿндіріске енгізуді баға арқылы ынталандыру кеңінен пайдаланылып келеді. Мұның ҿзі ҽр түрлі тҽсілдер арқылы жүзеге асырылып отырды. Мҽселен, жаңа техника мен технологияны жасап, ҿндіріске енгізуде, ҿнімнің ҽр алуан тауар жинағын жасауда, ҿндіріс қорларын (шикізат, материал, жанармай, қуат, еңбек қорлары) үнемдеуде шаруашылықты тиімді жүргізу үшін шекті жҽне сатылы бағалар, жеңілдік беру жҽне қосымшалар жүйесі, тиімділік деңгейінің дифференциясы жҽне сапа категориясына байланысты. Сондай-ақ тұтынушыларды тауардың тиімді құрылымымен қамтамасыз ету үшін түрлі баға қою белгіленді. Ұлттық табысты баға арқылы бҿлу ҽрбір ҿндіріс орны мен аймақта мүмкін емес. Ал, оны қайта бҿлу ҽрбір ҿндірістің жҽне облыстардың, аудандардың дамуына қажет жоспарлы ақшалай қорлар мен қаржылар жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Баға белгілеу жүйесінің түбегейлі реформасын жүзеге асыру халық шаруашылығында натуралды-заттық жҽне құндық пропорционалды теңестіруді, басы артық қайта бҿлу процестері мен дотацияның ақталмайтын ауқымын қысқарту үшін экономикалық алғышарт жасалуын талап етеді. Республикалардың экономикалық егеменділік алуына байланысты бұл қойылған шарттың дұрыс орындалуының зор мҽні бар.
Бағаның деңгейін арттыру арқылы сұраным мен ұсынымның деңгейін тексеруге толық мүмкіндік туады. Баға белгілегенде ҽрбір тауардың сұранымы мен ұсынымы жҽне басқа да тҿлем қабылеттері толық ескерілуі қажет. Қазіргі кезде бұл міндет шартты бағалар, аса сҽнді бұйымдарға уақытша бағалар қою, арзандатылған бағамен тауарлар сату арқылы жалпы тауарларды кҿбейту жҽне азайту, еркін бағалар негізінде жүзеге асырылуда. Ҽйтсе де бағаның бұл міндеттері халық шаруашылығының кҿптеген салаларында толық жүзеге асырыла қойған жоқ. Соның ҽсерінен тауарлармен кҿрсетілген тұрмыстық қызмет саласында сұраным мен ұсынымның арасында сҽйкессіздіктер туып, кейбір тауарлар тапшылығы қолдан жасалып, екіншісіне сұранымды азайтып, бірқатар басқа тауарларды шектен тыс жоғары бағамен ҿткізу етек алды. Мұның ҿзі айналым алу мүмкіндігі тҿмендеуін туғызып отыр. Мемлекеттік қоғамдық меншікке, ҿндірісті жоспарлауға, ҿнімдерді айырбастау мен бҿлуге сүйене отырып, бағаның деңгейі мен оның құрамын анықтауға мүмкіндігі болады. Баға белгілеуді ұйымдастыру болашақ жҽне күнделікті бағаны жоспарлаудан тұрады. Жоспарлы түрде баға қозғалысын басқару тҿмендегі тҽсілдермен жүзеге асырылады: - баға жүйесінің жҽне олардың құрамының болашақта ҿзгеруін болжау; - күнделікті қысқа мерзімге баға белгілеу. Нарықтық экономикаға ҿтуге байланысты дамыған елдер қолданылып келе жатқан индикативтік жҽне басқа да жоспарлау түрлері қолданылады. Он-он бес жылға арналған бағаны жоспарлау кҿтерме, сатып алу, бҿлшек, сыртқы сауда бағалары мен нарықтардың даму тенденциясы, олардың ҿзара қатынастары арқылы анықталады. Мұндай жорамалдар ірі ҿнімдердің түр-түрі бойынша жасалып, ғылыми-техникалық жҽне ҽлеуметтік- экономикалық даму бағдарына негізделеді. 38
Халық шаруашылығының дамуын бағдарламалар дайындау кезінде бағалардың деңгейін жҽне олардың қатынастарын жаңа баға белгілеу тҽсілдеріне байланысты жетілдіріп, оны қайта қарап, мерзімінде ҿзгертіп отыруды қажет етті. Бағаны жоспарлаудың баеты кҿрсеткіштері - индексі жорамалданған баға деңгейінің арақатынасы болып табылады. Олар ҿндіріс салалары, ҽр түрлі ҿнімдер бойынша есептеліп, бағаның ҿзгеру бағыты мен олардың деңгейін кҿтереді. Бҿлшек сауда бағасы мен кҿрсетілген қызметтердің нарқы кҿтерілуіне байланысты халықтың тұрмыс жағдайын тҿмендетпеу үшін ҿкімет тарапынан бағалар индексі жасалып, оның ҿсуіне орай елдің ақшалай табыстары мен қаржылары қайта қаралуы керек. Болашақ бағалар келешекте қолданылатын біркелкі заттар тобы жҽне біркелкі ҿнімдер бойынша анықталады. Ҿнімнің түрлері мен шығындарының ҿзгеруіне байланысты ҽр уақытта бағаларды қайта қарап, ҿзгеріс енгізіп, олардың тұрақтылығын қамтамасыз етіп отыруға тура келеді. Бұрынғы Одақта баға белгілеуде шығындық тҽсілдер кеңінен қолданылып, заттың бағасы ҿнімнің ҿзіндік құны, пайда, айналым салығы жҽне жабдықтау мен сауда қосымшаларының қосындысы ретінде анықталып келді. Заттың құны жеке бҿлшектерге бҿлінеді, бірақ олардың қосындысыІ емес. Біздің экономикамыздың баяу дамуының себебі осы қағиданы ескермегендіктен. Баға белгілеудің мҿлшерлік тҽсілдері жұмсалған, мҿлшерлеген шығындар мен ҿнімнің ҿзіндік құнынан жҽне мҿлшерленген пайдадан тұрады. Мҿлшерленген шығындар пайыздық шикізатқа, материалға, құраушы бҿлшектер, еңбек ақы мен басқа да мҿлшерге негізделеді, солар арқылы есептелген ҿзіндік құн, ҿнімге кеткен нақты шығындар халық шаруашыльіқ шығынының тұрақты кҿрсеткіші ретінде алынады. Баға белгілеудің бұл тҽсілінің кемшілігі сол, ҽлі де болса ғылыми негізделген мҿлшерлеудің жетіспеушілігінен бағаның негізіне қоғамның қажетті еңбек мҿлшеріне сҽйкес келмейтін шамалар алынып, бұл кҿп жағдайда баға деңгейінің ҿсуіне ҽкеліп соқты. Баға белгілеу тҽжірбиесінде параметрлік тҽсілдер де қолданылады. Бұл тҽсілдер кҿбінесе ҿзара айырбасталатын біркелкі жаңа затқа баға белгілегенде қолданылады, яғни ҿзінің негізгі параметріне байланысты баға белгіленеді. Ҽрбір ҿнімнің жҽне олардың түрлерінің техникалық-экономикалық, тұтынушылық қасиеттері іріктеліп, олардың кҿрсеткішінің қорытындысы арқылы жеке заттың бағасы анықталады. Бұл тҽсілдің басты кемшілігі - тауардың сапасы мен олардың параметрлерінің баға деңгейіне тигізетін ҽсерін анықтауда кейбір субъективтік кҿзқарастың орын алатындығында. Мұның ҿзі жаңа ҿнім шығарушылардың бағаны ҿсіруіне жағдай туғызды. Қазіргі кезде мҿлшерлік жҽне параметрлік тҽсілдерді біріктіре отырып, баға деңгейін анықтау жүзеге асырылуда. Бұл тҽсіл бойынша ҽрбір затқа баға мҿлшерленген шығындар мен таза табысқа қоса, осы ҿнімнің сапасын кҿрсететін техникалық- экономикалық параметрлер арқылы белгіленеді. Аталған баға белгілеу тҽсілі тұрмысқа қажетті ҿнім дайындаушыларды жаңа заттарды кѐп шығарып, олардың түр-түрін кҿбейтуге ынталандыру ұшін қолданады. Базарлы экономикаға ҿтуге байланысты ҿндіріс техникаға арналған, халық тұтыну мен қызметтерге қалыптастыру еркін бағалар мен нарықтарды қолдануда ерекшеліктер енгізілді. Ҿнімдер мен тауарларға, қызметтерге еркін кҿтерме бағасы ҿнімнің ҿзіндік құнын, қорларға қаржы бҿлуді, пайданы жҽне қосымша құнға салықты есептеп анықтады. Ҿнеркҽсіп ҿнімдеріне белгіленетін баға барлық бағалар жүйесінің негізгісі болып табылады. Бұл бағаларымен жалпы қоғамдық ҿнімнің алпыстан астам пайызы ҿткізіледі. Ауыр ҿнеркҽсіп ҿнімдеріне қойылатын кҿтерме сауда бағасы, шартты бағалар отын, электр қуаты, шикізат, материалдар шығарғанда қоғамдық қажетгі еңбек шығындарына сҽйкестеліп, материалды, табиғат қорғауға мүмкіндік туғызады. Кҽсіпорынның кҿтерме сауда бағасы республиканың экономикалық жҽне ҽлеуметтік дамуына жоспарлау жҽне негізгі бағыттарын анықтау кезінде басты құрал 39
ретінде шаруашылық шешімдерінің тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар кҿтерме бағасы бірлестіктер мен кҽсіпорындардың жұмыс нҽтижелерін олардың шығындармен салыстыруға, ынталандыру қорын жасауға, табиғат, еңбек жҽне материалдық қорларды үнемдеуге, жаңа техниканы шығарып, ескісін айырбастауға қолайлы жағдай туғызады. Базар нарқын анықтауда ғылыми-техникалық жетістіктердің ҽсеріне кҿңіл аудару керек. Ол ұлғаймалы ҿндіріс үлгісіне талдау жасау арқылы кҿрсетілді. Техникалық прогрестің - белгісі ҿзгермелі капиталдың тұрақты капиталға қатынасы бірте-бірте азая беруді, сол қатынастың ҿзгеруі арқылы тауардың бағасының да азаюы керектігіне үлкен мҽн берген жҿн.
УДК 336.713 жүктеу/скачать 4,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|