Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

403 
өтеміз. Перспектива – бұл жазықтықтағы заттардың көлемді бейнесінің тәсілі. 
Сондай-ақ, бұл табиғатта байқалатын, олардың орналасуына байланысты 
заттардың кескіні, пропорциясы мен өлшемдерінің өзгеруін зерттейтін ғылым. 
Болашақта заттардың негізгі өзгерістері-олар одан әрі көрінеді, соғұрлым аз. 
Егер ашық жерде көкжиек анық көрінсе, онда бөлмеде оны көз деңгейінде 
елестету керек. 
Яғни көкжиек сызығы-бақылаушының көз деңгейі. Сурет сызығы 
орналасқан горизонтта түсу нүктесі (немесе нүктелер); және олар нүкте болады. 
Бақылаушының көз деңгейіне байланысты бір орын өзгеше: Перспектива 
заттарды қатты бұрмалайды (итті мұрыннан 10 см қашықтықта суретке түсіруге 
тырысыңыз) және сурет салғанға дейін үнемі есте сақтау керек. Мысалы, қағаз 
толық көру алаңында болуы тиіс, ол оның екі есе биіктігінен кем болмауы тиіс. 
Яғни, егер қағаз пішімі А3 болса, онда оған қол созылғанда орташа сурет салу 
ұсынылады, егер пішім одан да көп болса, онда – суретті толық көру үшін 
мольберттен жиі кетуге болады. Табиғи сондай-ақ көру өрісінің шегінде болуы 
керек, сондықтан сіз екі есе ұлғайтылған биіктіктен кем емес қашықтықта 
тұруыңыз немесе отыруыңыз керек. Егер сіз, әрине, абстрактілі суреттің немесе 
көлденең проекцияның (жалғыз пән үшін) пайдасына перспективадан бас 
тартуды шешпесеңіз, онда суретте түсу нүктелері бірден үшке дейін тұрады. 
Перспективаны түсіну үшін ең алдымен көкжиек сызығы жөнінде білу керек, 
өйткені, барлық перспективалық құрылыс осыған байланысты. Көбінесе 
көкжиек жөнінде айтқанда, аспан мен жердің шектескен сызығы жөнінде ой 
туындайды. Перспективалық көкжиек барлығын жоғары жағынан және төменгі 
жағынан көрінетін заттарға бөледі. Перспективалық көкжиек сызығы әр 
уақытта көз деңгейінде орналасқан. Перспективалық көкжиектен төменде 
жатқан барлық көлденең сызықтар бақылаушыдан алыстаған сайын 
жоғарылайды, ал жоғарыда жатқан сызықтар төмендейді. Барлық параллель 
көлденең сызықтар бақылаушыдан алыстаған сайын көкжиек сызығына 
жақындап, сонда түйіседі. Жасанды жарықтан түскен заттардың көлеңкелері 
жан-жаққа түседі. Неғұрлым бейне жарыққа жақын болса, соғұрлым көлеңке 
үлкейеді. Заттар бақылаушыдан алыстаған сайын өзінің айқындылығын 
жоғалтып бұлдырай түседі. 
Қою түсті заттар алыстағанда салқын реңге ал ашық түстер жылы реңге 
айналады. Егер желілер шын мәнінде көлденең, параллель және көрерменнен 
бағытталса, онда суретте олар көкжиек сызығындағы түсу нүктесінде 
бірбірімен біріктіріледі. Көкжиектің перпендикулярлы сызықтары параллель 
сызықтармен (перспективада бір және екі түсу нүктелері үшін қолданылады) 
салынады. Горизонтта көз деңгейінде түсу нүктесі; сымдар, рельстер, 
қоршаудың көлденең желілері осы нүктеде бірдей болады, өйткені бұл 
көрерменден бағытталған горизонталь. Барлық тігінен параллель; парақтың 
жазықтығына параллель, сондай-ақ іздестірілмеген болып қалатын көлденең. 
Көлденең жазықтықта шеңбер салған кезде, сондай-ақ перспекти– ваны 
ұмытпау керек. Бірінші кезекте шеңбер жатқан көкжиек сызығы мен 
жазықтықтың қалай сәйкес келетінін анықтаңыз. Шеңбер көкжиек сызығына 
жақын болған сайын, соғұрлым ол желіге айналады. 

404 
Көрерменге жақын шеңбердің жартысы алыстан артық, олардың 
шекарасын анықтауға осы перспективада салынған шаршыға алынған сопақ 
кіргізуге болады. Диагональдарды салу ортасы мен квадрат пен шеңберді 
анықтау. Екінші түсу нүктесі де горизонтта орналасқан, Горизонт сызығымен 
заттардың горизонтальды жалғауларының қиылысуымен есептеледі. Яғни, 
ғимаратты салу арқылы төбенің көлденең сызығының орналасуын жауып, оны 
көкжиекпен қиылысқанға дейін жалғастыру керек. Келесі сызықтар сызық 
жүргізу қажет нүктені және горизонтта алынған нүктені қиып өту жолымен 
алынады. Қарастырайық, текшені болашақта екі нүктемен салу. Көз өлшегіштің 
көмегімен текшенің көрінетін бөлігі мен горизонт сызығы тұрғызудың жіңішке 
сызықтарымен белгіленеді, содан кейін олардың негізінде көзге көрінбейтін 
бөлік алынады, параллель көз өлшегіштің дәлсіздігі анықталады. Одан әрі 
күшейтілген сызықпен көрінетін қырлардың нақтыланған сызықтары 
қоршалады. Қызыл түс біздің көз өлшегіштің қырлары немесе бұрыштары бар. 
Қалғанын салып, құрылыс арқылы өзіңізді тексереміз. Көз алдында қажетті 
затсыз перспективаны салған жағдайда, «бастан», сызықтардың орналасуын 
бұруға мүмкіндік бар. Бұрмаланған перспективаға жол бермеңіз: Өзіңізді 
тексеру өте оңай: перспективалы суреттегі тікбұрышты заттың ең жақын 
бұрышы тұйық болуы керек. Егер бұл бұрыш 90 градусқа тең немесе одан аз 
болса, онда түсу нүктелері тым жақындады. Көріп отырғаныңыздай, бұрышы 
90 градустан аз жоғары дұрыс емес иллюстрацияда. Үш нүкте объект көлемін 
беру үшін қажет. Мысалы, біз тікелей аспан астында тұрған кезде тік сызықтар 
аспанда бір жерде бірдей болады. Егер үйге қарайтын болсақ, парашютпен 
түсіп, олар негізге қарай тарылады. Сіз натюрморт салған кезде, сізге үшінші 
түсу нүктесі қажет емес, өйткені заттар аз, олардың қашықтығы әлдеқайда көп. 
Қалалық этюдтармен бірге, сондай-ақ сирек үшінші түсу нүктесін қамтиды – 
бұл мансард терезесінен аулаға көріну - құдық немесе Нью–Йорк аспанына 
шолу жасау, олардың астында тұрып болуы мүмкін. Бейнелеу жұмыстарында 
перспектива заттардың мөлшері мен пішінінде ғана емес, сонымен қатар 
дақтың қарама – қайшылығында, бөлшектерде – зат одан әрі болған сайын, 
оның контурынан анық емес, бөлшектер аз, тондар неғұрлым ашық. Бұл жарық- 
ауа болашағы деп аталады. 
Ауа болашағы объектілерді жоспар бойынша бөлуге, оларды бірбірінен 
бөлуге көмектеседі, бұл әсіресе монохромды кестеде маңызды. Перспективаны 
түсіну үшін ең алдымен көкжиек сызығы жөнінде білу керек, өйткені, барлық 
перспективалық құрылыс осыған байланысты. Көбінесе көкжиек жөнінде 
айтқанда, аспан мен жердің шектескен сыызғы жөнінде ой туындайды. Ал 
негізнен алып қарағанда, географикалық көкжиек перрспективалық көкжиек 
пен байланысты. Перспективалық көкжиек барлығын жоғары жағынан және 
төменгі жағынан көрінетін заттарға бөледі. Перспетивалық көкжиек сызығы әр 
уақытта көз деңгейінде орналасқан. Оны қалай анықтауға болады? Ол үшін 
стаканға су құйып, оны көз деңгейіне жақындату керек. Егер де оған жоғарыдан 
немесе төменнен қарайтын болсақ, су бетіне эллипс пішінді болады. Ал дәл көз 
деңгейінде болғанды, түзу сызық болып көрінеді. Егер адам отырса 
перспективалық көкжиек төмендейді, егер жоғары қарай шықса жоғарлайды. 

405 
Перспективалық көкжиек теп төменде жатқан барлық көлденең сызықтар 
бақылаушыдан алыстаған сайын жоғарлайды, ал жоғарыда жатқан сызықтар 
төмендейді. Барлық параллель көлденең сызықтар бақылаушыдан алыстаған 
сайын көкжиек сызығына жақындап, сонда түйіседі. Олардың қиылсқан жерін 
түйісу нүктесі деп атайды. Бірнеше параллель сызықтар орналасқан жеріне 
қарамай барлығы бір нүктеде түййіседі. Мысалы, көкжиек сызығына қиғаш 
орналасқан үй суретін салса, оның әр екі қабырғасының өз уақытта параллель 
күйінде қала береді. Көлденең орналасқан шеңбер перспективада эллипс 
түрінде көрінеді. Сурет салушыға көлеңке перспективасын да білу керек. Күн 
жерден өте алыста болғандықтан, оның сәулелерін параллель ретінде 
қабылдаймыз. Жасанды жарықтан түскен заттардың көлеңкелері жан-жаққа 
түседі. Оның өлшемін жарықтан шыққан түзулер арқылы анықтайды. 
Неғұрлым бейне жарыққа жақын болса, соғұрлым көлеңке үлкейеді. Сонымен 
қатар, заттардың сәулелерінде де перспектива заңдылықтары бар. Суда өсіп 
тұрған ағаштың сәулесі дәл сол күйінде қарама-қарсы бағытта көрінеді. Бөлме 
ішіндегі заттар да перспективаның жалпы заңдылықтарына бағынады. 
Бөлмедегі көкжиек сызығы да көз деңгейіне өтеді. Адам денесін, басын 
салғанда да перспектива туралы. Сонымен қатар, сызықтық перспективамен 
бірге ауа перспективасы да сурет салуда үлкен орын алады. Заттар 
бақылаушыдан алыстаған сайын өзінің айқындылығын жоғалтып бұлдырай 
түседі. Қою түсті заттар алыстағанда салқын реңге\ көбінесе көгілдір, кейде 
қою көк\, ал ашық түстер жылы реңге айналады. Түстер мен көлеңкелер, 
заттардың материалы алыстаған сайын дұрыс көрінбей, тұтасып кетеді, 
силуэтке айналады. Егер заттарды ашық түстермен, бөлшектерін анық көрсетіп 
бейнелесе, бұ қасиеттерді жоғалтса, олпр бізден алыстайды. Сурет салу кезінде 
осы екі перспектива зандылықтары толық жүзеге асса, жұмыс өз дәрежесінде 
орындалады. Сол себептен перспектива қандай да болмасын суретте үлкен 
маңызға ие. 
Композициядағы ритм. композиция (латын тілінде «құрастыру», 
«тәртіпке келтіру» деген мағынаны білдіреді)- шығарманың құрылысы, оның 
негізгі бөлшектерінің орналасу, оқиғалардың баяндалу реті. Суретшінің 
қолында компазиция – көркем құрал, іс-әрекетін ашып, бейнелеп отырған өмір 
құбылыстарын өз түсінігінше жеткізіп көрсетеді. Композиция шығарманың 
құрылымы тұрғысынан мазмұнның неғұрлым айқын, нанымды, әсерлі шығуына 
жағдай жасайды. Қарапайым тілмен айтқанда, көркем шығарманың ішкі 
құрылысты толып жатқан бөлшектерден тұрса, компазиция сол бөлшектерді 
өзара құрастырып, біртұтас етеді. Жұмысты бастар кездекомпазицияның орны 
ерекше, ал қалған салалары соған байланыстылығын ұмытпаған жөн. 
Сондықтан да суретші, нақ нұсқаны қойып, өз орнын белгілеген соң, салынар 
суретті қағаз бетіне қалайша әсерлі орналастыруды ойластырады. 
Композицияның негізгі талабы – шығарманың көркемдік бірлігін табу. 
Шығарма авторы сурет, кескіндеме, роман, пьеса, симфония, т.б. болсын, 
солардың жекеленген бөліктерін біріктіріп, тұтас бір әсер беретіндей ету немесе 
әр қилы дүниелерден ортақ бір коспазициялық ойға бағындырылған шығарма 
жасау. 

406 
Бұл үшін суретші алдымен компазицияның орталық нүктесін табу керек. 
Композицияның қалған бөліктерін соған байланысты құрады. Көрерменнің 
көзіне бірден түсетін, көлемі жағынан үлкен немесе көп орын алмайтын, бірақ 
назарды бірден өзіне аударатын, шығармадағы сәулелі немесе күңгірт тордың 
қалауымен ерекшеленген ортаны компазициялық орталық (бір немесе бірнеше 
заттардың тобын) деп атаймыз. Компазициялық орталықты қандай тәсілмен 
анықтау әр суретшінің өз қалаулы. Кейде кейбір картинаның шебер де, нәзік 
орындалғаны сондай, компазициялық орталықты табу оңайға түспейді. 
Ешқашан да картинаның компазициялық орталығын оның геометриялық 
орталықпен де қабыса бермейді. Ал геометрялық, компазициялық, тақырптық 
орталықтардың бір жерден шығуы сирек құбылыс. Мұндай қабысудың 
классикалық үлгісімен мысал келтірейік. XVI ғасырда Италияда әлемнің ұлы 
суретшісі Леонардо да Винчи өмір сүріп, жұмыс істеді. Бірнеше жылдар бойы 
ол «Құпия кеш» атты үлкен картина – фреска жасаумен айналысты. Діни 
болжам бойынша, бұл Христостың өлімінің жақындағанын сезген соң, соңғы 
рет шәкірттерін жинап сұхбат құру сәті еді. Леонардо да Винчи үшін 
фрескадағы тақырыптық орталық – Христос тұлғасы. Бұл бейнені жасауға ол 
бірнеше ай шамасында еңбектенеді. Леанардо фресканың қатан да ұлы 
қарапайымдылығын айшықтау үшін оны симметриялық тұлғасы картинаның 
математикалық ортасында қалады. 
Төбе мен қабырғалардың түзу де, анық сызықтары, перспективалық 
түйісу де сол орталық бейнеде қиылысады. Мазасызданған шәкірттерінің толық 
тәрізді қимылдарының баығттары да көрермен назарын орталыққа түйістіреді. 
Сөйтіп, Христос тұлғасы бұл жерде тек тақырыптық және композициялық қана 
емес, сонымен бірге фресканың геометриялық орталығы болып табылады. Біз 
бүкіл әлемдік көркемөнерде осыншама ойлы композициялық құрылымы 
дамыған, орындалу жағынан кристалдай таза және кереметтей қарапайыс 
пішінді өзге мысалды білмейміз. 
Композиция суретші үшін негізгі мақсат емес екенін ескеру қажет, 
өйткені копозицияның негізгі мұраты – суретшінің идеялық ойын көрсеті. 
Осыдан копозициялық орталық көркем шығарманың композициялық 
құрылымының түйіскен жері ғана емес, сонымен қатар, шығарма мазмұнын 
анық көрсетуге қызмет етуі керек. Композицияның өрнектелу күші 
композициялық орталық бір уақытта тақырыптық орталық болған кезде арта 
түспек. Сонымен, қанадай да тақырыпты суреттің компоновкасын бастау, оның 
композициялық орталығын табудан басталатынын қайталап айтамыз. Суретте 
композициялық орталық не болатынын ойша болжағаннан кейін, сол зат немесе 
дененің шамамен сұлбасын, орнын қағаз бетіне түсіру керек. Өзге жұмыс осы 
нүктеден таралып, біздің қарындашымыздан туындаған, қалаған сурет сол 
орталыққа бағындырылады. 
Суреттегі денелердің көлемі, пішіні және орналасуы, копозициялық 
орталық деп саналатын заттың немесе тұлғаның көлеміне, пішініне және 
орналасуына көп тәуелді. Бұл әтуелділікті композициялық ырғақ деп 
атауымызға балады. Бейнелеу өнеріндегі композициялық ырғақ, музықалық 
шығармадағы ырғаққа ұқсас, әрі пайда болған дыбыс, өзінен бұрынғы 

407 
дыбымтың табиғи жалғасы. Осынау дыбыстардың сан түрлі гаммасыбірігіп, 
жалпы үндескен гармонияға ұласады. Жалғыз жалған нота осы бірлікті бұзған 
уақытта гармония ыдырап, берекесі кеткен дыбыстарға айналады. Өйткені, 
қандайда көркем шығарманың композициялық орталығын оның басты бөлімі 
болғандықтан, яғни бір суретте екі немесе бірнеше композициялық орталық 
болуға тиіс емес. Неге десеңіз, олар бір-біріне кедергі жасап, композициялық 
орталықтың көрерменге әсерінің күшін жояр еді. 

жүктеу/скачать 9,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: