Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

19 
 
  Қазақстанның   тәуелсіз  мемлекет  ретінде  қалыптасуы  орта  білім  беру  жҧйесінің  дамуымен 
тығыз  байланысты.  Қай  халықтың,  қай  ҧлттың  болсын  толығып  ӛсуіне,  рухани  әрі  мәдени  дамуына 
басты ықпал жасайтын тірегі де, тҥп қазығы да  – мектеп. Ендеше қазақ мектептерінің білім деңгейін 
арттыру және онда ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы оқу- тәрбие ҥрдісін тиісті деңгейге 
кӛтеру  ҥшін  мектеп  ҧстаздарының,  басшыларының,  педагогикалық  ҧжымның  жҥйелі  басшылыққа 
алатын  бағыты  болуы  тиіс.  Осы  айтылған  ой  –  пікірлерді  тҧжырымдай  келе,  білім  беруді 
 ақпараттандыру мектеп пәндерінің оқыту сапасын арттырады және ақпараттандыру жҥйелі тҥрде іске 
асады деуге болады. 
  Мектепті  ақпараттандыруға  мемлекет  тарапынан  қашанда  ҥлкен  экономикалық   қолдау 
кӛрсетіліп, оны оқыту, ҥйрету мәселесі бҥкіл халықтық деңгейге кӛтерілсе ғана біздің еліміз ӛндірістің 
жоғарғы  психологиясын  меңгерген  дҥниежҥзілік  бәсекеге  тӛтеп  беретін,  ӛндіріс  ӛнімдерін  ӛндіре 
алатын алдынғы қатарлы мемлекетке айналары даусыз. Ӛйткені, ―Қазіргі заманда жастарға ақпараттық 
технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай мҥдделі жаңа білім беру ӛте қажет‖ деп,   Ел басы 
атап  кӛрсеткендей,  жас  ҧрпаққа  білім  беру  жолында  ақпараттық  технологияны  оқу  ҥрдісінде 
оңтайландыру мен тиімділігін арттырудың маңызы ӛте зор. 
 
Әдебиеттер 
1.
 
Білім заңы. Алматы, 2010 ж. 
2.
 
С.Т.Мҧхаметжанова, Ж.Ә.Жартынова, Интерактивті жабдықтармен жҧмыс жасаудың          әдіс-
тәсілдері. Алматы, 2008ж. 
3.
 
А.Иманбаева, Оқу-тәрбие ҥрдісін ақпараттандыру ділгірлігі. Қазақстан мектебі, №2, 2000 
4.
 
Орта мектеп жаршысы. Республикалық оқу-әдістеме журналы, № 2, 3, 2011 ж. 
5.
 
Оқыту –тәрбиелеу технологиясы  Республикалық ғылыми-әдістемелік журнал, №3, 2010ж. 
 
 
ӘОЖ 789.456. 
 
БАЛАЛАРДЫҢ ДАРЫНДЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ 
НЕГІЗДЕРІ 
 
Алдешов С.Е., Әмірбекқызы Ж. 
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент қалалық  №66  жалпы орта мектебі,  Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме 
В этой статье рассматриваются психологические основы развития одаренности у школьников 
 
Summary 
The quality a teaching, efficient and demonstrative using of new informational technologies, as well as 
complex use of education facilities. 
 
Қазіргі  әлеуметтік  экономикалық  жағдайда  кәсіби  жетістікке  жалпы  және  арнайы 
қабілеттілік,  білімділік,  шығармашылық  арқылы  ғана  жетуге  болады.  Сондықтан  ата-аналардың, 
мҧғалімдердің  алдында  жаңа  міндет:  балалардың  жеке  қабілеттілігін  бейімділігін,  анықтау  және 
оны дамыту, соның негізінде олардың болашағына бағыт беріп тҧру. 
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ӛзінің дәстҥрлі биылғы  «Қазақстан-
2050» Жолдауында дарындылық  туралы айтқан болатын [1]. Ендеше, алдымен отбасында, содан 
соң  мектепте    баланың  дарындылығын  анықтау  мен  оны  ояту  жайлы  психологиялық  және 
әдістемелік  әдебиеттер  жинақталған.  Бҧл  мәселені  тҥп  тамыры  ғасырлар  тереңінде  жатқаныда 
белгілі. 
Адамның  психикалық  ерекшеліктері  жӛніндегі  идеялар,  оның  ішіндегі  қабілеттілік, 
дарындылық туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде қайта ӛрлеу дәуірі 
ғалымдардарының  және  алдыңғы  қатарлы  әр  елдің  озық  ойлы  педагогтарының  еңбектерінде 
кездеседі.  дамытуда білім мен тәрбие берудың маңызын жоққа шығармайды.  
Қабілеттілік  пен  дарындылық  мәселесімен  Орта  Азия  мен  Қазақстан    ойшылдары, 
Шығыстың ҧлы ғҧлама ғалымдары айналысқандығы тарихтан белгілі.  Әбу Нәсір Әл-Фараби, Әл-
Хорезми, Әбу Әли ибн Сина, Бируни және т.б. физика, астрономия, физика, физика, философия, 
логика,  медицина,  психология,  педагогика  т.б.  кӛптеген  ғылымдармен  қатар  жас  дарындарды 
тәрбиелеуге де ғылыми еңбектер жазған. 

20 
 
Ал,  дәл  бҥгінгі  кҥні  мҧғалімдер  мен  мектеп  психологтарының    тәжірибелері  жеткіліксіз 
танытуда. Ҧлы данышпан  Плутарх: «... Кӛптеген табиғи талант дарынсыз ҧстаздардың кесірінен 
жойылып  кетеді.  Олар  дарынның  табиғи  қҧбылысына  терең  бойлай  алмай,  тҧлпарды  есекке 
айналдырып  қҧртып  тынады».  Міне,  біздің  ҧстаздарымыз  жаңа  қоғам  талаптарына  лайықты 
болып,  дарындыларды  дер  кезінде  анықтап,  олардың  дарындылық  қабілеттерін  оятып,  ғылыми    
жоба  жҧмыстарына  жетекшілік  жасап,  еліміздің  білімі  мен  ғылымының  ӛркендеуіне  ӛзіндік 
ҥлестерін қоса білуі қажет.   
 Дарындылық  «табиғаттан  берілетін  ерекше  қабілет»  деп  тҥсіндіріледі.  Адами  ойлау, 
ізденімпаздық  –  Алла’х-тың  адамзатқа  берген  ерекше  сыйы.      Демек,  «Дарындылық»    ҧғымы 
«сый» («дар») деген сӛзден шыққан, дамудың қолайлы ішкі алғышарттарын білдіреді бҧл ҧғымға 
педагогикалық  энциклопедияда  тӛмендегіше  анықтама  берілген:  «Дарындылық  –  белгілі  бір  іс-
әрекет  саласында  ерекше  жетістікке  жеткізетін  адам  қабілеті  дамуының  жоғарғы  деңгейі». 
Кӛптеген  ғалымдар  дарындылықты  генетикалық  нәрсе  деп  қарастырып,  оны  белгілі  бір  даму 
сатысының  соңғы  нәтижесі  деп  есептейді.  Дарындылықтың  тҧқым  қуалайтындығы,  ҧрпақтан  - 
ҧрпаққа берілетіндігі сӛзсіз екендігін ғылыми тҧрғыдан дәлелдеген. 
Әрбір  педагог-психолог  осы  мәселеге  кӛңіл  бӛлуі  қажет.  Дарынды  балалармен  жҧмыс 
істеудегі  жауапкершілік  тек  ата-анаға  жҥктеліп  қоймай,  келешек  қоғам  мҥддесі  ҥшін  қажетті 
ғалымдарды, мәдениет және ӛнер қайраткерлерін оқыту, тәрбиелеу ісіне кӛп кӛңіл бӛлу қажет. 
Адам  баласы  табиғатында  қабілетті  болады.  Біреудің  қабілеті  жоғары,  екінші  біреудің 
қабілеті  орташа  немесе  тӛмен  болады.  Қабілетіне  қарай  адам  баласы  ӛмірде  кӛздеген  арман-
мақсатына  жетеді.  Дарынды  адамның  ӛз  қабілетімен  жасаған  жҧмысы  халық  тарапынан  ӛте 
жоғары,  орташа  немесе  тӛмен  қабылдануы  мҥмкін.  Яғни,  адам  жасаған  жҧмысы  арқылы  ӛзін 
кӛрсетеді. 
Дарындылық  ҧғымының  мәні  мен  мазмҧнын  ашуда  талант,  данышпандық,  жеке  тҧлға, 
танымдық белсенділік, шығармашылық, қабілет ҧғымдарын ажырата танып-білу маңызды болып 
табылады.  Олар  –  ӛзара  тығыз  байланысып  жатқан,  болмыстары  тым  кҥрделі  де  терең  болып 
келетін ҧғымдар. 
Талант  –  қабілеттіліктің  жоғары  деңгейі.  Ол  кез-келген  жҧмысты  шығармашылықпен 
шешуді  талап  ететін  басқашалығымен,  ерекшелігімен  ӛзгешеленетін  еңбектерінің  бар  болуымен 
танылады. 
Данышпандық – қоғамға тарихи маңызы бар, шығармашылықпен кӛрінетін дарындылықтың 
жоғары деңгейі деуге болады. Данышпан адам ӛз ісінің нәтижесінде жаңа ӛмір тудырады.  
Дарынды оқушымен жҧмыстың негізгі мақсаты – олардың шығармашылық жҧмыста ӛзінің 
қабілетін  іске  асыруға  дайындығын  қалыптастыру,  ал  мақсатқа  жету  оқу  бағдарламасын 
тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық белсенділігін дамыту арқылы жҥзеге асады [1]. 
Дарындылық  туралы  жазылған  әдебиеттерді  теориялық  жағынан  саралағанда  кҥрделі 
дарынды тҧлғаның дамуы да әр алуан. Дегенмен дарындылықтың әр алуан жолдары мен тәсілдері 
арасындағы ең нәтижелісі–дарынды тҧлғаның  жеке зерттеу тәжірибесі болып табылады. 
Бір  нәрсені  білуге,  шығармашылық  іс-әрекетке  ҧмтылу  дарынды  балалардың  мінездік 
ерекшелігі болып табылады. Олар ӛздерінің жеке кӛзқарасын айтып, жҥзеге асыра алады [2]. 
Ғалымдардың пайымдауынша, зерттеулік іздену – бала дарындылығының ажырамас бӛлігі. 
Дарынды  оқушыларды  оқыту  мен  дамытудағы  маңызды  тәсіл  мектептің  педагогикалық 
ҥдерісіндегі оқушылар мен мҧғалімдердің ынтымақтастығы [3]. 
Р.Н.Нҧрғалиев:  «Жеке  адам  –  әлеуметтік  индивид  ретіндегі  адам,  қоғам  мҥшесі.  Ол 
қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретінде биоәлеуметтік организм», – деген анықтама берді. 
Ал Ә.Х.Тҧрғынбаевтың пікірінше, тҧлға – іс-әрекеттің, қарым-қатынастың, сана мен ӛзіндік 
сананың, дҥниеге кӛзқарастың субъектісі. 
Егер жеке тҧлғаның дамуы мен ӛзгерісін психологиялық компоненттер арқылы кӛрсетсек (1-
сурет): 
 
 
 
 
 
 
 
 

21 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1-сурет – Жеке тҧлғаның дамуы мен ӛзгерісі 
 
Қазіргі  педагогика  жеке  тҧлғаны,  оқыту  мен  тәрбиелеудің  тек  объектісі  ғана  емес,  субъектісі 
ретінде  зерттейді.  Философиялық,  психологиялық,  педагогикалық  еңбектерге  сҥйене  отырып,  жеке 
тҧлға  туралы  біз:  жеке  тҧлға–«адам»  ҧғымына қарағанда кең  ҧғым;  адам жеке  тҧлға  болып  тумайды, 
қоршаған  ортамен  қарым-қатынаста,  іс-әрекет  барысында  қалыптасады;  жеке  тҧлға  –  ол  қоғамдық 
қатынастың тек ӛнімі емес, оның субъектісі де; жеке тҧлға – ӛзіндік ой-толғамы, кӛзқарасы, пікірі бар, 
саналы, еңбек және шығармашылық іс-әрекетке қабілетті дербес адам деп ой тҧжырымдадық. 
Демек,  адамзаттың,  прогрестің,  жеке  тҧлғаның  дамуындағы  негізгі  қозғаушы  кҥш 
шығармашылық болып табылады. 
Шығармашылық  әлеует  пен  танымдық  белсенділік  дарындылықтың  дамуының  негізі. 
Дарындылықтың қҧрылымдық компоненттері мынадай қабілеттер жиынтығы [4]: 
– танымдық және шығармашылық мотивацияның ҥстем болуы; 
– танымдық және шығармашылық белсенділіктің жоғары болуы; 
– ой дербестігіне иелік; 
– шығармашылық таным мен зерттеу жҧмыстарына ҧмтылыстың болуы; 
– болжай білу мен алдын-ала сезу, білу мҥмкіндігі; 
– қызығушылықпен бастаған ісіне саналылық пен жауапкершілігі басым; 
– жоғары эстетикалық ӛнегелік және интеллектуалдық бағасы бар және т.б. 
Оқушылардың  таным  белсенділігі  олардың  шығармашылық  іздену  қабілетіне,  мҧғалімнің 
теориялық сауаттылығы мен педагогикалық шеберлігіне байланысты. Оқу материалының тҥсініктілігі, 
мазмҧндылығы,  оқытуды  ҧйымдастырудағы  тиімді  әдіс-тәсілдер,  мҧғалім  мен  оқушы  арасындағы 
жылы қарым-қатынас оқушылардың шығармашылық белсенділігінің артуына ҥлкен септігін тигізеді. 
Белгілі  ғалым  В.А.Энгельгардт  «Шығармашылыққа  қабілеттілік,  табиғаттың  шексіз  ҧзақ 
эволюциялық  даму  жолындағы  аламға  берген  ең  жоғарғы  сыйы.  Адам  шығармашылық  ҥшін 
жаратылған» – деп, ой тҥйіндейді. 
Дарынды  балаларға  арналған  мамандандырылған  мектеп  оқушыларының  танымдық  және 
шығармашылық  іс-әрекетінің  дҧрыс  қалыптастырылуында  субъект  бойындағы  танымдық  кҥштердің 
білім игеруде атқаратын қызметін дҧрыс тану ҥлкен мәнге ие. Сондықтан қабылдау, ес, зейін, ойлау, ой 
қорыту  әрекеттері  мен  танымдық  және  шығармашылық  іс-әрекетінің  ара  қатынасын  білу  қажет. 
Ж е к е   т ҧ л ғ а  
бе
йімділі
гі
 
 
те
м
пе
ра
м
ен
т 
м
ін
ез
-қ
ҧлқ
ы
 
негі
зі
 
салын
ған
, 
д
амид
ы
 
тҧра
қт
ы
 
тҧра
қт
ы
 
мот
ив
аци
ялық
 
қаж
еттіл
ік
 
ерік
 
та
ным
 
ой
ла
у 
қи
ял
 
ӛз
гере
ді
 
да
м
иды
 
да
м
иды
 
да
м
иды
 
да
м
иды
 

22 
 
Танымдық және шығармашылық іс-әрекет оқу материалын меңгеру, қабылдаудан және оны талдаудан 
бастау алады. 
Қабілеттілік  ілімі  жӛніндегі  алғашқы  зерттеулер  ағылшын  психологі  Ф.Гольтон  есімімен 
байланысты.  Ол  адамдардың  жеке  дара  ерекшілігі  мәселесін  зерттеген.  Ол  ӛзінің  «Таланттық  тҧқым 
қуалаушылығы  оның  заңдылығымен  шығу  тегі  әдіснамалық  тҧрғыда  негіздеп,  келесі  заңдылықтарды 
белгіленді 
-ӛте жоғарғы қабілеттілігі болмаса, ешбір адам қоғамда жоғары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола 
алмайды: 
-ӛте  жоғары  қабілетілігі  бар  адамдардың  тек  ӛз  бӛлігі  ғана  қоғамда  жоғары  дәрежеге,  атаққа, 
даңққа ие бола алмайды. 
Неміс педагогі және психологі Э. Мейман дарындылық мәселесін зерттеуді теориялық турғыда 
жалғастырып,  соның  негізінде  «дарындылық  қатар  туа  біткен  дарындылық  пен  кейіннен  игерілген 
дарындылықты бірлікте қарауға тырысты Э.Мейман дарындылықтың педагогикалық аспектілерің оқу 
мен  тәрбиенің  дарындылықтың  дамуына  әсерін,  дарындылық,  қабілетілік  коэффициентін»  кӛрсетті. 
В.Штерн  ақыл-ой  қабілетілігіннің  келесі  анықтамасын  ҧсынды:  «Ақыл  –  ой  қабілетілігі-  ӛз  ойын 
саналы  тҥрде  жаңа  талаптарға  қарай  бағыттайтын,  жаңа  міндетермен  ӛмір  жағдайына  бейімдейтін 
жалпы ақыл-ой қабілеттілігі». В. Штерннің пікірінше, дарынды деп жаң талаптарға әт тҥрлі салада, әр 
тҥрлі жағдайларда тез–тез бейімделе алатын адамды айтуға болады.  
XIX  ғ.  қазақ  халқы  ағартушыларды  халықты  сауаттандыру,  жеке  тулғаның  қабілетін  дамыту 
мәселерін кӛтере бастады. Ағартушы Ы.Алтынсарин ―Табиғи ақыл ӛзін қоршағанда жаңа қҧшағына ала 
алса,  оны  дамытып,  ӛзі  кӛрмегенді  де  танып  білуге  мҥмкіндік  жасайтын  тек  қана  ӛркениетке 
жетелейтін озық білім‖ дейді. 
Ш.Уәлиханов шығармашылығына жеке тҧлға тәрбиесіндегі білім мен тәрбиенің шешуші рӛлі 
кӛрсетілген. Оның жалпы қазақ халқының ақыл–ой қабілеттілігі жӛніндегі пікірі мынандай: «Қырғыз- 
қайсақтар табиғатынан ақыл-ойы жҥйріктігімен, таңқаларлық кемшіліктігімен ерекшеленеді». 
Ш.Уәлиханов тәрбиеге ҥлкен маңыз бере отырып, адам қабілетінің дамуына оның табиғи 
бейімділігінің мәні зор екендігін алға тартады. 
А.Қҧнанбаев адамды қоршаған орта – табиғаттың бір бӛлігі дей келе, табиғаттың адам баласына 
берген керемет сыйы – туғаннан бастап білуге, тҥсінуге деген ҧмтылысы деп есептейді. Бірақ, бала ӛсе 
келе  осы  қасиетті  біртіндеп  жоғалта  береді.  Ақын  адамның  ойы  мен  санасы  еңбек  іс-әрекеті  кезінде 
қалыптасады деп тҧжырымдайды: «Кей қасиет туа бітеді, ал кейбірі еңбек арқылы қалыптасады». 
Сонымен қазақ ағартушылары қабілеттіліктің туа бітетін қасиет екенін мойындай отырып, адам 
қабілеттілігінің  дамуына білім мен тәрбиенің, еңбектің, қоршаған ортаның зор ықпалының бар екенін 
айтады. 
XX  ғасырдың  бас  кезінде  Қазақстанда  педагогикалық  теория  негіздерінің  қалыптасуына  ат 
салысқан  кӛрнекті  қайраткерлер  Ж.Аймауытов,  А.Байтҧрсынов,  М.Дулатов,  М.Жҧмабаевтардың 
педагогикалық  мҧраларында  білім  беру  ҥрдісінде  балалардың  қызығуы  мен  қабілеттілігінің 
қалыптастыру мәселесін ескерту керектігі баса айтылған. 
Ж.Аймауытов  «Психология  және  мамандық  таңдау»  еңбегінде  эксперименттік  зерттеу 
нәтижесіне  сүйеніп,  мамандықты  дұрыс  таңдай  білуге  арналған  кеңестерін  ұсыналды.  Оның 
пікірінше  мамандық  таңдауда  адамның  жеке  қасиеттерін  темпераментін,  қабілеттілігін, 
мінезін,  күш-жігерін  ескеру  қажет.  Сонымен  қатар  Ж.  Аймауытовтың  ойынша  әрбір  адамның 
белгілі бір мамандыққа деген туа біткен білімділігі бар, сондықтан адам өзінің табиғатына тән 
қызметпен айналысқан тиімді болады. 
М.Жҧмабаев  ӛзінің  «Педагогика»  еңбегінде  адамның  жалпы  рухани  дамуы  туралы  айта  келіп, 
тәрбиені  ақыл-ой,  адамгершілік,  эстетикалық  деп  бірнеше  тҥрге  бӛліп  қарастырады.  Ол  жеке  тҧлғаға 
тәрбие мәселесін интеллектуалдылық қабілеттілікпен тығыз байланыста қарастырады. 
Дарындылық  теориясының  негізгі  кешегі  кеңес  психологтерінің  еңбектерінде  кӛрініс  тапқан. 
Л.Вигодский,  Б.Ананьев,  В.Крутецкий,  Н.Лейтес,  В.Тепловтардың  психологиялық  тҧжырымдары 
дарындылыққа  интегралдық  жеке  тәрбие  ретінде  жҥйелі  кӛзқарас  тууына  негіз  болды,  адам 
қабілеттігінің қҧрылымдық бӛліктерін анықтауға мҥмкіндік береді. 
Дарындылық  мәселесін  зерттеушілердің  еңбектері  кӛп  болғанымен  дарындылықтың  мән-
мағынасы жӛнінде олар ортақ бір пікірге келе қойған жоқ. Сондықтан біз баланың дарындылығы деп, 
оны ӛз қҧрдастарымен салыстырғанда бірдей жағдайда білімді игеру деңгейінің жоғарылығы мен аса 
ерекше байқалатын шығармашылық қабілеттінің байқалуы деп тҥсінеміз. 
«Дарындылық» ҧғымы «Сый» (дар) деген сӛзден шықан, дамудың қолайлы ішкі алғышартарын 
білдіреді.  Бҧл  ҧғымға  педагогикалық  энциклопедияда  анықтама:  «Дарындылық-белгілі  бір  іс-әрекет 
саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғары деңгейі». 

23 
 
«Дарындылық» ҧғымы  қабілетілік ҧғымына ӛте жақын. Дарындылық пен қабілетілік ҧғымдары 
ӛткен ғасырдың 40-50 жылдарында  психолог Б.Тепловтың еңбектерінде тоғылығырақ зерттеледі оның 
дәлелдеуінше,  белгілі  бір  кҥрделі  іс-әрекеті  жҥзеге  асыруда  қабілетіліктің  бір  ғана  тҥрі  жеткіліксіз, 
сондықтан бірнеше тҥрлерінің жиынтығы қажет болады. Белгілі бір іс әрекеттің ҧтымды орындалуына 
тікелей әсер етуші  қабілетіліктің ерекше сапалық жиынтығын дарындылық дейді ғылым. 
В.Крутецкин  ӛзінің  математикалық  қабілетіліктің  қҧрылымын  зерттеген  еңбегінде  «Егер 
қабілетіліктер  деген  ҧғымды  жеке  психологиялық  қасиеттер  деп  тҥсінсек,  онда  дарындылық  дегенді 
адамның  ерекше  қабілеттіліктерінің  жиынтығының  бірлігі  деуге  болады»  деп  тҧжырымдайды. 
Сонымен қатар, «дарындылық» қабілеттіліктің жоғарғы деңгейін белгілейді. 
Дарындылық  ҧғымымен  қатар  шығармашылық,  талант,  данышпандық  ҧғымдарына  да  тоқтала 
кетейік. 
Шығармашылық-ӛзінің  жаңашылдығымен,  ӛзгешілдігімен  ерекшеленетін  ӛнім  алуға  мҥмкіндік 
жасайтын жеке тҧлғаның бойындағы қабілетіліктің, білім мен біліктіліктің, тҥрткінің болуы. 
Талант – қабілеттіліктің жоғары деңгейі. 
Бҧл  ой  ол  суретшінің,  ӛнертапқыштың,  ғылымның  және  кез  келген  істі  шығармашылықпен 
шешуді  талап  ететін  ӛзгеде  мамандық  иелерінің  ӛзгешелігімен,  тҧпнҧсқалығымен  ерекшеленетін 
еңбектерінің болуымен сипатталады. 
Данышпандық–қоғам  ӛмірінде  тарихи  маңызы  бар,  шығармашылық  пен  сиппаталатын 
дарындылықтың жоғарғы деңгейі. Данышпан адам ӛз ісінің аумағында жаңа ғасыр тудырады. 
Әрине,  бҧл  ҧғымдар  жеке  адамдық  қасиеттер  ӛзара  бір–бірімен  тығыз  байланыста 
пайдаланалады. 
Соңғы  уақытта  ӛмірдің  жылдам  ӛзгеруіне  байланысты  маманға  деген  жоғары  талаптардын 
қойылуы бҧл ҧғымдарға жиі жҥгінуді қажет етуде. 
Осыған  орай  жоғарыда  аталған  ҧғымдардын 
мән-  мағанасын  ашып,  оларды  қалыптастыру  мәселесіне  қатысты  кӛптеген  ғылыми  еңбектер 
туындауда.  Солардын  бірі  –  Н.Лейпестің  редакцияларымен  1996  жылы  жарық  кӛрген  «Дарынды 
балалармен ересек балалардын психологиясы» кітабы. Осы еңбегінде Н.Лейпес дарындылық ҧғымына 
мынандай анықтама береді. 
«Дарындылық-баланың  ӛз  қҧрдастарымен  салыстырғанда  бірдей  жағдайда  білімді  игеру 
деңгейінің жоғарлығы мен аса ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы». 
Бҧл  ой  тҧжырымдарды  дарындылық  тек  педагогикалық  қана  емес,  әлеуметтікте  мәні  бар 
қҧбылыс деуге болады. Осы бағыттағы зерттелген ғылыми еңбектерге талдау жасай келе, дарындылық 
ҧғымына  тӛмедегіше  анықтама  береміз.  Дарындылық-  адамның  бір  не  бірнеше  іс-әрекет  саласында 
жоғары,  қатардағылардан  ерекше  нәтижеге  жету  мҥмкіндігін  анықтайтын  кӛп  ӛлшемді, 
ықпалдастырылған қҧрылым. 
Жас жеткіншектерді заман талабына сай тәрбиелеуде олардың жеке қабілеті мен бейімділіктерін, 
олардың дарындылығын ескеру маңыздылығы кҥнен-кҥнге арта тҥсуде.  
Н.Ожеговтың  сӛздігінде  дарындылық  «табиғаттан  берілетін  ерекше  қабілет»  деп  тҥсіндіріледі. 
Адами  ойлау,  ізденімпаздық-табиғаттың  адамзатқа  берген  тамаша  сыйы.  Бҧл  қабілет  барлық  адам 
бойынан табылары да сӛзсіз. Дегенмен, табиғат оны бәріне бірдей етіп бӛлмей, біреуге кӛптеу, біреуге 
аздау, ал ҥшіншілеріне  мҥлдем жарытпай таратытыны да анық. 
Біз  дарынды  деп  белгілі    бір  қабілеті  кӛпшіліктің  орташа  қабілетінен  ерекшелетіндерді  айтып 
жҥрміз.  Ӛмір  сҥретін  орта,  берілетін  тәрбие  осы  ерекшеліктің  одан  әрі  дамуына  кӛмектеседі  немесе 
оны мҥлдем жоқ қылады. 
Кӛптеген  ғалымдар  дарындылықты  генетикалық  нәрсе  деп  қарастырып,  оны  белгілі  бір  даму 
сатысының  соңғы  нәтижесі  деп  тҥсіндіріледі.  Дарындылықтың  тҧқым  қуалайтындығы,  ҧрпақтан 
ҧрпаққа берілетіндігі сӛзсіз. 
Канада ғалымы Д.Хебб «генотиптік интеллект» деген ҧғымды енгізді. Бҧл таза тҧқым қуалайтын 
интеллект  сыртқы  ортамен  қарым-қатынас  орната  отырып,  «фенотиптік  интелектіні»  қҧрайды. 
Соңғысының  деңгейі  ойынша  ген  арқылы  берілу  мен  сыртқы  ортаның  әсерінің  арасындағы  қатынас. 
8:2.  Мҧнда  8-тҧқым  қуалаушылық,  2-сыртқы  орта.  Осыдан  ол  мынадай  қорытындыға  келеді:  ой-ӛріс 
(интеллект)-бҧл мәдени-әлеуметтік орта мен индивидтің (адамның) тәжірибесінен пайда болатын ӛнім, 
ал  осы  тәжірибені  ассимиляциялап  (жинақтап)  тиімді  пайдалана  білуінің  80%  генотиптік  қҧрылымға 
байланысты. 
Дарындылықты  немесе  ерекше  қабілеттілікті  балалық  шақта  жалпы,  универсалдық  тҧрғыдан 
қарастырған  жӛн.  Ал  уақыт  ӛтісімен,  тҧлғаның  есею  імен  бҧл  қабілет  ӛзінің  арнаулы  қырларын 
кӛрсетеді, пәндік дәрежеге, мазмҧнға ие болады [5]. 
Оқушылардың  жас  ерекшеліктеріне  қарай  қабілеті,  белгілі  бір  іс-әрекетке  бейімділігі  жас 
кезінен-ақ  белгілі  болады.  Бейімділік  дегеніміз-бҧл  адамның  белгілі  бір  іс-әрекетпен  айналысуға  бет 
бҧрысы,  оған  кӛңілінің  ауруы,  яғни  оянып  келе  жатқан  қабілеттің  алғашқы  белгісі.  Сондықтан  бала 

24 
 
кезде  ерекше  кӛзге  тҥсетін  бейімділіктердің  келешекте  олардың  қабілеттерінің    кӛрсеткіштері  екенін 
ҧмытпай,  дер  кезінде  кӛре  біліп,  соған  сәйкес  келетін  қабілеттерді  дамыту  мҥмкіндігін  жасау  әрбір 
ҧстаздың міндетті тҥрде атқаратын қызметі болмақ. 
Ең жоғарғы қабілеттілік-таланттылық. Талант  дегеніміз не? Бҧл сӛздің тҥп тӛркіні грек, латын 
тілдерінде  ӛлшемнің  ең    жоғарғы  белгісі  делініпті.  Асылдан  да,  алтыннан  да  артық  тҧратын  ӛлшем. 
Тарихта халыққа басшылық етіп, әр салада жаңалықтар ашып, таңдаулы шығармалар жазып, керемет 
істер жасаған дарынды адамдарды қабілеттері ҥшін аса жоғары бағалаған.  
Қабілетті, дарынды балалар кӛбінесе шапшаң, тез ойлайтын, кӛп кӛлемде білім меңгеретін, оны 
ҧзақ  уақыт  ҧмытпайтын  болып  келеді.Тҥсінігі  ӛте  жоғары,  сезімтал,  ойға  алған  нәрсесін,  алдына 
қӛойған  мақсатын  қалайда  орындауға  тырысатын,  адамгершілік  сезімі  ерте  дамып,  моральдық 
қасиеттерге бай, қиял-кҥші басым болады. 

жүктеу/скачать 5,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: