Философия мен лексикалық семантиканың байланысы

28
29
философы  Л.витгенштейннің  «Логикалы-философиялық  трактат» 
еңбегінде  жалғасын  тапты.  Бұнда  ойлы  (дұрыс)  тіл  құру  мәселесі, 
жалпы  сөйлемдер  ұғымы,  оларды  құрудағы  ұғымның  қатысы, 
құбылыстардан тұратын әлем мен сөйлемдерден тұратын тілдің ара-
сында не болуы мүмкін т.т. көптеген маңызды сұрақтар қарастырылады. 
Лингвистикалық  философияның  дамуына  үлес  қосқан  зерттеулер 
– 1922 жылы вена университетінде  философ М.Шлик құрған вена 
үйірмесі ғалымдары Р.Карнап, о.Нейрат, Г.Ган, К.Гедель, Х.Рейхенбах, 
К.Гемпель  т.т.  еңбектері.  Бұлардың  еңбектерінде  логикалық  позити-
визм, физикализм, конвенционолизм т.т. теориялар пайда болып, дамы-
ды. вена үйірмесінің кейбір ғалымдары АҚШ-қа кетіп, Ч.Моррис, дж. 
дьюи сияқты философтармен бірлесіп, тіл философиясын дамытты. 
Тіл философиясы тіл жүйесі мен ой жүйесін бірлікте қарастырған 
Кембридж  университеті  өкілдері  дж.Мур,  дж.Уисдом,  оксфорд 
университеті  ғалымдары  дж.остин,  Г.Райл,  П.Ф.Стросон,  П.Грайс, 
американ  ғалымдары  Ч.К.огден,  А.А.Ричардс  еңбектерінде  дамы-
ды.  М.А.Кронгауз:  «дж.остин  философия  мен  лингвистика  өзара 
бірлікте ізденуі керек, сонда ғана тілдің мәні айқын болатын жазды. ол 
сөйлеу актілерінің ойға қатыстылығын зерттей келе, «сөйлеу актілері 
теориясы» деген жаңа тіл саласын ғылымға енгізді», – дейді [8, 32]. 
П.Ф.Стросон  шын  (ақиқат)  категориясының  сөйлеушінің  мақсатына 
байланысты  өзгеретін  айта  келе,  оның  субъективті  екенін  дәлелдеп, 
күнделікті тілдің барлық қасиетін, қызметін дәл сипаттауға формалды 
логика әлсіздік танытатынын зерттеді. П.Грайстың тіл философиясы-
на қосқан үлесі – тілдік  қатынастағы ой мен тілдің байланысындағы 
индивидтің ойында тұратын, бірақ айтылмайтын пайымдаудың праг-
матикасын  зерттеуі.  1975  жылы  шыққан  «Логика  және  сөйлесімдік 
қатынас»  атты  мақаласында  тілдік  қатынас,  сөйлесімдердің  по-
стулаттарын  жазды.  П.Грайс,  американ  философы  У.Куайнмен 
бірге  прагматиканың  негізін  салып,  өз  зерттеулерімен  бұл  мәселені 
тереңдетті. М.А.Кронгауз: «Лингвистикалық философиядағы оксфорд 
мектебі өкілі З.вендлер логикалық жүйенің тілдік таңбаларға әсерін, 
оның ішінде, етістіктердің қолданылу ерекшелігін реттейтін ықпалын 
қарастыра келе, ағылшын тіліндегі етістіктерді логикалық жүйеге са-
лып, логика-семантикалық топтарға жіктейді», – деп көрсетеді [8, 33]. 
Бүгінде тіл философиясы осы еңбектерден соң, тілдің прагматикасы 
мен философия байланысын зерттеуге ойысуда. Енді философия, ло-
гика,  лингвистика,  физиология,  психология  ғылымдарының  ортақ 
сұрағы – зат, ұғым, сөз, мағына мәселесіне тоқталайық. Бұл маңызды 
мәселелер алғаш философияда зерттелгендіктен, лингвистикалық фи-
лософия аясында қарастырылады, яғни бұнда тіл мен ойлау мәселесі 
ең маңыздысы деп есептеледі. Алғаш бұл мәселені француз ғалымдары 
Антуан Арно мен Клод Лансло сөз етіп, тілді логика категориялары-
мен  сипаттаған  соң,  бұл  бағыт  «логицизм»  деп  аталды.  осыдан  ба-
стау алған логик, философ, тілшілердің көптеген пікірлерін жинақтап, 
талдаған  А.А.Потебня  (1835-1891)  болатын.  Н.Ф.Алиференко  былай 
деп жазады: «А.Потебня өзін в. фон Гумбольдттің шәкірттері қатарына 
жатқызғанымен, одан әлдеқайда асып түсті: сөздің «ішкі формасын» 
нақтылады,  сөз  мағынасының  алыс  және  жақын  түрлері  концепция-
сын жасады» [20, 13]. Бұлардан басқа, А.А.Потебня жаңа мағынаның 
тууы,  бірінші,  алдындағы  ойға,  яғни  оның  «ішкі  формасына»  және 
екінші, таңбалануына, яғни «сыртқы формаға» қатысты деп есептейді. 
Мағына бейне, түсініктің қатысуы арқылы жасалады, сонда «ішкі фор-
ма» тілге қажетті құбылыс болса, бейнелілік – түсінік туғызатын тілдің 
тұрақты сапасы. Бытыраған бейне туралы пайымдаулардың жиынтығы 
– ұғым құрайды. Тек ұғым ғана адамды қоршаған әлемге тәртіп орна-
тып, заңдылық идеясын енгізеді деген қорытынды жасайды. ол былай 
дейді: «Тіл – әзір тұрған ойды білдіруші құрал емес, оны жасаушы» 
[25, 258]. А.А.Потебня мынадай бағытта басты ілімдерді дамытады:
а) ұғымды қызмет түрі ретінде ұғыну;
б) ұғым мен сөздің байланысы;
в) объективті шындықты ұғымның бейнелеуі;
г) ұғымның логикалық мүшеленуі;
д) ұғым мен пайымдаудың өзара байланысы;
е) ұғым – мәнді категория;
ж) ұғымды топтастыру;
и)  ұғымның  өмір  сүруінің  тілдік  формалары.  Бұл  ілімдермен 
қоса,  А.А.Потебняның  семантикаға  енгізген  мағынаның  алыс  және 
жақын түрлерін лексикалық синтагматиканың пайда болу негіздерінің 
бірі деп есептейміз. Ал А.Байтұрсынұлы ұғымды екіге бөледі: «Қара 
сөзден  адам  тек  ұғым  алады  дедік.  Ұғымның  өзі  керекті  орнына 
қарай екі түрлі болады. Ес ұғымы, яғни еске керек ұғым; Іс ұғымы, 
яғни іске керек ұғым» [26, 396]. Міне, осы зерттеулердің нәтижесінде 
мағынаның тууы туралы екі доктрина қалыптасты. Біріншісі, шартты 
түрде «бейнелілік», ал екіншісі, «реляциялық» деп аталады. Бейнеле-
ну теориясы бойынша мағына – объектінің адам санасында бейнеленуі 
деп ұғынылады, ал реляциялық теория бойынша мағына – таңбаның   
затқа деген қатынасы деп ұғынылады. Бұл екі бағытқа ортақ қағида 
– мағына адамның бейнелілік қызметінің және заттарға қатынасының 
жемісі. Ал сана – ойдың мазмұны ретінде тілдік формалар да, тіл – 
саналардың көріну, өмір сүру ортасы, яғни тіл – екі жақты: түйсіктің 

30
31
формалды түрі (материалды жағы), мазмұнды түрі (идеалдық жағы). 
Н.Ф.Алиференко тіл философиясы негізін семантиканың мына кате-
гориялары:
«а) референт –қоршаған ортадағы заттар;
б) бейнелеу, ойлау, түйсік, таным – адам миының қызметімен бай-
ланысты категориялар;
в) тіл мен сөйлеудің бірліктері – ойдың қалыптасу және білдіру 
құралдары құрайды», – дейді [20, 28]. ойлау – білімді алу, қабылдау, 
жинақтау әрекеті, сол себепті тіл мен ойлау ерекшелігін ашу арқылы 
таным мен білім, сөз бен мағына бірлігі, ұғым мен сөз, пайымдау мен 
ой  қорыту,  қабылдау  мен  түсінік,  тіл  мен  ой  байланысын  анықтауға 
болады. ол үшін сөйлеу мен ойлау мәселесін, бұл процесс мүшелерін 
кең түрде, терең қарастыруға тура келеді. ойлау мен сөйлеуге қатысты 
Н.Алиференко:  «Сөйлеу  мен  ойлау  категориялары  мынадай  тәртіп 
бойынша кезектесіп, орналасады:
а) қоршаған шындықтың танылатын объектілері;
б) таңбаланатын жекелеген заттар – референттер;
в) таңбаланатын біртектес заттар – денотаттар;
г)  ойлау  –  ми  қызметі  арқылы  танылатын  объекті  мен  танушы 
субъекті арасындағы өзара қатынас процесі;
д)  сана  –  адамда  қоршаған  шындықтың  бейнеленуінің  жоғары, 
ұғымдық  формасы  және  адамның  қоршаған  шындыққа  қатынасы; 
сананың  құрылымдық  бөліктері  когнитивті  ұғымдар  және  сезімдер, 
эмоциялар т.т.
е)  таным  –  қоршаған  шындықты  ойлауда  бейнелеу  және 
жинақталған білімді қайта шығару», – деген пікір білдіреді [20, 29]. 
Заттар мен құбылыстардың ойда бейнеленуі, сөз бен мағынаның ту-
ындауы,  таным  процесі  сияқты  өзара  тығыз  мәселелердің  байланы-
сын  көрсету  үшін  философтар  мен  тілшілер  геометриялық  фигура-
ларды  пайдаланады.  Алғаш  бұған  жүгінген  американ  философтары 
Ч.К.огден  мен  А.А.Ричардс  болатын.  олар  өздерінің  «Мағынаның 
мағынасы» деген атпен 1923 жылы Лондонда жарық көрген еңбегінде 
«семантикалық  үшбұрыш»  шартты  атауына  ие  болған  үшбұрыш 
арқылы таңба, ұғым, зат байланысын көрсетеді [Қосымша А; 1-сурет]. 
Бұнда таңба, сөз не символ немесе тілдің көріну, біліну формасы ой, 
ұғым  арқылы  заттар  не  құбылыстарды,  жалпы  алғанда  референтті 
бейнелейді.  Сөз  не  таңба,  символ  оймен  тікелей  байланыста  бола-
ды және зат, референтпен ой, ұғым арқылы қатынасатынын көрсету 
үшін  бұл  байланыстар  толық  сызықпен,  ал  таңбалаушы  мен  зат,  ре-
ферент арасы үзік сызықпен көрсетіледі. Үзік сызық таңбалаушы мен 
зат  тікелей  қатынаса  алмайтынын,  тек  ой  арқылы  байланысатынын 
байқату  үшін  салынған.  Кейбір  зерттеушілер  мұны  мойындамайды, 
мәселен,  М.оразов:  «Үзік  сызықты  К.К.Аллендорфтың  «Ұғымның 
үздіксіз  дамуы  объектив  дүниенің  күннен  күнге  толық  танылуынан 
хабар береді. Семантикалық үшбұрыштың барлық бұрыштары өзара 
тығыз байланыста болады. Сондықтан да үшбұрыштың барлық жағы 
жабық» деп семантикалық үшбұрыштың астыңғы қабырғасын да бітеу 
сызықпен  сызады»,  –  деп  жазған  болатын  [7,  72].  осы  үшбұрышқа 
жуық келетін схемалар таза тілдік мағынаның қатынасу ерекшеліктерін 
ашу үшін де пайдаланылады. Сондай кең тараған көрнекіліктің бірі – 
швед ғалымы Г.Стерннің үшбұрышы, яғни бұған семантикалық деген 
атаудан гөрі қатынастық үшбұрыш деген атау дұрыс келеді [Қосымша 
А;  2-сурет].  Тілдік  мағынаны  субстанционалды  фактор  деп  ұғыну 
бар; бұлай ұғыну бейнелілік теориясына жақын келеді,  яғни мағына 
– материалды және идеалды субстанция деп анықталады, сондай-ақ, 
мағынаны  қатынас  ретінде  ұғынатын  реляциялық  фактор  бар;  яғни 
мағына  –  таңбалаушының  затқа  қатынасы.  Сонымен  қатар,  Г.Стерн 
өз  үшбұрышына  жеке  адамның  танымы,  ұғынуы  сияқты  қосымша 
ықпалдардың мағынаны қатынас ретінде түсінудегі әсерін де енгізеді. 
Жалпы  мағынаны  субстанционалды  тұрғыдан  анықтау  сөз  катего-
риясын да назардан тыс қалдырмайды. Ал дж.Лайонз семантикалық 
үшбұрышқа  өзгеріс  енгізіп,  кезінде  Ф.де  Соссюр  айтқан  «таңба  – 
психикалық мәнге ие, екі жақты құбылыс» деген пікіріне сәйкес тілдік 
таңба, сөзді жеке бөліп, анықтайды [Қосымша А; 3-сурет]. дж.Лайонз 
да  Г.Стерн  сықылды  сөздің  мағынасын  ұғыммен  бірдейлестіріп,  кең 
көлемдегі, бүгіндегі сигнификаттық мағынаға келетін ұғымда береді 
[27,  428].  Бірқатар  ойшылдар  мен  тілшілер,  атап  айтқанда,  Г.Фреге, 
С.Ульман,  Г.Клаус,  И.П.Распопов,  А.А.Уфимцева  т.т.  семантикалық 
үшбұрышты негізге алып, ұғым, мағына, зат, сөз категорияларын тал-
дайды, тек орындарын алмастырады не төбесін бояп, нақтылайды (мыс., 
И.П.Распоповтың  екі  қабатты  үшбұрышы).  С.Ульман  үшбұрышты 
реляциялық  доктрина  тұрғысынан  бейнелесе,  неміс  философы  Г. 
Клаус  өзі  семиотикаға  енгізген  таңбаның  сигматикалық  аспектісін 
(тілдік білдірудің объектіге (нысандарға) қатынасы) енгізе түсіндіреді. 
Н.Ф.Алиференко  мән  туғызушы  орталықтарды  түгел  қамту  үшін 
семантикалық  пирамида  геометриялық  фигурасын  ұсынады.  ол  пи-
рамида  негіздемесі  туралы:  «Семантикалық  пирамиданың  негізі  не-
месе мән туғызушы орталық нүктелері болып, зат (референт), біздің 
санамыздағы  типтік  түсінік  (денотат),  вербалданған  ұғым  (сигнифи-
кат) заттар номинациясы туралы когнитивті (логикалық) ұғым қызмет 
етеді», – деген болатын [20, 36-37]. Пирамиданың жоғары нүктесінде 
дыбыс қатарлар (фонетикалық сөз) орналасып, әр нүктелермен ерекше 

32
33
функционалды қатынасқа түседі, тек референтпен тікелей қатынасқа 
түспегендіктен,  ол  қатынас  үзік  сызықпен  берілген.  Бүгінде  тілдік 
философия  өкілдері  мен  семантиктер  сөздің  тілдегі  мағынасы  мен 
осы  сөзге  қатысты  ұғымды  ажыратып  көрсетуде.  И.М.Кобозева  бұл 
туралы: «Тілдік мағына және ұғым – ойлау  категориялары, басқаша 
айтқанда, менталды феномендер. Екеуі де – шындық дүниенің біздің 
санамыздағы бейнелері. Бірақ бейнелеудің әртүрлі түрлері. Егер ұғым – 
шындық дүниенің кейбір нысандары мен құбылыстарының қасиеттері 
мен белгілерінің санада толық бейнеленуі болса, онда тілдік мағына 
олардың ерекше, айыру белгілерін бейнелейді», – деп жазады [18, 47]. 
осы  себептерге  байланысты,  тілдік  ұғым  мен  мағынаның  екі  бөлек 
категория  екенін  көрсету  үшін  Г.П.Мельников,  Л.А.Новиков  таңба, 
мағына, ұғым, зат категорияларының өзара бір-біріне әсерін бағыттық 
белгілермен таңбалап, ұғым мен мағынаны бөлек нүктеге қойып, таңба 
мен  заттың  арасын  үзік  сызықпен  сызып,  семантикалық  трапеция 
ұсынады [Қосымша А; 4-сурет]. Л.А.Новиков мынадай пікір білдіреді: 
«Бұл схемада лексикалық мағынаның екі маңызды: мазмұндық және 
функционалдық  аспектісі  бейнеленеді.  «Мағына-қатынас»  басқа 
тұрғыда «мағына-бейне», яғни сол таңбада бекіген тілдің мазмұны бо-
лады» [21, 91]. Бұлай бөлу туралы М. оразов: «бір бұрышта орналасқан 
екі түсінікті ажыратып, жеке-жеке бөліп беру теориялық жаңсақтық та, 
қателік те емес», – дейді [7, 74]. о.С.Ахманова ұғым мен мағынаның 
көлемдерінің сәйкес келмейтінін, ұғымның үш жағдайға байланысты: 
а) таным жемісі ретінде жалпы болатынын; 
б) идеалды құрылым ретінде ұғым сөзден тыс өмір сүретінін; 
в)  ұғым  мазмұнының  басқа  ұғымдармен  қатынасу  бары-
сында  шыңдалатынын  көрсетеді  [28,  29].  Бұл  жерде  акаде-
мик  Н.Т.Сауранбаевтың  ұғымға  берген  анықтамасы  ойға  келеді: 
«айналадағы  заттың,  құбылыстың  әрекеттің  нақ  айнымас  көшірмесі 
емес, адамның ойлау, білу әрекетімен модификацияланып сығымдалған 
түрі»  [29,  6].  Сонымен,  оймен  не  мәнмен  лингвистикалық  филосо-
фия  мен  логикалық  семантика  айналысса,  мағына  –  семантиканың 
еншісі.  Мәселен,  мына  сөздің  мағынасы  жаман  немесе  мына  ойдың 
мағынасы  жаман  дегенде  екінші  сөйлемдегі  мағына  сөзі  ой  сөзімен 
үйлеспей тұр (лексикалық синтагматика жоқ), егер, мына ойдың мәні 
жаман дегенде логикалық тұрғыдан дұрыс болады. Ә.Болғанбайұлы: 
«Ұғым  –  логикалық  категория,  ойлау  процесінің  нәтижесі,  ал  сөз 
–  тілдік  категория.  Логикалық  ұғымның  тіл  жүйесіне  қатысы  сөз 
арқылы іске асады. Ұғым дегеніміз – шындық өмірдегі зат, құбылыс, 
іс-әрекетке  тән  басты  белгілердің  адам  санасында  жинақталып, 
қорытылып  берілген  бейнесі»,  –  деп  бұл  байланысты  нақтылайды 
[30, 69]. Түйіндей келгенде, тілде сөз болса, ойда мән болады, тілде 
мағынаның  моделі  көрінсе,  ойда  ұғымның  моделі  көрінеді.  Ұғым, 
мағына, сөз, олардың өзара байланысы туралы «Лексикалық мағына» 
атты зерттеуімізде қарастырғандықтан, бұл мәселелерге тоқталмадық. 
Бізге бастысы – лексикалық синтагматиканың шығу көздерінің бірі – 
таным  мен  ұғымның  үйлесіп,  тілдік  жағдай  туғызып,  бұл  жағдайда 
көрінетін лексиканың жүйелік байланыстарының мәнін ашу. Cондай-
ақ,  «Адамзат  баласы  қашанда  өзін  қоршаған  ортадағы  заттар  мен 
құбылыстардың мәнін, сыр-сипатын жете білуге тырысқан. Бірте-бірте 
олардың даму заңдылықтарын ашып, дүниетанымын кеңейткен», – деп 
Б.Сағындықұлы жазғандай, біздің мақсатымыз – осы заңдылықтардың 
мәнін аңғару. Адамның ойлау қызметі мен танымдық қызметі тығыз 
байланыста өмір сүреді, яғни осы мәңгілік процесте зат, таным, ұғым, 
сөз, таңбалық жағдай бір-бірімен қатынасып, үлкен құрылым түзеді. 
Н.Алиференко бұны былай сипаттайды:
«а)  алдымен  адамның  таңбаланатын  затпен  реалды  түрде  өзара 
қатынасы жүреді;
б)  осының  негізінде  адамның  қызметі  үшін  заттың  мағынасы 
анықталады;
в)  танылатын  нысан  «танылған»,  «ұғынылғанға»  айналып, 
нәтижесінде рефлекторлы қызмет механизмдері арқылы белгілі тілдік 
жағдайға енуі керек» [20, 22] [1-сурет].
 

жүктеу/скачать 2,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: